Obserwacja jest najbardziej elementarną metodą poznania empirycznego, jaka wchodzi w skład
innych metod tej grupy. Przez obserwację rozumie się celowe, tzn. ukierunkowane i zamierzone oraz
systematyczne postrzeganie badanego przedmiotu, procesu lub zjawiska.
Obserwacja — to nie tylko oddziaływanie świata zewnętrznego na narządy zmysłowe człowieka i
powstające w jego umyśle —jak w zwierciadle — odbicia tego, co widać. Jest to znacznie bardziej
złożony proces, w którym dochodzi do głosu także intelekt człowieka. Otóż intelekt nie tylko steruje
narządami zmysłowymi człowieka, ale również narzuca jemu określony sposób postrzegania świata, w którym dany człowiek żyje, tzn. skłania go do ujmowania tegoż świata w strukturze pojęciowej
odpowiadającej jego poziomowi intelektualnego rozwoju, a nawet w kategoriach pozostających w zgodzie z jego uczuciami i pragnieniami.
Obserwujemy poszczególne przedmioty tak, jak pozwalają nam na to nasze zmysły i jak nasz intelekt i
uczucia umożliwiają nam pojmowanie tego, co widzimy. Postrzegamy zatem przedmioty przez
pryzmat naszych stereotypów, które mogą mieć charakter zarówno potoczny, jak i naukowy. W
procesie obserwacji istotną rolę odgrywa: zarówno sprawność zmysłów danego człowieka, jak i jego
intelekt, jego oczekiwania, pragnienia i uczucia.
W przypadkowych obserwacjach ludzie widzą to, co chcą zobaczyć, a nie to, co obiektywnie, tzn.
niezależnie od nich istnieje i co rzeczywiście widać. Także w planowych obserwacjach postrzegamy to, co jest przedmiotem naszych zainteresowań w sposób subiektywny. Posługując się obserwacją jako metodą badawczą mamy do czynienia z subiektywnym postrzeganiem i interpretowaniem
obiektywnych faktów, z czego powinien zdawać sobie sprawę każdy, kto posługuje się tą metodą
badawczą.
Obserwacja dostarcza nam pierwotnych informacji o świecie, wyrażonych w postaci mnogości
twierdzeń empirycznych. Rezultaty obserwacji stanowią pierwsze przesłanki czynności poznawczych
człowieka. Dlatego obserwacja jest jednąz najważniejszych metod otrzymywania informacji o świecie,
a zdolność obserwacyjna i spostrzegawczość jest jedną z najważniejszych cech badacza. Oczywiście
nie należy tej metody przeceniać i na niej tylko poprzestawać, ponieważ dla uzyskania wiarygodnej
wiedzy o świecie obserwacja musi zostać uzupełniona innymi metodami zdobywania danych, a
rezultaty uzyskane dzięki obserwacji powinny być w dalszym ciągu procesu poznawczego
opracowywane za pomocą porównywania, analizy i syntezy, uogólnienia itp. operacji myślowych.
Obserwacja — jako metoda badawcza — powinna charakteryzować się następującymi cechami1:
a) premedy tacj ą, wyrażającą się w tym, że obserwacja jest przeprowadzona w celu rozwiązania
ściśle i w pełni określonego zadania sformułowanego dokładnie i szczegółowo;
b) planowością— polegającą na tym, aby metoda ta była stosowana według planu odpowiadającego
celowi obserwacji. Zauważmy tu, że planowość pozwala wykluczyć luki w obserwacji i pozwala
skoncentrować się na tym, co najważniejsze i najbardziej istotne w zamierzonych badaniach;
c) celowością dzięki której uwaga obserwatora skupia się tylko na interesujących go z punktu
widzenia rezultatu poznania zjawiskach; wskażmy, że pełną informację o przedmiocie poznania daje
połączenie obserwacji detali z obserwacją całości przedmiotu;
d) aktywnością która polega na tym, że obserwator nie rejestruje wszystkich spostrzeżeń, jakie
docierajądo niego od przedmiotu poznania, lecz dokonuje ich selekcji, to znaczy poszukuje
interesujących go cech przedmiotu, wykorzystując do tego cały zapas posiadanej wiedzy i
doświadczenia;
e) systematycznością, będącą bardzo ważnym postulatem stawianym omawianej metodzie,
obserwacja nie może być bowiem postrzeganiem przypadkowym, dokonującym się jednorazowo (w
jednym akcie czynności poznawczych), ale powinna ona trwać ciągle i być przeprowadzona wedle
określonego systemu pozwalającego spostrzegać obiekt wielokrotnie i w różnorodnych warunkach
jego istnienia.
5.2. RODZAJE OBSERWACJI
Ze względu na sposoby dokonywania obserwacji w badaniach społecznych możemy wyróżnić
następujące jej rodzaje:
a) bezpośrednią i pośrednią;
b) kontrolowaną i niekontrolowaną;
c) jawną i ukrytą.
5.2.1. Obserwacja bezpośrednia i pośrednia
Różnica między wymienionymi rodzajami obserwacji polega na tym, że przy obserwacji bezpośredniej
badający nie tylko zbiera dane, ale ma również możliwość sprawdzenia wiarygodności tych danych,
odwołując się do innych metod badawczych, np. do wywiadu, eksperymentu itp.
