Historia Polski (1492-1572)

Historia Polski 1492-1572 - okres panowania ostatnich Jagiellonów na tronie polskim. Zawiera on w sobie lata niepewności unii między Koroną a Litwą, kiedy to królem Korony zostaje Jan Olbracht, a wielkim księciem Litwy Aleksander, aż do unii lubelskiej w 1569 roku. Powstaje również pierwszy dwuizbowy parlament na Sejmie w Piotrkowie (1493), co przyczynia się do rozwoju demokracji szlacheckiej.

Panowanie Jana Olbrachta (1492-1501)

Jan Olbracht - portret

Wybór na króla

Kazimierz Jagiellończyk przed śmiercią polecił, aby wybrano na wielkiego księcia jego syna, Aleksandra. Królem Polski miał natomiast zostać jego drugi syn, Jan I Olbracht, który po usilnych zabiegach o poparcie szlachty został koronowany 23 września 1492.

Panowanie

 Osobny artykuł: Wojna polsko-turecka 1485-1503.

W 1497 r. Olbracht zorganizował wielką wyprawę wojenną: 40 tys. pospolitego ruszenia ruszyło, aby pomóc księciu Mołdawii w wojnie z Turkami i pomścić klęskę warneńską. Mimo, że od 1387 Mołdawia była lennem Korony, jej hospodar, Stefan Wielki, opowiedział się po stronie Turcji. Wyprawa zakończyła się wobec tego wielkimi stratami polskich wojsk w bitwie pod Koźminem, co utrwaliło się w powiedzeniu: za króla Olbrachta wyginęła szlachta, choć to właśnie za jego czasów ukształtował się sejm walny, fundament demokracji szlacheckiej. W 1499 roku podpisano sojusz z Węgrami i Stefanem mołdawskim. Jeszcze gorsze od wojennej klęski były skutki polityczne nieudanej wyprawy mołdawskiej. W jej następstwie zawiązał się cały szereg przymierzy i koalicji państw ościennych przeciwko Polsce i Litwie. W walkach przeciwko wojskom koronnym Wołochów wsparła Turcja, a nawet Węgry, rządzone przez króla Władysława II Jagiellończyka. Wiosną 1498 r. Tatarzy najechali południowo-wschodnie terytoria Litwy, a wielki książę moskiewski Iwan III Srogi próbował opanować Kijów, rozgramiając armię polsko-litewską w bitwie nad Wiedroszą (1500). Zaś na zachodzie cesarz rzymski Maksymilian I Habsburg przejął część Śląska z Głogowem i zażądał zwrócenia zakonowi krzyżackiemu Prus Królewskich, w związku z czym komtur krzyżacki odmówił złożenia hołdu królowi polskiemu. Wówczas, wiosną 1501 r., Olbracht zarządził koncentrację wojsk koronnych w Toruniu, ale złożony ciężką chorobą zakaźną zmarł wkrótce i wyprawa wojenna na Prusy Zakonne nie doszła do skutku.

Polityka zagraniczna

W 1494 doszło do zjazdu w Lewoczy. Było to spotkanie rodzinne Jagiellonów na którym miały zapaść ważne decyzje dotyczące przyszłości dynastii. Udział w nim wzięli: Jan I Olbracht, Władysław II Jagiellończyk, prymas Polski, biskup krakowski, Zygmunt I oraz Fryderyk Starszy Hohenzollern, margrabia Brandenburgii-Ansbach. Na zjeździe tym nie podjęto żadnych wiążących obietnic. Władysław II Jagiellończyk podpisał jedynie z Janem Olbrachtem akt, w którym obiecali sobie wzajemną pomoc w wypadku buntu poddanych. W 1498 roku wielkim mistrzem krzyżackim został Fryderyk Wettyn, który odmówił złożenia hołdu królowi i rozpoczął działania mające na celu odzyskanie ziem utraconych w 1466 roku. W sytuację tę wmieszał się Maksymilian I Habsburg na co Jan odpowiedział sojuszem z Francją z 1500 roku, potwierdzonym małżeństwem Władysława z francuską księżniczką Anną de Foix de Candalle. W 1499 roku zawarto Unię krakowsko-wileńską, która została podpisana przez dwa suwerenne państwa i nie było w niej mowy o inkorporacji Wielkiego Księstwa Litewskiego do Korony.

