ZABAWA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM I
JEJ ZNACZENIE DLA ROZWOJU DZIECKA
1. Co to jest zabawa?
Pojęcie - „zabawy” było różnie rozumiane u różnych narodów. Grecy określali tym słowem działanie właściwe dzieciom, wyrażające przede wszystkim to, co obecnie określane jest jako „dziecinada”. U Żydów pojęcie to odpowiadało dowcipowi. Rzymianie słowem ludo określali radość i uciechę. Po pewnym czasie w językach europejskich słowo „zabawa” zaczęło oznaczać bardzo duży krąg ludzkich działań - z jednej strony nie związanych z ciężką praca, a z drugiej sprawiających ludziom radość i zadowolenie (B. Elkonin, 1984).
W języku polskim wyraz „zabawa” wywodzi się od słowa „bawa” i dzięki wielu przemianom termin ten zbliżył się do innych języków europejskich, a obecnie swoim zakresem obejmuje całe bogactwo form ludzkich (W. Okoń, 1995).
W. Dyner (1983) określa zabawę, jako najbardziej charakterystyczną cechę życia dziecka, która jest dla niego sama istotą i ciągłą nutą jego życia. Dziecko łaknie zabawy, bo zabawa zaspokaja jego pragnienie działania i poznania rzeczywistości.
Zabawa jest przejawem aktywności dziecka, na którą składa się wiele różnorodnych czynności i działań. Uważana jest za jeden z głównych rodzajów działalności człowieka, odgrywających istotną rolę w jego życiu, a w szczególności w okresie dzieciństwa (M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża, 1985).
K. Tyborowska (1966) uważa, że termin „zabawa” odnosi się do każdej czynności, którą dziecko podejmuje dobrowolnie, bez przymusu z zewnątrz, dla własnej przyjemności - bez względu na jej końcowy rezultat. Celem zabawy jest rozrywka, co w znaczący sposób różni ją od pracy.
W literaturze nie znajdziemy jednoznacznej definicji zabawy. Natomiast liczne teorie podkreślają różne jej właściwości i źródła tak biologiczne, jaki i społeczne oraz ujmują w rozmaity sposób jej funkcje i cele w życiu jednostki twierdzą M. Przetacznik-Gierowska oraz G. Makiełło-Jarża (1985).
Za K. Tyborowską (1996) przedstawię pokrótce wyróżnione przez autorkę następujące teorie zabawy:
Ø Teoria wytchnienia - która głosi, że zabawa jest wytchnieniem dla zmęczonego organizmu lub umysłu, czyli pełni funkcję odpoczynku.
Ø Teoria nadmiaru energii (S. Schillera, H. Spencera), - według której, u dzieci istnieje nadmiar energii życiowej, gdyż dziecko nie pracuje i ten nadmiar energii wyładowuje właśnie w zabawie.
Ø Teoria atawizmu - twórca tej teorii G. Stanley Hall uważał, że zabawy są szczątkami działalności dawnych pokoleń, które zachowały się u dzieci. Ontogenetyczny rozwój zabawy jest zgodny z historycznym rozwojem ludzkości. Dziecko bawi się w polowanie, koczowanie, sklepy itp. Zabawa jest też ćwiczeniem, którego celem jest pozbycie się zbędnych funkcji, np. dziecko wyładowuje się w bójce, przez co ma się pozbyć instynktu walki.
Ø Teoria ćwiczenia przygotowawczego - według twórcy K. Grossa zabawa jest ćwiczeniem czynności i ruchów potrzebnych w przyszłym życiu, stanowi, więc przygotowanie do późniejszych czynności życiowych.
Ø Teoria zabawy jako podniety wzrastania - H. Carr mówi w swej teorii o tzw. katartycznej funkcji zabawy, polegającej na tym, że zabawa oczyszcza nas z dążności przeciwspołecznych, z którymi się rodzimy oraz dostarcza organizmowi podniety niezbędnej do rozwoju narządów, działając jako podnieta wzrastania, w szczególności na system nerwowy.