Szczególnym przykładem obserwacji bezpośredniej jest obserwacja uczestnicząca, polegająca na tym,
że obserwator na okres badań stara się wejść do badanej zbiorowości by obserwować ją od
wewnątrz, tzn. jako jeden z tych uczestników, którzy ją współtworzą. Jest to obserwacja
przeprowadzana z pozycji uczestnika.
Natomiast przy obserwacji pośredniej badający nie uczestniczy w zbieraniu danych i nie ma wpływu
na ich powstawanie. Ogranicza się on do tego, aby wykorzystać do swoich celów badawczych
wcześniej zgromadzone dane, jakie zawarte są np. w sprawozdaniach, archiwach, dokumentach itp. W obserwacji pośredniej wykorzystuje się po prostu wszystkie takie źródła informacji, z jakich korzystają
np. historycy. Nie jest to jednak rodzaj obserwacji najbardziej typowy dla badań socjologicznych, choć
może być przydatny w innych naukach społecznych, np. w historii czy etnologii.
5.2.2. Obserwacja kontrolowana i niekontrolowana
Obserwacja kontrolowana jest prowadzona w oparciu o określone narzędzia systematyzujące, jak np.
kwestionariusze, schematy, normy itp.3. Natomiast obserwacja niekontrolowana, czy
nieskategoryzowana, to z kolei obserwacja prowadzona bez narzędzi systematyzujących, której nie
należy jednak utożsamiać z tzw. „obserwacją żywiołową". Bowiem jest to również obserwacja
planowa, ale przeprowadzana swobodnie, w sposób taki, jaki prowadzący badania uzna za właściwy w każdym konkretnym przypadku. Na skutek możliwości względnie swobodnego postępowania
badającego trudno byłoby jednak innemu badaczowi powtórzyć tak przeprowadzoną obserwację lub
skontrolować jej wyniki. I w tym można upatrywać pewnych niedostatków obserwacji
niekontrolowanej.
5.2.3. Obserwacja jawna i ukryta
Obserwacja jest j awna jeżeli badani wiedzą o tym, że są przedmiotem zainteresowań obserwatora,
chociaż nie są dokładnie poinformowani o celach badań lub ich przedmiocie. Jeżeli jednak ludzie są
świadomi tego, że są przedmiotem badań, wówczas ich zachowanie staje się nieautentyczne, czyli
nabiera cech sztuczności. Zachowują się np. tak, jak im się wydaje, że powinni się zachowywać ze
względu na ich społeczny status, spodziewane — ich zdaniem — życzenia badającego itd. Obserwator
może więc wówczas uzyskać fałszywe dane o zachowaniu badanych, tzn. inne niż zaobserwowałby
wtedy, gdyby ich zachowanie było autentyczne, czyli po prostu zwyczajne.
Dlatego, aby wyeliminować przyczyny nieautentycznych zachowań u badanych, prowadzi się niekiedy
obserwację ukrytą czyli taką, która nie peszy obserwowanych i pozwala na uchwycenie ich
naturalnych zachowań.
Wywiad — najogólniej biorąc — jest rozmową kierowaną, w której biorą udział co najmniej dwie
osoby: prowadzący wywiad i respondent. Nie jest to po prostu konwersacja, lecz taka rozmowa,
poprzez którą badający chce uzyskać od respondenta dane określone celem badań. Dlatego
socjologowie słusznie wskazują na ten fakt, że jest to swoista metoda badań, w której zakłada się
ścisłe współdziałanie ze sobą badającego i respondenta. Wywiad jest więc pewnym procesem, w
którym badający stara się oddziaływać na badanego stawianymi pytaniami i skłonić go do udzielenia
wypowiedzi na temat będący przedmiotem badań. Jest to jedna z metod badawczych, jaka
umożliwia równoległe stosowanie innej — mianowicie obserwacji. Jest to również jedna z najbardziej
elastycznych i wnikliwych metod badań społecznych — jak zauważa trafnie J. Szczepański2.
6.2. TYPY WYWIADU
Możemy zatem wyróżnić następujące wywiady: ustne i pisemne; skategoryzowane i nieskategoryzowane; jawne i ukryte; indywidualne i zbiorowe oraz panelowe.
6.2.1. Wywiady ustne i pisemne
Biorąc pod uwagę poprzednio podane określenie wywiadu, jako swoistej rozmowy (zob. 6.1),
wyróżnienie ustnych i pisemnych wywiadów może budzić pewne zastrzeżenia. Praktyka pokazuje
jednak, że rozmowa, jaką jest wywiad może być nader symboliczna, a pytania i odpowiedzi mogą być
niekiedy przekazywane również w formie pisemnej, co uzasadnia powyższy podział.
Obok wywiadów przeprowadzanych w sposób poniekąd klasyczny, tzn. poprzez rozmowę badającego
z jednym lub z większą liczbą rozmówców, możliwe są także wywiady, w których pytania są zadawane
na piśmie (np. w ankiecie), a odpowiedzi są także udzielane na piśmie, bezpośrednio na pytania
wymienione w kwestionariuszu albo też w inny sposób, np. na dowolnych kartkach, przekazanych
prowadzącemu badania.