Śmierć

17 czerwca 1501 zmarł w Toruniu Jan I Olbracht, jego zwłoki złożono uroczyście w katedrze wawelskiej. Nie ożenił się, ani nie zostawił po sobie żadnego potomka. Po śmierci króla Jana Olbrachta tron po nim przejął jego młodszy brat, Aleksander I Jagiellończyk (1501-1506).

Aleksander królem Polski (1501-1506)

Aleksander Jagiellończyk portret

Wybór na króla

12 grudnia 1501 w katedrze na Wawelu koronowany został na króla Polski przez najmłodszego syna Kazimierza Jagiellończyka, swojego brata - arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Polski kardynała Fryderyka Jagiellończyka w obecności m.in. Elżbiety Rakuszanki. Żona Aleksandra nie została koronowana na królową polski, gdyż wyznawała wiarę prawosławną, czemu sprzeciwiali się biskupi. Koronę uzyskał dopiero po podpisaniu dwóch aktów ustrojowych, przygotowanych przez możnowładców polskich: o zrzeczeniu się swych praw dziedzicznych do Litwy i zacieśnieniu unii polsko-litewskiej (unia mielnicka) oraz przyznaniu władzy w kraju senatowi na mocy przywileju mielnickiego, co rychło nastąpiło. Było to równoznaczne z poddaniem króla kontroli magnatów.

Wojna z Moskwą

28 marca 1503 podpisano sześcioletni rozejm, kończący wojnę moskiewską trwającą od 1500 roku. Na jego mocy 1/3 terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego znalazła się pod okupacją rosyjską.

Nihil novi

Z kolei w 1505 r. kolejny sejm w Radomiu uchwalił konstytucję praw Nihil novi, uzupełnioną przez monarchę zapisem: "Gdybyśmy cokolwiek przeciw wolnościom, przywilejom, swobodom i prawom Królestwa uczynili, uznajemy to ipso facto (łac. tym samym) za nieważne i żadne.", według której król praktycznie nie mógł nic nowego postanowić bez zgody izby poselskiej i senatu. Na tymże sejmie zatwierdzono również tzw. "Statut Łaskiego" spisany przez kanclerza wielkiego koronnego Jana Łaskiego, stanowiący zbiór przywilejów szlacheckich i kościelnych oraz praw miejskich, obowiązujących w Królestwie.

Śmierć

Aleksander Jagiellończyk zmarł 19 sierpnia 1506 roku bezpotomnie w wieku 45 lat w Wilnie, został pochowany w katedrze wileńskiej. Wielkim księciem litewskim, a następnie królem polskim obrany został wtedy jego, młodszy o 6 lat, brat Zygmunt I Stary (1506-1548).

Zygmunt Stary (1506-1548)

Zygmunt I Stary portret

Polska i Litwa w 1526

Sprawa zakonu krzyżackiego

W wyniku ostatniej wojny z zakonem krzyżackim (1519-1521) doszło w 1525 do podpisania traktatu krakowskiego. Zygmunt Stary zaakceptował przejście majątków i urzędów krzyżackich spod władzy kościelnej pod świecką i przyjął hołd lenniczy Albrechta jako luterańskiego księcia Prus. Polsce zaś traktat zapewnił prawo aneksji Prus Książęcych po wygaśnięciu rodu Albrechta po mieczu. W styczniu 1525 wybuchł tumult gdański, gdy zrewoltowane pospólstwo i plebs luterański wystąpiły przeciwko biskupowi kujawskiemu Maciejowi Drzewickiemu, podważając prawa polskiego kościoła do jurysdykcji duchownej w tym mieście. 17 kwietnia 1526 Zygmunt Stary na czele 8 000 wojska wkroczył do Gdańska, uśmierzając bunt i ścinając jego przywódców.