Ø Teoria funkcji zastępczej - teoria E. Claparede, a mówi o dwóch funkcjach zabawy: zastępczej i przygotowującej do przyszłej aktywności życiowej. Dziecko z jednej strony wykonuje czynności „na niby”, a jednocześnie ćwiczy funkcje życiowe.
Freudyści traktowali zabawę, jako formę asymilacji trudnych przeżyć, w czasie której przeżywanie własnych kłopotów przekształca się w aktywną działalność ludyczną. Natomiast Piaget zabawę zaliczał do tych czynności, które biorą udział w wytwarzaniu symboli u dzieci. Wyróżnił trzy wielkie typy struktur, które charakteryzują zabawy dziecięce i w szczegółach określają jej klasyfikacje: zabawa - ćwiczenie, zabawa - symboliczna i zabawa z regułami. Z kolei L. Wygotski postrzegał zabawę jako dziejącą się w wyobraźni fikcyjną realizacje nie dających się realizować życzeń i pragnień. D. Elkonin uważał, że dopiero, gdy dziecko zaczyna grać daną role jego działanie staje się zabawą (W. Okoń, 1995).
We współczesnej psychologii podkreśla K. Tyborowska (1966) wymienia się cztery zasadnicze aspekty zabawy:
1. Zabawa jest zjawiskiem społecznym, a nie biologicznym - rozwija się pod wpływem otoczenia i działalności dziecka.
2. Zabawa jest jakościowo inna od zabawy zwierząt.
3. Zabawa ma historyczny charakter - zmienia się i kształtuje pod wpływem historycznie społecznych warunków, w jakich dzieci się wychowują.
4. Zabawa dziecka jest odzwierciedleniem poznanej przez nie rzeczywistości.
2. Rodzaje zabaw.
Zabawy dzieci są bardzo różnorodne, dlatego klasyfikuje się je według rozmaitych kryteriów. W zależności od poziomu własnej aktywności dziecka wyróżniamy zabawy swobodne - podejmowane z inicjatywy dziecka i kierowane przez rodzica lub nauczyciela. Natomiast biorąc pod uwagę liczbę dzieci uczestniczących w zabawie wyodrębniamy zabawy indywidualne i grupowe. W zależności od poziomu uspołecznienia dzieci przebywających w grupie możemy wskazać trzy rodzaje zabaw:
Ø równoległe - gdzie dzieci bawią się obok siebie, ale nie ze sobą;
Ø zbiorowe - gdzie dzieci bawią się wspólnie, lecz nie dzielą miedzy siebie ról i funkcji;
Ø zespołowe - podporządkowane wspólnemu celowi, z podziałem ról, przywódcą i wykonawcami poszczególnych zadań. (M. Przetacznik - Gierowska, G. Makiełło-Jarża, 1985).
W literaturze napotka się różne rodzaje klasyfikacji zabaw według ich treści, różna też jest ich terminologia. Najczęściej powtarzające się rozdaje zabaw przytoczę za S. Lipiną (1981):
Ø zabawy manipulacyjne,
Ø zabawy konstrukcyjne,
Ø zabawy tematyczne,
Ø zabawy dydaktyczne,
Ø zabawy ruchowe.
Zabawy manipulacyjne - występują najwcześniej w rozwoju dziecka już w 4-5 miesiącu życia, gdy dziecko osiągnie sprawność chwytania. Najpierw dziecko ogląda, obserwuje i uczy się poznawać przedmioty po ich wyglądzie oraz zapoznaje się z ich powierzchnią i kształtem. Przez uderzanie uczy się poznawać przedmioty po wydanym przez nie dźwięku. Następnie działa za pomocą przedmiotów, wykonując daną rzeczą to, do czego się ona nadaje ( S. Lipina, 1981).
Zabawy konstrukcyjne - polegają na tworzeniu tzw. „dzieła” z dowolnego materiału, a więc dotychczasowa manipulacja staje się zabawą konstrukcyjną, gdy dziecko spostrzega i uświadamia sobie swoje „dzieło” ( S. Lipina, 1981). Do tego rodzaju zabaw W. Okoń (1995) zaliczył budowanie z klocków, rysowanie, pisanie, budowanie z piasku, z gliny, opowiadanie, śpiew, robienie wycinanek, układanie obrazków, bawienie się kalkomanią, robienie łańcuszków, puszczanie baniek mydlanych, rzucanie cieni na ścianę itp.