6.2.2. Wywiad skategoryzowany i nieskategoryzowany
Wywiad skategoryzowany, czyli tzw. „kwestionariuszowy", jest przeprowadzany ściśle według
wcześniej przygotowanego kwestionariusza. Badającemu w takim wywiadzie nie wolno zmienić nie
tylko słów użytych w poszczególnych pytaniach, ale nawet kolejności pytań, zawartych w
kwestionariuszu. Celem omawianego wywiadu jest uchwycenie możliwie wszystkich szczegółów
dotyczących wypowiedzi i zachowań respondenta, w związku ze stawianymi pytaniami oraz zebranie
takich danych, które będzie można porównać z tymi, jakie uzyskano od innych respondentów na ten
sam temat. Oprócz wysoce skategoryzowanych można wyróżnić wywiady częściowo skategoryzowane, czyli takie, w których badający korzysta z wykazu problemów, które powinien poruszyć w trakcie wywiadu: listy pytań, które należy postawić, w formie uznanej przez prowadzącego za stosowną i w dowolnej kolejności; wykazu przedmiotów, jakie należy ewentualnie okazać badanemu itp. środków. Tego rodzaju wywiad, daje badającemu większą możliwość manewru w trakcie jego przeprowadzania, a równocześnie pozwala na pewne ujednolicenie danych, jakie uzyskuje się w wywiadach na ten sam
temat3.
Wywiady nieskategoryzowane — to wywiady prowadzone w sposób swobodny, w których badający
ma pełną inicjatywę co do tego, jak prowadzić rozmowę, jakie stawiać pytania itd., kierując się jedynie celem, jaki określa dane przedsięwzięcie badawcze. Wywiady te nie pozwalająna uzyskane danych
porównywalnych, czyli danych o charakterze ilościowym, lecz umożliwiają zebranie danych,
ukazujących uwarunkowania i okoliczności kształtowania się określonych opinii i postaw poszczególnych respondentów. Poprzez wywiady nieskategoryzowane uzyskuje się dane jakościowe pogłębiające znajomość poszczególnych zjawisk,
np. motywacji prezentowanych opinii, postaw itp. zachowań poszczególnych respondentów.
6.2.3. Wywiad jawny i ukryty
Wywiad jest wtedy jawny, kiedy respondent jest poinformowany o tym, że prowadzi się z nim
wywiad, a ponadto jest powiadomiony o rzeczywistej roli badającego i o celu badań. W przeciwnym
przypadku możemy mówić jedynie o wywiadzie mniej lub bardziej ukrytym.
Powyższy podział jest uwarunkowany formą wywiadu, rodzajem problemów, jakie chce się poruszać w wywiadach oraz rolą społeczną w jakiej badający występuje wśród badanych. To, czy prowadzi się
wywiad jawny albo ukryty, nie jest sprawą przypadku lub swobodnej decyzji badającego, lecz
następstwem określonych konieczności i wynikających z niej potrzeb.
Jeżeli istnieje np. potrzeba zebrania danych głównie ilościowych i z tego względu decydujemy się na
wywiad skategoryzowany, czyli kwestionariuszowy, to następstwem przyjęcia takiej formy wywiadu
jest prowadzenie go w sposób jawny. Kiedy zamierzamy natomiast przeprowadzić wywiad
nieskategoryzowany — może pozornie wydawać się, że wówczas możemy swobodnie nadać temu
wywiadowi charakter jawny albo ukryty. W rzeczywistości jednak i w tego rodzaju wywiadzie nie
mamy wcale pełnej swobody wyboru jego charakteru. Jeżeli bowiem wywiad ten dotyczy np. spraw
intymnych, drażliwych itp., trudno prowadzić wówczas wywiad jawny. Podobnie, jeżeli badający jest
znany w środowisku badanym — ma on wtedy ograniczone możliwości prowadzenia wywiadu
ukrytego.
Oprócz tych dwóch, przeciwstawnych sobie rodzajów wywiadu — ze względu na ich charakter —
można wyróżnić rodzaj pośredni, jakim jest wywiad jawny nieformalny. Ma on miejsce wówczas, gdy
badana osoba została wprawdzie poinformowana o tym, że przeprowadza się z nią wywiad i godzi się
na to, aby w nim uczestniczyć lub nawet utrwalać jej wypowiedzi, ale pomimo to nie zostaje ona
poinformowana o rzeczywistej roli badającego lub o celu danych badań, (albo też została o tym
fałszywie poinformowana)4. Jest to zatem taki wywiad, w którym świadomie ukrywa się przed
badanym rzeczywistą rolę społeczną badającego lub cel badań.
6.2.4. Wywiady indywidualne i zbiorowe
Wywiad jest wtedy indywidualny, jeżeli jest prowadzony tylko z jedną osobą. Kiedy prowadzimy
wywiad więcej niż z jedną osobą, wówczas mamy do czynienia z wywiadem zbiorowym.