Wojny polsko-litewsko-moskiewskie

• Wojna z Moskwa 1507-1508.

Zygmunt I Stary postanawia zaatakować Moskwę po śmierci Iwana III, gdy władzę obejmuje Wasyl III. Zygmunt I Stary porozumiał się z chanem krymskim Mengli Girejem, nie uzyskał natomiast poparcia od zakonu inflanckiego. Wojnę kończy wieczysty pokój na zasadzie status quo ante, który został podyktowany zmianą sojuszu chana krymskiego i niezmienną postawą zakonu inflanckiego.

• Wojna z Moskwą 1512-1522.

W 1512 Tatarzy krymscy, działając w porozumieniu z królem Polski przeprowadzili serię najazdów łupieżczych na południowe tereny Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. Wysunięte czambuły dotarły nawet pod Riazań. W drodze powrotnej na Krym, Tatarzy wypełniając postanowienia sojuszu, oddali w Kijowie Polakom i Litwinom 1/3 swoich łupów. Stało się to wystarczającym powodem dla Wasyla III by zacząć wojnę. Rosjanie w początkowej fazie wojny podeszli pod Smoleńsk, Połock, Witebsk, Borysław, Orszę, Brasław, Mińsk i Druck. Po utracie Smoleńska w 1514 roku armia polsko-litewska przepuszcza kontrofensywę. Dochodzi do bitwy pod Orszą 8 września 1514 roku. Wojska Wasyla III zostają pokonane lecz Zygmuntowi nie udaje się odbić miasta. 1515 roku chanem krymskim zostaje Mehmed I Girej. Zygmunt Stary zawiera z nim przymierze, w wyniku czego chan krymski atakuje Moskwę. W 1518 roku armia moskiewska podejmuje nieudaną wyprawę na Połock. Rok później po sojuszu moskiewsko-tatarskim armia polsko-litewska zostaje pokonana pod Sokalem. W 1520 roku Korona porozumiewa się z Tatarami i obie armie rozpoczynają wyprawę, która dociera do Moskwy (ucieczka cara). W 1522 roku podpisano rozejm na 5 lat, granica miała przebiegać tak, jak postanowiono w 1508, a Smoleńsk miał zostać przy Moskwie.

• Wojna z Moskwą 1534-1537.

W 1533 umiera Wasyl III, na tron wstępuje 3-letni Iwan IV. Litwa postanawia to wykorzystać i uderzyć na wroga. Ofensywa litewska wyrusza, kiedy sytuacja w Moskwie jest już opanowana. Armia koronna atakuje Siewierszczyznę jednak nie przynosi to rezultatu. Moskwa odpowiada kontratakiem docierającym aż po Wilno. W 1534 roku wyrusza armia zaciężna z Polski opłacona przez litewskie pieniądze pod dowództwem Jana Tarnowskiego. Jan Tarnowski postanawia zaatakować Siewierszczyznę, gdyż główne siły przeciwnika skoncentrowano w Smoleńsku. Jan Tarnowski zdobywa cała Siewierszczyznę lecz zaciąg wojsk się zakończył i armia powróciła do kraju. W 1536 Wielkie Księstwo Moskiewskie odbija wszystkie grody na Siewierszczyznie prócz Homla. W 1537 podpisano pokój w wyniku którego Wielkie Księstwo Moskiewskie zatrzymuje Siebież, a Wielkie Księstwo Litewskie Homel

Stosunki z Mołdawią

fragment ryciny z kroniki Marcina Bielskiego

• wojna z Mołdawią 1509-1510

Bogdan III rościł pretensje do Pokucia, zajętego przez Aleksandra w 1502 roku. Za czasów Aleksandra planowano małżeństwo jego siostry Elżbiety z Bogdanem. Do małżeństwa jednak nie dochodzi bo umiera Aleksander. Bogdan III w wyniku tego najeżdża w 1509 roku pogranicze i oblega Kamieniec i Lwów, zdobywa Rohatyn. Postanawia zaatakował Polaków podczas odwrotu przez Dniestr lecz zostaje pokonany. W 1510 roku podpisano pokój w wyniku którego anulowano małżeństwo Bogdana i Elżbiety, sprawą Pokucia miał się zająć sąd rozjemczy Władysława Węgierskiego.

