Monarchia wczesnopiastowska w okresie panowania Bolesława Śmiałego - Szczodrego (1058 - 1079) i Władysława Hermana (1079 - 1102). podr., s. 56 - 60 Oprac. RM,
„Nie jest godzień sprawowania władzy ten, kto tej władzy nadużywa”, Wincenty Kadłubek
1. Panowanie Bolesława Śmiałego - Szczodrego (1058 - 1079).
- Bolesław „Śmiały” czy „Szczodry”?, sens obu przydomków („śmiały”, czyli „odważny” ale także „okrutny”)
- wzrost znaczenia monarchii wczesnopiastowskiej na arenie międzynarodowej - aktywna polityka
zagraniczna Bolesława Śmiałego (stąd też przydomek „Śmiały”)
• Polska w obozie gregoriańskim (sojusz Bolesława Śmiałego z papieżem Grzegorzem VII, przeciw
cesarzowi Henrykowi IV i obozowi antygregoriańskiemu)
• zaprzestanie uiszczania trybutu przez Bolesława na rzecz władcy niemieckiego (uniezależnienie się od
cesarza), stąd „śmiały” w stosunku do władcy niemieckiego
• wyprawy zbrojne na Węgry (w celu osadzenia na tronie węgierskim władców przychylnych papieżowi oraz
Bolesławowi Śmiałemu) - w 1060 r. (Bela), w 1074 r. (Gejza), w 1077 r. (Władysław)
• wyprawy zbrojne na Ruś Kijowską w 1069 i w 1077 r. - osadzenie na tronie kijowskim Izjasława
(męża Gertrudy - siostry K. Odnowiciela)
- reaktywowanie arcybiskupstwa gnieźnieńskiego ok. 1075 r. (przestało istnieć w wyniku buntu ludowego w
latach 30-tych XI w.)
- koronacja królewska Bolesława Śmiałego w 1076 r. (za zgodą papieża Grzegorza VII, wbrew woli cesarza
Henryka IV - zob. relację kronikarza niemieckiego, podr., s. 59)
- spisek możnych, bunt rycerstwa, konflikt króla z biskupem krakowskim Stanisławem (opowiedział się
po stronie antykrólewskiej opozycji), zabicie biskupa Stanisława oraz ucieczka króla na Węgry w 1079 r.
- najważniejsze relacje źródłowe na temat konfliktu króla z biskupem (dokonaj ich analizy porównawczej) :
• kronika Galla Anonima (podr., s. 58 - 59)
„Jak zaś doszło do wypędzenia króla Bolesława z Polski, długo byłoby o tym mówić; tyle wszakże można powiedzieć,
że sam będąc pomazańcem /Bożym/, nie powinien był /drugiego/ pomazańca za żaden grzech karać cieleśnie Wiele
mu to bowiem zaszkodziło, gdy przeciw grzechowi grzech zastosował i za zdradę wydał biskupa na obcięcie
członków. My zaś ani nie usprawiedliwiamy biskupa zdrajcy, ani nie zalecamy króla, który tak szpetnie dochodził
swych praw, lecz pozostawmy te sprawy, a opowiedzmy, jak przyjęto go na Węgrzech”
• kronika Wincentego Kadłubka (pierwsza relacja źródłowa poświadczająca kult Stanisława jako świętego),
„Prześwięty biskup krakowski Stanisław, gdy nie mógł odwieść go /króla Bolesława) od tego okrucieństwa /mowa o
karaniu rycerzy, którzy opuścili pole bitwy w czasie wyprawy na Ruś, i ich żon/ wreszcie wyciągnął przeciw niemu
miecz klątwy. Atoli on, jak był zwrócony w stronę nieprawości w dziksze jeszcze popadł szaleństwo (...) Rozkazał
więc przy ołtarzu i w infule, nie okazując uszanowania ani dla stanu, ani dla miejsca, ani dla chwili - porwać
biskupa. Ilekroć wszak okrutni służalcy próbują rzucić się na niego, tylekroć skruszeni, tylekroć na ziemię powaleni
łagodnieją. /Ale/ tyran, lżąc ich z wielkim oburzeniem, sam podnosi świętokradzkie ręce, sam odrywa oblubieńca