Wywiad zbiorowy umożliwia w krótszym czasie zbadanie większej liczby osób i stwarza okazję do
tego, aby uzyskać bardziej wiarygodne dane, ponieważ uczestnicy korygują i uzupełniają nawzajem
swoje wypowiedzi. Warto jednak zwrócić uwagę i na ten temat, że poszczególni uczestnicy takiego
wywiadu mogą się także czuć nawzajem skrępowani swoją obecnością, a tym samym nie przejawiać
dużej gotowości do szczerych wypowiedzi. Zaznaczy się to szczególnie zwłaszcza wtedy, gdy pozycje
społeczne poszczególnych uczestników wywiadu zbiorowego są zróżnicowane i występują między
nimi różne zależności.
Wywiad zbiorowy wymaga dużego doświadczenia badawczego oraz odpowiedniego wyposażenia
technicznego ze względu na trudności związane z notowaniem wypowiedzi poszczególnych
uczestników przy równoczesnym kierowaniu taką zbiorową rozmową.
6.2.5. Wywiad panelowy
Jest to swoisty rodzaj wywiadu6, który może występować w dwóch różnych formach. Pierwsza z nich
polega na zadawaniu pytań przez kilku badających jednemu respondentowi, na co najmniej dwóch
kolejnych spotkaniach, odbywających się po pewnej przerwie, np. na początku i pod koniec dyskusji
prowadzonej w prasie. Druga z tych form natomiast polega na zadawaniu pytań przez jednego
badającego kilku respondentom, również na co najmniej dwóch kolejnych spotkaniach, rozdzielonych
pewnym czasookresem. Możliwe jest też powtarzanie tych samych pytań tymże uczestnikom
wywiadu na kilkakrotnych spotkaniach.
Celem takiego wielorazowego wywiadu jest stwierdzenie, jaki wpływ na prezentowane opinie i
postawy respondenta (ów) ma upływ czasu oraz inne oddziaływania środowiskowe itp. oraz jakie
czynniki mogą kształtować niezmienność prezentowanych opinii i postaw7.
7.1. CHARAKTERYSTYKA BADAŃ ANKIETOWYCH
Badania ankietowe stosuje się najczęściej w celu możliwie szybkiego przebadania bardzo licznych
zbiorowości. Polegają one na swoistym typie wywiadu — mianowicie na wywiadzie pisemnym, w
którym istotną rolę odgrywa właśnie ankieta Jest to wywiad bardziej oszczędny ze względu na czas i
środki, niż wywiad ustny, omówiony w poprzednim rozdziale
Rola badającego przy zbieraniu danych tą metodą ogranicza się więc do odpowiedniej
ankiety; wyboru osób, które zamierza się poddać badaniom; rozprowadzania ankiet, wskazania
sposobu ich zwrotu oraz zebrania zwróconych ankiet. Oczywiście analiza zebranych ankiet jest sprawą dalszą i nie zawsze jest dziełem tych osób, które rozprowadzają i zbierają ankiety, czyli tzw.
ankieterów.
Zapewniona w ankiecie anonimowość wypowiedzi sprzyja o wiele bardziej szczerym wynurzeniom respondentów niż nawet wywiady przeprowadzone w cztery oczy, ponieważ w tego
rodzaju wywiadach występuje także pewne skrępowanie zwłaszcza przy pytaniach drażliwych,
dotyczących spraw intymnych itp.
Pomimo pewnych, niewątpliwych zalet badań ankietowych, mają one również swoje słabe strony, w porównaniu z wywiadem ustnym2. Zwróćmy uwagę przynajmniej na niektóre z nich:
a. W bezpośrednich rozmowach można uwzględnić indywidualne różnice respondentów, natomiast w badaniach ankietowych jest to niemożliwe. Trudno byłoby dostosować ankietę do każdego z bliżej
nieznanych nam respondentów.
b. W każdej zbiorowości istnieje poważny odsetek ludzi, którzy z różnych przyczyn nie są w stanie
wypełnić należycie ankiety. Odsetek ten będzie tym wyższy, im bardziej złożoną jest dana ankieta.
c. Nawet w najbardziej starannie opracowanej ankiecie oprócz pytań jednoznacznych występują też
takie, które mogą wywoływać różne skojarzenia u poszczególnych osób, a tym samym powodować
rozbieżności w ich interpretacji oraz w odpowiedziach.
d. Badający w wywiadzie ustnym może nie tylko notować co respondent mówi, ale również jak mówi,
zwracając uwagę na jego gesty, mimikę itp. przejawy uczuć. Badania ankietowe takich możliwości nie
stwarzają, gromadząc dane głównie o charakterze ilościowym
e. Istotną słabością badań ankietowych jest to, że duży odsetek spośród rozesłanych czy
rozprowadzonych ankiet w inny sposób, po prostu przepada i z tym faktem trzeba się poważnie liczyć
przy badaniach tego typu. Szczególnie duży odsetek ankiet nie wraca, gdy korzystamy z tzw. ankiet
pocztowych.