• Wojna z Mołdawią 1530-1531

Od 1527 hospodarem mołdawski jest Piotr Raresz. Sułtan pozwala mu zająć Pokucie. Piotr porozumiał się w tej sprawie z Wasylem III i 1530 roku wkracza do Pokucia. 1531 roku Korona przeciąga sułtana na swoją stroję i pokonuje rywala podczas bitwy pod Obertynem pod dowództwem hetmana Jana Tarnowskiego. Bitwa nie przyniosła żadnych korzyści, ponieważ hetman nie mógł wejść na terytorium lennika tureckiego. W 1533 Piotr Opaliński podpisał w Stambule pokój obowiązujący do końca życia obu władców. Na jego mocy Korona zrezygnowała z pretensji do Mołdawii i Wołoszczyzny.

• Wojna z Mołdawią 1535-1538

Podczas oblężenia Chocimia hetman Tarnowski przyjmuje propozycję oddania Pokucia Polsce. Korona podczas tych wojen odzyskała Pokucie lecz odbyło się to za cenę zwiększenia wpływów tureckich w Mołdawii, ponieważ Piotr został wypędzony.

Rywalizacja z Habsburgami na arenie międzynarodowej

Sprawa Krzyżacka była zarzewiem wielu konfliktów między Zygmuntem a Habsburgami. Albrecht Hohenzollern chcąc uzyskać niezależność od Polski szukał sprzymierzeńców na arenie międzynarodowej. Sojusznika znalazł on właśnie w ówczesnym cesarzu Rzeszy, który gotów był go wesprzeć w ewentualnym konflikcie z Polską. Zagrożenie zwiększał dodatkowo fakt, iż Albrecht próbował uzyskać także sojusznika na wschodzie a więc w Moskwie. Polski władca chcąc zapobiec powstaniu tak rozbudowanej antypolskiej koalicji zmuszony był układać się z Habsburgami. W wyniku rokowań obie dynastie zawarły w 1515 roku układ zwany układem wiedeńskim na mocy którego w wypadku wymarcia czesko-węgierskiej linii Jagiellonów te trony przejąć miała dynastia Habsburgów. Choć wówczas nikt nie spodziewał się rychłej realizacji postanowień traktatu został on wprowadzony w życie już 11 lat później kiedy to w bitwie pod Mochaczem zginął Ludwik Jagiellończyk

Polityka wewnętrzna

Sprawując rządy korzystał z rady senatorów i kompetentnych ministrów kierujących kancelarią królewską, urzędem podskarbińskim i wielkorządcami krakowskimi. Pomimo. że był niechętny systemowi parlamentarnemu i niezależności politycznej szlachty, zwoływał coroczne sejmy, z reguły uzyskując uchwały podatkowe (pobory) na obronę potoczną. Jednakże niepowodzeniem skończyły się próby stworzenia stałego funduszu na obronność z podatków zależnych od dochodów.

Do sukcesów można zaliczyć częściowe oddłużenie skarbu. Zygmunt I Stary oddzielił rachunkowość dotyczącą podatków publicznych od skarbu królewskiego. Wzmocnił działalność mennicy krakowskiej, zabiegał o uporządkowanie przepisów dotyczących dochodów z eksploatacji żup solnych i kopalni, wydał statut dla Ormian (1519), zasady procesowe (1523), zamierzał ujednolicić prawo w całym kraju (correctura iurium, zwana korekturą Taszyckiego, 1532, odrzucona przez sejm 1540).