od łona Oblubienicy, pasterza od owczarni; sam zabija ojca w objęciach córki i syna w matki wnętrznościach. O
żałosne, o przeponure widowisko śmierci! Świętego bezbożnik, miłosiernego zbrodniarz, biskupa niewinnego
najokrutniejszy świętokradca rozszarpuje, poszczególne członki na najdrobniejsze cząstki rozsiekuje, jak gdyby
miały ponieść karę poszczególne części członków. (...) Niektórzy zaś z ojców (...) gorliwą pobożnością zapaleni,
pragną usilnie pozbierać rozrzucone cząstki członków. Przystępuje krok za krokiem, znajdują ciało nieuszkodzone,
nawet bez śladu blizn, podnoszą je, zabierają i , namaszczone drogocennymi wonnosciami, chowają w bazylice
mniejszej Świętego Michała. Aż do dnia przeniesiena (...). Po tym wydarzeniu ów okrutnik przerażony, nie mniej
przez ojczyznę, jak i przez senatorów znienawidzony, uchodzi na Węgry” , cyt. za podr. ,s. 59
▪ krótkie porównanie obu relacji źródłowych (nie wyczerpuje wszystkich aspektów tego zagadnienia):
relacja Galla Anonima jest znacznie krótsza od przekazu Wincentego Kadłubka, mimo że powstała
wcześniej i Gall Anonim zapewne dowiedział o konflikcie króla z biskupem z przekazu naocznych
świadków, czytelnik może odnieść wrażenie, że kronikarz wie dosyć dużo, ale z pewnych powodów nie
chce o tym napisać, być może z obawy przed narażeniem się dawnym sympatykom króla lub biskupa,
Gall Anonim sugeruje, że zarówno król jak i biskup byli winni zaistniałego konfliktu (czy jest to zatem
przejaw jego autentycznej bezstronności, czy tylko obawy przed narażeniem się sympatykom jednej ze
stron konfliktu?), natomiast Wincenty Kadłubek jednoznacznie obarcza winą króla, biskupa zaś uważa za
świętego, obaj kronikarze piszą o skutkach konfliktu (śmierci biskupa, a następnie wygnaniu króla z
kraju), natomiast tylko Wincenty Kadłubek pisze o jego przyczynach
- konflikt króla Bolesława z biskupem Stanisławem jako jedna z najbardziej tajemniczych kwestii w
historii Polski średniowiecznej (najnowsza książka na ten temat - G. Labuda, Św. Stanisław, Poznań 2000)
- kto odniósł największe korzyści z konfliktu Bolesława Smiałego z biskupem Stanisławem oraz w
wyniku wygnania Bolesława z Polski ?
- śmierć Bolesława Śmiałego na Węgrzech w 1081r. (w niewyjaśnionych okolicznościach, komu mogło zależeć
na śmierci Bolesława Śmiałego?) - wpływ kultu św. Tomasza Becketa na rozwój kultu św. Stanisława (Wincenty Kadłubek pisząc o
konflikcie króla Bolesława z biskupem Stanisławem znał przebieg konfliktu króla Anglii Henryka II z
arcybiskupem Canterbury Tomaszem Becketem w 1170 r., mogło to wpłynąć na to jak przedstawił w swojej
kronice konflikt między królem Polski a biskupem krakowskim)
- kanonizacja biskupa Stanisława w 1253 r. i rola jego kultu w Polsce w okresie rozbicia
dzielnicowego: polityczne znaczenie kultu św. Stanisława dostrzegł w połowie XIII w. dominikanin
Wincenty z Kielczy w Żywocie większym św. Stanisława (Vita maior Sancti Stanislai), gdzie napisał, że tak
jak doszło do cudownego zrośnięcia się części ciała św. Stanisława, tak w równie cudowny sposób dojdzie do
zjednoczenia ziem polskich i przezwyciężenia rozbicia dzielnicowego.