W celu pewnego przezwyciężenia powyższych słabości badań ankietowych należy zwracać szczególną
uwagę na następujące okoliczności:
a. Właściwy dobór instytucji firmującej badania, jakie wymienia się w ankiecie. Trzeba bowiem
pamiętać o tym, że stopień autorytetu i prestiżu danej sytuacji w konkretnym środowisku, w jakim
chcemy przeprowadzić badania ankietowe, wpływa zawsze na ich powodzenie. Najlepiej korzystać
zatem z „szyldu" takich instytucji, które są najbardziej akceptowane i budzące zaufanie w danym
środowisku.
b. Staranne zaaranżowanie badań, a więc dbałość o właściwy dobór respondentów, sposób i miejsce
rozprowadzenia i zbierania ankiet itp.
c. Poprawne pod względem metodologicznym opracowanie ankiety. Należy przy tym pamiętać, że
nawet najstaranniej przygotowana ankieta nie powinna być za długa, czyli tak opracowana, aby
wymagała od badającego zbyt wiele czasu i mogła go znużyć w trakcie wypełniania.
7.2. TYPY ANKIET STOSOWANYCH W BADANIACH SPOŁECZNYCH
Stosowane w badaniach ankiety możemy dzielić na podstawie różnych zasad. Ze względu np. na
sposób rozprowadzenia ankiet wyróżniamy ankiety:
a) środowiskowe, czyli bezpośrednio rozprowadzane przez ankietera w danym środowisku, np. wśród uczniów klasy, wśród pracowników określonego wydziału itp.;
b) prasowe, tzn. zamieszczone na łamach gazety lub czasopisma albo też dołączone do nich;
c) pocztowe, czyli takie, które badający rozsyła przez pocztę na adres poszczególnych osób
wybranych do badań, jak to ma miejsce przy badaniach reprezentacyjnych
Każda z wymienionych rodzajów ankiet ma sobie właściwą przydatność w badaniach społecznych.
Ankietę środowiskową można stosować w tych wszystkich przypadkach, kiedy osoby badane są
skupione w jednym miejscu, np. na terenie zakładu pracy.
Ankietę prasową podobnie jak i pocztową stosuje się w tych sytuacjach, gdy badani są rozproszeni na rozległym terenie. Z uwagi na to, że tego rodzaju ankieta nie powoduje wielkich kosztów związanych z jej drukiem oraz rozprowadzeniem, może być ona stosowana w dużych ilościach, np.
odpowiadających nakładowi danej gazety. Nadaje się więc szczególnie do przeróżnych sondaży opinii
czytelników itp. badań.
Natomiast ankieta pocztowa wiąże się z większym nakładem sił i środków, co niestety nie jest
doceniane przez respondentów i wskaźnik zwrotów tego rodzaju ankiet jest na ogół niski. Stąd też
efektywność badawcza ankiet pocztowych jest niewielka.
Oprócz wymienionych typów ankiet możemy wyróżnić także ankiety: jawne i anonimowe.
Jawnymi nazywamy wszystkie takie ankiety, jakie są bądź imienne, bądź też mogą jednoznacznie
wskazywać na osobę respondenta ze względu na zawarte w nich pytania, np. pytania o zawód ojca,
miejsce urodzenia, miejsce pracy itp.
Anonimowymi nazywamy z kolei ankiety, które nie tylko nie są podpisywane, ale ponadto nie
zawierają żadnych takich pytań, jakie by mogły ujawnić osobę respondenta, gdyby na te pytania
odpowiedział. Pomijanie tego drugiego warunku, jaki musi być spełniony, aby ankieta była
rzeczywiście anonimowa nie należy do rzadkości, zwłaszcza w ankietach opracowanych przez mniej
doświadczonych badaczy.
7.3. WYMOGI METODOLOGICZNE BADAŃ ANKIETOWYCH
7.3.1. Zasady opracowania ankiety
Przystępując do opracowania ankiety należy odpowiedzieć sobie co najmniej na następujące pytania:
a) z jakich elementów powinna składać się ankieta, jaką chcemy się posłużyć w zamierzonych
badaniach;
b) jaką formę i treść powinny mieć poszczególne jej elementy oraz
c) jaki wygląd zewnętrzny powinna mieć dana ankieta. Przyjrzyjmy się bliżej problemom zawartym w
powyższych pytaniach.
7.3.1.1. Struktura ankiety
W ankiecie należy unikać wszystkiego, co nie jest konieczne ze względu na cele, jakie chcemy osiągnąć przy jej pomocy. Należy więc dbać usilnie o to, aby ankieta była narzędziem w pełni funkcjonalnym.
Koniecznymi elementami każdej w zasadzie ankiety stosowanej w badaniach społecznych są:
1) informacja o instytucji firmującej badania;
2) zwięzła informacja o celu,jakiemu ma służyć ankieta;
3) dodatkowe wyjaśnienia, których charakter zależy od rodzaju ankiety;
4) pytania, odnoszące się do celów dla jakich daną ankietę sporządzono. Możemy wyróżnić pytania
dotyczące badanego problemu oraz odnoszące się do respondenta, które należy umieszczać na końcu
ankiety.
5) instrukcje dotyczące tego, jak odpowiadać na poszczególne pytania,
czasem wystarczają bardzo lakoniczne wskazania typu: „niepotrzebne skreślić" czy „stosowne
podkreślić" itp., ale niekiedy konieczne są też bardziej szczegółowe pouczenia.