Zabawy tematyczne - określane również jako: iluzyjne zabawy fikcyjne, zabawy w odgrywanie roli, zabawy dramatyczne, zabawy naśladowcze i odtwórcze, a także zabawy twórcze oraz udawane i przedstawiane. Istotą zabawy tematycznej jest działanie polegające „na oddziaływaniu na przedmioty, na przeistaczaniu i na opanowywaniu ich, czyli podporządkowaniu przedmiotów władaniu osoby działającej” (W. Dyner, 1983).
Zabawy i gry dydaktyczne - są określonego rodzaju rozrywką umysłową, której wynik jest bezbolesną dla ucznia oceną jego wysiłków, porównywalną z wynikami innych uczestników zabawy (W. Hemmerling, 1990). Do gier i zabaw dydaktycznych K. Tyborowska (1966) zalicza loteryjki, zagadki, segregowanie, podkreślając, że w tych zabawach dziecko musi się podporządkować określonym regułom i przepisom.
W zabawie dydaktycznej stawiamy przed dzieckiem określone zdania do rozwiązania, ponieważ w procesie rozwiązywania tego zadania najbardziej czynny jest umysł dziecka zabawy te określane są, jako nauczające (S. Lipina, 1981).
Zabawy ruchowe - są bardzo różnorodne, gdyż wyczerpują wszystkie rozdaje właściwych człowiekowi naturalnych ruchów. Oprócz ruchu występują w nich treści intelektualne, mające wyraz w temacie i czynnościach zabawowych. (P. Rudik, 1985).
3. Funkcje zabawy.
Zabawa jest swoistą formą uczenia się dzięki, której dziecko zdobywa wiadomości, umiejętności i sprawności. Utrwala też i doskonali przyswojone już sposoby myślenia i działania, a ponadto rozwija możliwości umysłowe, wzbogaca zasób wiedzy o otoczeniu. (M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża, 1985).
E. Minczakiewicz (1994) przedstawia funkcje zabaw, które ujęte są według kryterium typu zmian, jakie dokonują się u dziecka pod ich wpływem, wyróżniając:
Ø funkcję kształcącą - dziecko kształci swoje zmysły, doskonali sprawność motoryczną, wzbogaca wiedzę o świecie i o sobie samym, uczy się poznawać swoje możliwości i je oceniać;
Ø funkcję wychowawczą - dziecko przyswaja sobie różne normy, poznaje reguły postępowania, zawiera umowy, których przestrzeganie obowiązuje w zabawach z innymi dziećmi;
Ø funkcję terapeutyczną (korekcyjną) - w zabawie dziecko ma z jednej strony możliwość uwolnienia się od dręczących je napięć i emocji, a z drugiej uczy się różnych sposobów wyrażania swoich uczuć i rozwiązywania swoich osobistych problemów;
Ø funkcję projekcyjną - pozwalającą dziecku wchodzić w różne role społeczne, dając mu okazję do zrealizowania rzeczy niemożliwych w codziennym życiu, za które to czynności nie jest karane.
Zabawa może spełniać funkcję diagnostyczną, ponieważ zachowanie dziecka podczas zabaw, będących manifestacją jego stanów uczuciowych, informuje o święcie wewnętrznych przeżyć wychowanka oraz o jego ewentualnych trudnościach i konfliktach. Można ją wykorzystać w psychoterapii w stosunku do dzieci agresywnych i nadmiernie pobudliwych jaki i na odwrót do wychowanków nieśmiałych i izolujących się od grupy M. Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża, 1985).
4. Znaczenie zabawy w rozwoju dziecka.
Zabawa jest szczególnym rodzajem aktywności dziecka, która w rozmaitych formach przewija się przez jego życie. Odgrywa ogromna rolę w rozwoju dziecka, stanowi dla niego główną formę poznawania rzeczywistości: uczy, wychowuje, rozbudza określony stosunek do otoczenia społecznego, daje możliwości zdobycia doświadczenia i widomości, stwarzając także warunki pobudzające do komunikowania się, myślenia i twórczości oraz jest źródłem wielu przeżyć i radości.