Wojna kokosza, obraz Henryka Rodakowskiego

Uporządkował gospodarkę celną ("nowe cło"), dbał o rozwój miast królewskich, odzyskał dla skarbu liczne kompleksy dóbr koronnej domeny królewskiej, znajdujące się pod zastawem. W działalności finansowej króla wspierała królowa Bona, dążąca do powiększenia dóbr królewskich, także w drodze zakupów i poprawy efektywności gospodarowania.

W rokoszu lwowskim (wojna kokosza) 1537 wysunięto postulaty egzekwowania praw średniej szlachty niezadowolonej z działań dworu (tzw. Egzekucja Praw). Żądania szlachty skierowane były przeciw hegemonii elit senatorsko-ministerialnych (co wiązało się z nieprzestrzeganiem zakazów łączenia określonych urzędów świeckich i kościelnych, tzw. incompatibilitas), oraz z pomijaniem przy nominacjach na urzędy ziemskie zasady zamieszkiwania na obszarze jurysdykcji urzędu (tzw. "osiadłości"), sprzeciwiano się również wydatnej roli w życiu politycznym królowej i jej akcji wykupu w Koronie zastawionych królewszczyzn, wychowywaniu Zygmunta Augusta na dworze matki (bez zapewnienia mu edukacji politycznej i rycerskiej) oraz zbyt wysokiemu "nowemu cłu". Z powodu braku stanowczej postawy wśród przywódców szlachty, po długotrwałych rokowaniach, rokosz zakończył się kompromisem. Szlachta rozjechała się do domów, nie angażując się w wyprawę wojenną organizowaną przez króla (magnaci twierdzili, że jedynym wynikiem rokoszu miało być wyjedzenie drobiu w okolicy obozu, stąd pogardliwa nazwa "wojna kokosza").

Osiągnięciem było włączenie Mazowsza do Polski (po wygaśnięciu w 1526 męskiej linii książąt czersko-warszawskich) jako województwa mazowieckiego (1529), oraz wprowadzenie do sejmu posłów mazowieckich sejmików ziemskich.

Za namową swojej żony - Bony, uzyskał przyznanie, za swego życia, swemu małoletniemu synowi Zygmuntowi Augustowi tronu wielkoksiążęcego na Litwie (1522), jak i tronu polskiego (1529) (w wyniku elekcji vivente rege). Był to pierwszy i zarazem ostatni, tego typu wybór władcy na tron królewski w Polsce.Rozwaga i pokojowe usposobienie Zygmunta Starego sprawiły, że w chwili śmierci cieszył się ogólnym szacunkiem w kraju i za granicą. Okres jego panowania określany jest jako złoty wiek w Polsce.

Zygmunt II August (1548-1572)

Zygmunt II August portret

Polityka zagraniczna

W 1549 roku zostaje podpisany układ przyjaźni z Habsburgami. Zawarto w nich postanowienia o niedziałaniu przeciwko sobie. W 1553 roku Zygmunt August żeni się z córką Ferdynanda I Katarzyną. Tego samego roku król Polski podpisuje pokój z Turcją.

Wojna litewsko-rosyjska

Zygmunt August postanawia przejąć Inflanty by wzmocnić Litwę w stosunku do Korony, jak i Moskwy. Bezpośrednią przyczyną wojny stała się interwencja państwa polsko-litewskiego w spór pomiędzy arcybiskupem ryskim - Wilhelmem Hohenzollernem a mistrzem kawalerów mieczowych - Johannem Wilhelmem von Fürstenbergiem. W 1557 litewskie pospolite ruszenie rozbija obóz pod Pozwolem. Do bitwy jednak nie dochodzi, ponieważ wielki mistrz Johann Wilhelm von Fürstenberg ukorzył się przed Zygmuntem Augustem i zawarto układ, który przewidywał sojusz polsko-inflancki przeciw Moskwie po zakończeniu rozejmów z nią. W 1558 roku wojska Iwana IV zaatakowały Inflanty zdobywając Narew i Dorpat. Inflanty poprosiły wtedy o pomoc króla polski lecz ten powołał się na wciąż aktualny rozejm z Moskwą W 1559 armia moskiewska dociera do Rygi. 28 listopada 1561 podpisano pakt wileński, na mocy którego Inflanty oddają się pod zwierzchnictwo króla polskiego, rozwiązano zakon oraz włączono Inflanty do Korony.