7.3.1.2. Forma i treść ankiety
Forma i treść poszczególnych elementów ankiety powinna najogólniej uwzględniać zarówno charakter danej ankiety, jak też właściwości potencjalnych respondentów, np. stopień dojrzałości intelektualnej, przywiązanie do tradycji, obowiązujące w środowisku badanych zasady grzecznościowe itp. cechy.
1. Jeżeli pytania mają być rzeczowe, to powinny być formowane na podstawie znajomości problemów, których dotyczą.
2. Pytania powinny być tak formowane, aby można było udzielić na nie wiarygodnej odpowiedzi.
Ponadto w przypadku ankiet anonimowych pytania nie mogą dotyczyć takich kwestii, które mogłyby
ujawnić osobę respondenta, gdyby na to pytanie odpowiedział.
3. Pytania należy tak stawiać, aby umożliwiały one uzyskiwanie danych obiektywnych,
porównywalnych i sprawdzalnych,
4. Pytania nie powinny być sugestywne, dwuznaczne, ani też podejmować spraw drażliwych w taki
sposób, który mógłby u danych respondentach wywoływać oburzenie.
5. Pytający powinien zdawać sobie sprawę ze znaczenia kolejności stawianych pytań w ankiecie oraz z
wpływu tej kolejności na jakość.
6. Pytania stawiane w ankietach mogą mieć charakter pytań: zamkniętych, półotwartych i otwartych.
Zamkniętymi — nazywamy takie pytania, które są zaopatrzone z góry w przewidywane odpowiedzi,
czyli są tak pomyślane, aby odpowiedzi respondenta trafiały po prostu w możliwości przewidywane
przez pytającego.
Pytania otwarte — dają respondentowi natomiast całkowitą swobodę odpowiedzi. W tym celu
pozostawiamy stosunkowo więcej miejsca w ankiecie na odpowiedź. Oto przykład takiego pytania:
7. Jeżeli w ankiecie stawiamy pytania zamknięte albo półotwarte, to w tych wszystkich przypadkach,
w których zawierają one propozycje alternatywnych odpowiedzi, należy posługiwać się na tyle klarownymi i ostrymi alternatywami, ażeby pozwalały one na możliwie jednoznaczne rozdzielanie treści wypowiedzi w sposób wyraźny i zdecydowany.
7.3.1.3. Wygląd zewnętrzny ankiety
Otóż —jak wiadomo — rozmiar ankiety nie powinien być taki, żeby zniechęcał respondenta do jej
wypełnienia. Ale też nie jest jednak również wskazane, aby ankieta była bardzo zadrukowana,
ponieważ może wówczas stać się mało przejrzysta.
Ankieta powinna być także czytelna i przejrzysta. Każdą grupę problemową, podobnie jak każde
pytanie, należy wyraźnie oznaczyć liczbami albo literami. Należy również zachować odpowiednie
odstępy między wierszami, aby dać szansę na szerszą wypowiedź, zwłaszcza przy pytaniach otwartych.
W przypadku wielostronicowych ankiet dobrze zachować przynajmniej jedną stronę niezadrukowaną,
zaznaczając w części instruktażowej, aby respondenci wykorzystywali ją dla ewentualnych szerszych
wypowiedzi podając numer pytania, którego ta odpowiedź dotyczy. Mamy wówczas pewną szansę na
uzyskanie dodatkowych wypowiedzi.
8.1. POJĘCIE DOKUMENTU W BADANIACH FAKTÓW SPOŁECZNYCH
Spośród wielu znaczeń słowa „dokument" ograniczymy się do dwóch:
a) dokument —jako występujący w dowolnej postaci dowód istnienia określonych faktów i wydarzeń
społecznych;
b) dokument jako pisemne świadectwo zaszłych faktów i wydarzeń społecznych.
W pierwszym — szeroko pojmowanym znaczeniu interesującego nas słowa — dokumentem
nazywamy wszystko to, co może być lub jest po prostu źródłem danych o przeszłych albo istniejących
faktach i zjawiskach społecznych. Do tej kategorii dokumentów zaliczamy zatem np. narzędzia i
przedmioty codziennego użytku, obrazy, rzeźby itp. wytwory artystyczne —jako źródła danych o
kulturze materialnej i duchowej ludzi, którzy byli ich twórcami; fotogramy, filmy, nagrania
magnetofonowe —jako źródła danych o różnych wydarzeniach społecznie ważnych itp. wytwory o
charakterze zabytkowym lub użytecznym1.
W drugim — węższym znaczeniu słowa „dokument" — chodzi nam o wszelkie pisemne źródła danych dotyczących zjawisk społecznych, jakimi są np. wszelkie inskrypcje, czyli napisy zamieszczone w materiale trwałym (tzn. w kamieniu i metalu) znajdujące się na nagrobkach, budynkach, monetach i in. przedmiotach; rękopisy, archiwalia, druki itp. świadectwa faktów i wydarzeń interesujących nauki
społeczne, jakie możemy znaleźć w przeróżnych publikacjach o charakterze książkowym, czasopismach; w codziennej prasie i w innych zapisach, jakimi są np. notatki, protokoły, czy sprawozdania prywatne albo urzędowe. Do tej grupy zaliczamy także listy, pamiętniki itp. pisma.