K. Tyborowska (1966) podkreśla ogromną rolę zabawy, która jest:
Ø ważnym czynnikiem wychowania moralnego:
Ø znacząco wpływa na fizyczny rozwój dziecka;
Ø kształtuje jego sprawności i umiejętności;
Ø rozwija myślenie przyczynowo - skutkowe;
Ø wywołuje uczucie zadowolenia i satysfakcji;
Ø uczy współdziałać z innymi oraz podporządkowywać się przepisom i prawidłom obowiązującym w grupie;
Ø pozwala na poznanie i zrozumienie świata oraz rozróżnianie fikcji od rzeczywistości.
Szczególne znaczenie zabawa odgrywa w wieku przedszkolnym, kiedy to następuje przejście od zabaw indywidualnych do zabaw zespołowych. Zabawa zespołowa spełnia istotną rolę w socjalizacji dziecka, które musi podporządkować swe osobiste dążenia i chęci wspólnym projektom. W zabawie tkwi także element autoedukacji polegający na tym, że dziecko samodzielnie radzi sobie z problemami, wypróbowuje swe siły i możliwości, pokonuje opór jaki stawia mu materiał i tworzywo w toku działania oraz dobiera odpowiednie akcesoria i symbole konieczne do inscenizacji (M. Przetacznikowa, Z. Włodarski, 1986).
Zabawa jako środek ekspresji oraz podstawowy rodzaj działalności w wieku przedszkolnym w sposób naturalny zaspokaja potrzebę ruchu, emocjonalnych doznań i przeżyć estetycznych, oraz społecznych kontaktów z innymi dziećmi i dorosłymi. Stwarza też okazje do zbierania doświadczeń i obserwacji oraz wiąże się z twórczością plastyczną, konstrukcyjną oraz z ekspresją słowną, ruchową, muzyczną i wokalną (M. Dmochowska, 1980).
Duże znaczenie przypisuje się swobodnej działalności dzieci, która nie tylko zaspakaja potrzebę ruchu i działania, ale pozwala również na wyzwolenie inicjatywy, pobudza wysiłek umysłowy, ożywia wyobraźnię i pamięć oraz daje okazję do podejmowania prób w celu pokonywania trudności (S. Lipina,1984).
Najmłodsze dzieci gromadzą doświadczenia za pomocą zabaw manipulacyjnych, w trakcie, których zdobywają widomości o zewnętrznych właściwościach przedmiotów. Zabawy te rozwijają umiejętności technicznego i praktycznego obchodzenia się z zabawkami i przedmiotami codziennego użytku. W wieku przedszkolnym manipulacja przeradza się w zabawę badawczą, w której przedmiotem działania jest otaczająca dziecko rzeczywistość (B. Grzeszkiewicz, 2003).
Zabawy konstrukcyjne rozwijają w dziecku tzw. wyobraźnię przestrzenną oraz uczą planowania i rozplanowywania swoich czynności w myśli i w wyobraźni. S. Szuman (1985, s. 55) twierdzi, że: „Przez budowanie uczy się małe dziecko, bowiem i rozwija swój umysł, podobnie jak przez książkę uczy się i rozwija umysłowo dziecko w szkole”.
Wielostronny wpływ na rozwój dziecka mają w szczególności zabawy tematyczne. Już w toku gromadzenia treści do zabawy udział biorą prawie wszystkie funkcje poznawcze dziecka, takie jak spostrzegawczość, uwaga, pamięć, wyobraźnia i myślenie. We wspomnianych zabawach u dziecka rozwija się również pomysłowość, zaradność i inicjatywa (S. Lipina, 1981). Podkreśla się także niemal nieograniczoną możliwość ekspresji emocji i uczuć podczas zabaw tematycznych, oraz możliwość wyładowywania napięć nerwowych i konfliktów wewnętrznych. Dlatego zabawy te mogą pełnić funkcje diagnostyczne i psychoterapeutyczne (M. Przetacznikowa, Z. Włodarski, 1986).