I wojna północna 1563-1570

W 1562 roku Szwedzi zdobywają Parnawę, Eryk XIV zawiera rozejm z carem, a Dania wypowiada wojnę Szwecji. W tym samym roku rozpoczyna się również wojna Litwy i Moskwy. Następnego roku Rosjanie zaczynają oblegać Połock, a Zygmunt August podpisuje sojusz z Fryderykiem II w zamian za oddanie Parnawy, która miała być odzyskana od Szwecji. August otrzymał również pomoc od Hohenzollernów w zamian za uznanie możliwości dziedziczenia lenna pruskiego. Wojna kończy się kongresem pokojowym w Szczecinie (1570) kończący wojnę duńsko-szwedzką. Litwa utraciła na rzecz Rosji: wschodnią część Inflant z kilkoma zamkami (m.in. Marienburg), biskupstwo dorpackie, wschodnią część Estonii, Połock z zamkiem Turowla, część ziemi witebskiej z zamkami Ozierzyszcze i Uświat.

Unia z Litwą 1569

 Osobny artykuł: Unia lubelska.

Rzeczpospolita Obojga Narodów po unii lubelskiej

Ściślejsza współpraca polsko-litewska była już brana pod uwagę od dłuższego czasu, jednak nie wiedziano w jaki sposób to uczynić. Większość Litwinów była za sojuszem obronnym, natomiast w Koronie myślano nawet o inkorporowaniu Litwy jako województwa (woj.Nowa Polska). W 1568 roku król Polski zwołuje sejm koronny do Lublina, a litewski do Wołynia. Panowie litewscy mieli się później udać na wspólne obrady do Lublina. Podczas wspólnych obrad wynikły problemy m.in Litwini nie godzili się na wspólny sejm i możliwość wykupowania ziem przez Polaków. Niezadowoleni Litwini zaczęli opuszczać obrady. Zygmuntowi Augustowi nie spodobał się ten krop na co odpowiedział 5 marca dekretem o włączeniu Polesia do Korony. 27 maja włącza woj. wołyńskie i bracławskie, 6 czerwca woj. kijowskie. W wyniku takiego obrotu sprawy Litwa nie miała wyjścia i przyjęła kompromisowy charakter unii. 1 lipca 1569 roku nastąpiło zaprzysiężenie unii przez członków sejmu koronnego i litewskiego. Postanowienia unii:

• Rzeczpospolita Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego miały mieć jednego władcę wybieranego wspólnie przez oba narody w wolnej elekcji i koronowanego na króla Polski i wielkiego księcia Litwy w Krakowie.

• Powołano wspólny Sejm walny, obradujący w Warszawie, którego izba poselska składała się ze 114 posłów koronnych i 48 litewskich, a w skład Senatu weszło 113 senatorów koronnych i 27 litewskich.

• Oba człony Rzeczypospolitej zobowiązały się prowadzić wspólną politykę obronną i zagraniczną

• Wprowadzono wspólną monetę

• Zachowano odrębne urzędy centralne, tytuły i dostojeństwa z zakresem kompetencji identycznym w obu krajach

• Zachowano odrębne wojsko polskie i litewskie

• Zachowano odrębne języki urzędowe (na Litwie język ruski)

• Egzekucja królewszczyzn i podważanie nadań królewskich nie miały zastosowania na Litwie

• Uchwalono unifikację systemów prawnych

• Zniesiono zakaz nabywania przez Polaków dóbr na Litwie

---