8.2. TYPY DOKUMENTÓW PISEMNYCH I ZASADY ICH WYKORZYSTYWANIA
Nawiązując do koncepcji P. Atteslandera4 wyróżniamy pisemne dokumenty:
1) zebrane w sposób systematyczny oraz
2) okolicznościowe.
8.2.1. Dokumenty zebrane w sposób systematyczny
Do tego typu dokumentów zaliczamy:
a Dokumenty naukowe — na tak określony zbiór składają się sprawozdania naukowe, artykuły w
czasopismach naukowych itp. Są one niezbędnym materiałem źródłowym dla każdego badacza
zjawisk społecznych. Bowiem wszelkie badania empiryczne są poprzedzane studiami nad danym
Problemem badawczym dla pogłębienia wiedzy o nim, czyli rozpoczynają się °d tzw. „desk research"
tzn. „badań przy biurku", w których tak istotną rolę odgrywają wymienione dokumenty.
Przy analizie tego rodzaju dokumentów należy zwracać uwagę m.in. na następujące fakty:
1) czy dane dokumenty są godne zaufania z naukowego punktu widzenia, tzn. czy czynią zadość
wymogom metodologicznym;
2) czy uzyskane dokumenty są jeszcze aktualne, tzn. czy nie ukazały się jakieś nowe, dokładniejsze i
pełniejsze na ten sam temat;
3) czy posiadane dokumenty są kompletne, czy też stanowią jedynie fragmenty, jakie pomijają różne
elementy, np. załączniki, bazę źródłową itp.
b.Opracowania statystyczne — czyli różnego rodzaju
periodyczne zestawienia danych statystycznych, np. roczniki, okresowe sprawozdania, zestawienia itp.
Przed wykorzystaniem materiałów statystycznych istnieje konieczność rozpatrzenia następujących
problemów:
— jakie wnioski są dopuszczalne na podstawie tych dokumentów, tzn. czy biorąc np. pod uwagę ich
zasięg można formułować wnioski ogólne czy raczej szczegółowe, odnosząc się tylko do pewnego
regionu;
— w jakim stopniu wnioski te będą godne zaufania ze względu na wiarygodność ich opracowań;
— w czym tkwią przyczyny ewentualnych deformacji rzeczywistości społecznej, jakiej one dotyczą.
A.L. Bowley podaje dziewięć następujących zasad, jakie należy uwzględniać przy ocenie danych
statystycznych:
1. Istnieje konieczność zdefiniowania jednostek, które tworzą badany zbiór, np. przy badaniu
robotników trzeba określić dokładnie, kogo określamy terminem „robotnik".
2. Należy sprawdzić czy występuje homogeniczność danych, czyli ich jednorodność i czy jest ona
wystarczająca dla naszych potrzeb.
3. Trzeba ustalić czy dane, spełniające poprzednio wymienione postulaty (1) i (2), zawierają
rzeczywiście właściwości, jakie nas interesują.
4. Przed wykorzystaniem materiałów statystycznych należy też ustalić, jakie dane są nam rzeczywiście
potrzebne.
5. Jeżeli mamy do czynienia z danymi wyrażonymi w liczbach względnych (procentowych) należy
przekonać się nie tylko o tym, czy licznik i mianownik są jednakowe, ale także o tym, czy istnieje
związek pomiędzy licznikiem i mianownikiem.
6. Przy porównywaniu dwóch wielkości statystycznych trzeba ustalić, czy są one po prostu
porównywalne.
7. Istnieje potrzeba sprawdzenia zasadności metodologicznych podstaw, na jakich opierano się przy
sporządzaniu danych dokumentów, czyli stwierdzenie tego, czy zawarte w nich dane są wiarygodne.
8. Należy stwierdzić, czy podane liczby zostały zebrane w dostatecznie długim czasookresie, czy są też
przypadkowe.
9. Wskazane jest również ustalenie na ile zebrane dane pozwalają rzeczywiście na wysnucie
wniosków, o jakie nam chodzi i czy nie potrzeba uzupełnienia ich innymi danymi
c. Przeróżne dokumenty kompilacyjne. Kompilacjami nazywamy takie dzieła, które składają się z wielu fragmentów, pochodzących od różnych autorów. Nie są to więc twory ani oryginalne, ani odkrywcze, lecz najczęściej po prostu zbiory danych metodycznie uporządkowane, np. książka adresowa, katalogbiblioteczny, książka telefoniczna, kolejowy rozkład jazdy, kartoteka księgowości itp.
8.2.2. Dokumenty okolicznościowe
Dokumenty okolicznościowe, czyli przygodne, są to takie dokumenty, które ze względu na swoją treść
jak i formę mają charakter subiektywny, nadany im przez autora danego dokumentu.