- hipoteza Tadeusza Wojciechowskiego na temat konfliktu Bolesława Śmiałego z biskupem Stanisławem (i jej
krytyka przez późniejszych historyków), podr. s. 57: „Skoro biskupa skazano na śmierć przez poćwiartowanie,
to historyk z początku XX w. Tadeusz Wojciechowski doszedł do wniosku, że Stanisław musiał zostać uznany
za zdrajcę, powiązanego z Czechami, Niemcami oraz Władysławem Hermanem (...) Wystąpienie profesora
Wojciechowskiego spowodowało oskarżenie go o szerzenie antykościelnej propagandy i rozpoczęło trwający
do dzisiaj spór o ocenę króla oraz biskupa”, podr., s. 57
- krytyka hipotezy T. Wojciechowskiego przez późniejszych historyków: zwrócili uwagę m.in. na to, że
określenie „zdrajca”, jakim Gall Anonim posługuje się w odniesieniu do biskupa, miało w XI w. inne
znaczenie niż obecnie - kronikarz zdradą nazywa sprzeciwienie się przez poddanych (w tym przez biskupa)
woli władcy, nawet gdyby racje moralne były po ich stronie, a zatem konflikt króla z biskupem nie wyklucza
świętości tego ostatniego
- rola dyskusji historiograficznej na temat konfliktu króla Bolesława z biskupem Stanisławem w
sporze ideowym w Polsce XX w., dotyczącym stosunków państwo - Kościół (zwł. w okresie PRL, gdy
historycy nastawieni antykościelnie, utożsamiający się z władzą komunistyczną, swoje sympatie umiejscawiali po
stronie przedstawiciela władzy państwowej - t. j. króla Bolesława, zaś historycy będący blisko Kościoła przyznawali
rację biskupowi Stanisławowi)
2. Panowanie Władysława Hermana (1079 - 1102), był młodszym bratem Bolesława Śmiałego
- spadek znaczenia monarchii wczesnopiastowskiej na arenie międzynarodowej, przejście z obozu
gregoriańskiego do obozu cesarskiego, ponowne uznanie zwierzchnictwa cesarza, rezygnacja z
korony królewskiej (umieszczenie jej w skarbcu katedry wawelskiej), następna koronacja królewska nastąpi dopiero w 1295 r.
- w tradycji historycznej przedstawia się często Władysława Hermana jako władcę niedołężnego, starego (zob. np. portret
Jana Matejki), którego w sprawowaniu władzy wyręczał Sieciech
- rządy w państwie wojewody Sieciecha jako przejaw ograniczenia władzy księcia Władysława
Hermana na rzecz możnych (przez pewien czas pozycja polityczna Sieciecha była tak silna, że nawet bił własne monety, )
- usunięcie Sieciecha ok.1099 r. ? (prawdopodobnie nastąpiło to na skutek buntu możnych oraz synów Władysława Hermana -
Zbigniewa i Bolesława)
- wydzielenie odrębnych dzielnic synom Władysława Hermana (ok. 1097 r.?) - Zbigniewowi (Wielkopolska,
Kujawy) i Bolesławowi Krzywoustemu (Małopolska, Śląsk), Władysław Herman pozostawił sobie Mazowsze
- utworzenie nowej diecezji: biskupstwa płockiego (w okresie panowania Bolesława Śmiałego lub w okresie
panowania Władysława Hermana)
- czy Gall Anonim przybył do Polski w okresie panowania Władysława Hermana? Skąd pochodził Gall Anonim?
(najprawdopodobniej był mnichem z zakonu benedyktynów, pochodził z Francji, z prowansalskiego klasztoru
Saint Gilles, przybył do Polski z Węgier, gdzie opactwo St. Gilles założyło swoje filie)
- znaczenie kultu św. Idziego w otoczeniu Władysława Hermana oraz rola kronikarza Galla
Anonima w jego propagowaniu (pisze, że właśnie za wstawiennictwem św. Idziego urodził się
Władysławowi Hermanowi i jego żonie Judycie syn Bolesław)
- sztuka romańska w Polsce z czasów Władysława Hermana - np. katedra na Wawelu, krypta św. Leonarda na
Wawelu (w podziemiach katedry) , kościoły św. Idziego, kościół św. Andrzeja w Krakowie
- Władysław Herman jako wystawca najstarszego polskiego dokumentu znanego w oryginale
(zachowanego do II wojny światowej)
Najstarszy polski dokument (znany w oryginale) - wystawiony przez Władysława Hermana
„Wiadomo niech będzie wszystkim wiernym w Chrystusie, tak obecnym jako i przyszłym, że ja Władysław, z Bożej łaski książę polski, dwa złote krzyże okrągłe, kościołowi bamberskiemu niesłusznie zabrane, w mojej ziemi za moje pieniądze wykupiłem i dla zbawienia mojej duszy i mojej żony Judyty i wszystkich moich przodków temuż kościołowi bamberskiemu na prośbę Gumpona, posłańca od braci i od pana Rutperta, siódmego biskupa tegoż kościoła, zwróciłem przez ręce biskupów Eberharda i Henryka, braci tegoż bamberskiego kościoła, a to z tym zastrzeżeniem, aby te krzyże, oprócz gwałtownej potrzeby, ani przez biskupa, ani przez nikogo innego pomienionemu kościołowi nigdy nie były zabrane, lecz mają być chowane na cześć tegoż kościoła i na świadectwo mojej ofiary. Zaś prebenda wieczysta, która za te krzyże i za inną moją ofiarę przyrzeczona mi jest, ma być obsługiwana przez wikariuszów w chórze braci i modlitwa braci za zbawienie duszy mojej i wszystkich moich ma być bezustannie do Boga zasyłana.”
1