Wiele ważnych funkcji poznawczych, kształcących i wychowawczych spełniają zabawy dydaktyczne. Służą one gromadzeniu materiału poznawczego oraz utrwalaniu i operowaniu zdobytymi informacjami. Można nazwać je zabawami poznawczymi, gdyż pełnią role wspomagającą w zakresie uświadamiania istoty poznanych rzeczy, zjawisk i prawidłowości oraz sensu dokonujących się na oczach dziecka przemian (W. Hemmerling, 1990).
Nie możemy zapominać o ogromnym znaczeniu zabaw ruchowych, które kształtują u dziecka jego sprawność, koordynację ruchów i orientację przestrzenną (K. Tyborowska, 1966).
D. Kubicka (2000) uznaje zabawę, jako istotę tworzenia, bowiem dziecko, bawiąc się, używa swych twórczych zasobów, a jednocześnie dzięki zabawie rozwija myślenie dywergencyjne. Szczególne znaczenie przypisuje autorka zabawom w role, które stymulują twórcze myślenie i zapowiadają twórczość w późniejszym okresie życia.
Reasumując powyższe rozważania można z cała pewnością stwierdzić, że zabawa spełnia jedną z podstawowych ról w rozwoju życia dziecka. Znajduje ona odzwierciedlenie w każdej dziecinie jego działalności. Zabawa - jako swoista „szkoła życia” winna być podstawowym narzędziem pracy z dziećmi w wieku przedszkolnym i nie tylko.
Bibliografia
1. Dmochowska M. (1980), Metody i formy pracy z sześciolatkami, w: Dunin-Wąsowicz M. (red.), Vademecum nauczyciela sześciolatków, Warszawa WSiP.
2. Dyner W.J. (1983), Zabawy tematyczne dzieci w domu i w przedszkolu, Wrocław Ossolineum.
3. Elkonin D.B. (1984), Psychologia zabawy, Warszawa WSiP.
4. Grzeszkiewicz B. (2003), Społeczny charakter zabaw dzieci, Wychowanie Przedszkolne nr 3(114), str. 5-8.
5. Hemmerling W. (1990), Zabawy w nauczaniu początkowym, Warszawa WSiP.
6. Hojniewicz W. (1982), Rozwój organizacji zabaw w wieku przedszkolnym, Warszawa WSiP.
7. Kubicka D. (2000), Kontrowersje wokół pomiaru twórczości u dzieci, Psychologia Wychowawcza nr 2-3, str. 209-217.
8. Lipina S. (1984), Kształtowanie pojęć dzieci w wieku przedszkolnym, Warszawa WSiP.
9. Lipina S. (1981), Zabawa, w: Dudzińska I., Lipina S., Wlaźnik K., (praca zbiorowa), Metodyka wychowania w przedszkolu, Warszaw WSiP.
10. Minczakiewicz E.M. (1994), Zabawa manipulacyjna dziecka głębiej upośledzonego umysłowo i jej wartość diagnostyczna, Szkoła Specjalna nr 3 str. 131-138.
11. Okoń W. (1995), Zabawa a rzeczywistość, Warszawa Wydawnictwo „Żak”.
12. Przetacznik-Gierowska M., Makieło-Jarża G. (1985), Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, Warszawa WSiP.
13. Przetacznikowa M., Włodarski Z. (1986), Psychologia wychowawcza, Warszawa PWN.
14. Rudik P. (1985), Zabawy ruchowe i ich znaczenie wychowawcze, w: Sawicka A. (red.), Wybór tekstów do ćwiczeń z pedagogiki przedszkolnej, Warszawa WSiP.
15. Szuman S. (1985), Rola zabawy, twórczości i pracy dzieci w procesie kierowania ich rozwojem, w: Sawicka A. (red.), Wybór tekstów do ćwiczeń z pedagogiki przedszkolnej, Warszawa PWN.
16. Tyborowska K. (1966), Wiek przedszkolny w: Żebrowska M. (red.), Psychologia rozwojowa dzieci i młodzież, Warszawa PWN.
6