Do tego typu dokumentów zaliczamy:
a. Dokumenty osobiste, czyli wszystkie takie dokumenty, które wyrażają osobiste cechy ich autora w
sposób na tyle wyraźny, że czytelnik może poznać jego stosunek do zdarzeń, których dany dokument
dotyczy. Zaliczamy tu przede wszystkim: listy, autobiografie, pamiętniki, dzienniki, wywiady, wyznania
b. Notatki, których cechą jest to, że umożliwiają względnie dokładne i bezpośrednie odtworzenie
danych wydarzeń. Do tej kategorii zaliczamy: protokoły, stenogramy, zapisy, utrwalone na taśmach
magnetofonowych itp.
c. Sprawozdania, które różnią się od notatek tym, że przedstawiają dane fakty nie bezpośrednio, czyli
„na gorąco" ale z pewnym opóźnieniem, zależnym od tego, jaki jest ich charakter, np. w odniesieniu
do sprawozdań okresowych, dotyczących wydarzeń tygodnia, miesiąca czy nawet kilku miesięcy
różnice w czasie mogą być znaczne.
9.1. ZAŁOŻENIA SOCJOMETRIII JEJ ZASTOSOWANIE
Socjometria pojawiła się w wyniku dążeń do takich empirycznych badań zachowań ludzi w małych
grupach, które umożliwiałyby dokładne rozpoznanie występujących w nich:
1) stosunków sympatii i antypatii między członkami danej grupy;
2) przejawianych preferencji między współdziałającymi ze sobą ludźmi oraz
3) rzeczywistych współdziałań, jakie mają miejsce w danych grupach.
Jej twórcą jest Jacob L. Moreno, który w opublikowanej książce pt. „Who Shall Survive", (ukazała się
ona w 1934 roku), zaproponował nowe podejście do badań wymienionych zjawisk, nazywając je
właśnie socjometria.
W badaniach socjometrycznych istotną rolę przypisuje się wskaźnikom, umożliwiającym określenie
stosunków sympatii albo antypatii występującym między członkami danej grupy oraz uwarunkowań
ewentualnych innych preferencji przy wyborach określonych ludzi, jako partnerów współdziałania w
rozmaitych strukturach społecznych. Mogą tu wchodzić w grę zarówno struktury o wysokim stopniu
sformalizowania, (jakimi sąn p. załogi okrętów) oraz mniej sformalizowane, (np. rodziny), czy też
powstałe spontanicznie grupy zabawowe.
W celu uchwycenia wspomnianych wskaźników stosuje się na ogół
a) obserwację zachowań ludzi w badanej strukturze
b) przeprowadza się z nimi wywiady odnośnie ich preferencji, czyli próbuje się na podstawie ich
wypowiedzi określić ich postawy wobec innych członków danej grupy.
Zebrane dane służą do budowy socjogramów i macierzy socjometrycznych, których wyniki analiz
poddaje się dalszym opracowaniom, wykorzystując do tego celu rozmaite techniki matematyczne.
Socjometria jest stosowana do badania małych zbiorów ludzi lub też małych grup społecznych, jakimi są np. grupy koleżeńskie, zespoły współpracowników, klasy szkolne itp. i służy m.in. do ustalenia:
a) kto, spośród osób tworzących dany zbiór lub grupę społeczną jest najbardziej uznawany i
popularny, a tym samym odgrywa rolę przywódcy?
b) czy i kto, jest odrzucany przez ludzi danego zbioru lub grupy i znajduje się na marginesie albo
nawet w całkowitej izolacji?
c) czy występuj ą w danym zbiorze lub w grupie osoby, które są ze sobą szczególnie powiązane
uczuciowo, tworząc swoiste podgrupy, np. tzw. kliki?
d) jakie zmiany zachodzą w sytuacji poszczególnych jednostek i w danych zbiorach lub grupach w
ciągu pewnych okresów pod wpływem różnych czynników wewnętrznych (np. większego zżycia się
grupy) albo zewnętrznych (np. zagrożenia ze strony innych)?
Do budowy socjogramów tzn. graficznie przedstawionych wyników badań socjometrycznych
potrzebne są nam dane, jakie wskazują na pozytywne albo negatywne wybory, czyli na aprobatę lub
dezaprobatę, bądź też nawet na niedostrzeganie poszczególnych ludzi w badanych zbiorach lub
grupach społecznych.
W tym celu stosuje się też niekiedy w ankietach czy w wywiadach po prostu takie pytania: „kogo wybrałbyś spośród Twoich kolegów do reprezentacji klasy?" „z kim spośród Twoich przyjaciół chciałbyś spędzaćwolny czas?"
Trzeba wszakże o tym pamiętać, że im bardziej pełną diagnozę socjometryczną chcemy uzyskać, tym
bardziej wiarygodny powinien być socjogram.
Jeżeli wypowiedzi badanych wskazują więcej osób, wówczas może zaistnieć potrzeba uszeregowania
dokonanych wyborów, tzn. uporządkowania ich według tego, kogo respondent wskazuje na
pierwszym, drugim i kolejnym miejscu. Wyniki badań socjometrycznych porządkuje się graficznie, czyli zestawia w tzw. socjogramy, jakie mogą mieć różną postać, w zależności np. od charakteru badanego zbioru, jego liczebności itp. czynników.