PEDRO CALDERON DE LA BARCA „ŻYCIE SNEM”

Dramat hiszpański XVII wieku:

„Comedia nueva” - geneza i charakterystyka

• wpływ włoskiej komedii dell'arte

• Walencja, Lope de Vega

• comedia = utwór dramatyczny pisany wielorozmiarowym wierszem, składający się z trzech aktorów zwanych jornadas

• przekraczanie zasady jedności czasu i miejsca akcji

• mieszanie gatunków i stylów

• bohaterowie z różnych warstw społ.

• połączenie tragizmu i komizmu sługa zwany „gracioso”, komentujący poczynania postaci

• budowa:

1. prymat akcji nad charakterystyka postaci

2. prymat tematu nad akcją nieprzestrzeganie zasady pdp zdarzeń

3. jedność dramatyczna opiera się na temacie, a nie wynika z akcji

4. temat podporządkowany jest wyższej moralnie wartości, zgodnie z poetycką sprawiedliwością, wg której winowajca nie musi zostać koniecznie ukarany śmiercią

5. charakter przyczynowo skutkowy działania dramatycznego ma zilustrować wyższą moralnie wartość

• grupy sztuk: dramaty religijne i sztuki o świętych, dramaty filozoficzne, dramaty historyczne, tragedie honoru, komedie płaszcza i szpady, sztuki mitologiczne

Organizacja przedstawień teatralnych

• aluzje do wydarzeń aktualnych pozwalają ustalić czas powstania i premiery sztuki

• budynki teatralne: Corral de la Cruz i Corral del Principe dzierżawione na 4 lata

• ceny biletów były stałe, mimo spadającej wartości pieniądza

• pieniądze z przedstawień teatralnych pokrywały koszty utrzymania organizacji dobroczynnych

• antrepreter (autor) i jego trupa pobierali dochód z biletów sprzedawanych przy wejściu do teatru

• dzierżawca brał dochód z biletów za wyjście na dziedziniec (tylko dla mężczyzn) i dodatkowych opłat za szczególne miejsca

• była to rozrywka ogólnie dostępna i powszechna

• przedstawienia zaczynały się o 4 po południu (w okresie jesienno-zimowym o 2) i kończyły przed północą

• początek zapowiadały dźwięki gitar i do XVII wieku loa, czyli rodzaj udramatyzowanego prologu, którego celem było uciszenie publiczności

• nie było antraktów i kurtyny - między pierwszym i drugim aktem wykonywano intermedium, po drugim akcie udramatyzowany taniec, a na koniec śpiewane i tańczone komiczne scenki

Corral

• do przedstawień adaptowano wewn. podwórca, wykorzystując okna, drzwi, ściany jako element dekoracji

• opis miejsca akcji, szczegóły dotyczące stroju, zachowania, ruchu postaci i rekwizytów zawierał tekst główny

• didaskalia ograniczały się do minimum: imion postaci, oznaczenia wejść i zejść, miejsca na scenie, efektów akustycznych oraz ważnych szczegółów kostiumu

• kształt architektoniczny budynku pozwalał na prowadzenie gry na kilku poziomach i planach jednocześnie (balkon jako wzniesienie, mury obronne czy wysokie okno, inny balkon pozwalał latać aktorom, zapadnia

Aktorzy

• również aktorki, ale tylko zamężne, czasem tzw. primavera dama otrzymywała najwyższą gażę

• głównym zabiegiem był monolog opowiadający o wydarzenia spoza sceny, przesycony logiką i dialektyką, by zaznaczyć dystans wobec rzeczywistości

• w 1631 r. powstało istniejące do dziś elitarne Bractwo Najświętszej Pani de la Novena zrzeszające aktorów i ich rodziny, gwarantujące m.in. godny pochówek i wyposażenie na rzecz choroby

• najkorzystniejszy czas dla aktorów to przełom kwietnia i maja, koniec karnawału i Boże Ciało, dodatkowy dochód przynosiły występy na dworze oraz pokazy prywatne

Wersyfikacja

• polimetria - programowa wielorozmiarowość dramatu

• niemal każdej ze scenicznych sytuacji była podporządkowana inna miara wiersza (obok form opartych na 7- i 11-zgłoskowcach, dominował 8-zgł.)

Kostium

• informuje o statusie społ. postaci i miejscu, gdzie się znajduje

• dbano o koloryt lokalny kostiumy narodowe

• uzupełnieniem był znaczący rekwizyt, np. oznaki wojenne (generalskie buławy, tarcze, szpady, noże), w wątku romansowym (medalion, list), zapalona świeca oznaczała ciemność i noc

Calderon - życie i twórczość:

• ur. 1600 r. w Madrycie, zm. 1681r. również w Madrycie

• nauka: kolegium jezuickie w Madrycie, logika i retoryka na uniwersytecie w Alcala de Benares, tytuł bakałarza prawa kanonicznego w Salamance

• po studiach nie przyjął święceń kapłańskich i ufundowanej przez babkę kaplicy w jednym z madryckich kościołów i związanego z nią beneficjum

• ojciec Calderona miał oprócz synów z pierwszego małżeństwa, starszego od nich syna Francisca, który pełnił w jego domu funkcję służącego, nie wiedząc o swoim pochodzeniu, przez to zbliżył się do córki don Diega Calderona, Dorotei (~ kazirodztwo), za co don Diego wypędził go z domu, a Doroteję wysłał do klasztoru u Calderona często znajdujemy motyw miłości brata do siostry oraz konfliktu między ojcem a synem

• był silnie związany z braćmi, z którymi brał udział w awanturniczych ekscesach

• twórczość:

• 1622 r. - okolicznościowe kompozycje z okazji wyniesienia na ołtarze Izydora Oracza, Ignacego Loyoli, Franciszka Ksawerego i Teresy z Avila

• 1623 r. - debiut sceniczny Miłość, honor i władza

• pisał sztuki na potrzeby dworu

• pełnił funkcję cenzora sztuk teatralnych

• wydał ok. 120 trzyaktowych comedias, 80 autos sacramentales, intermedia i drobne utwory okolicznościowe

• wstąpił do zakonu św. Franciszka po śmierci braci i ukochanej

Życie snem:

• powstało w 1627/29 r., za pierwodruk uznaje się natomiast wydanie z Madrytu z 1636 r.

• dramat głęboko osadzony w tradycji: wątki orientalne + dziedzictwo Grecji i Rzymu + barokowa wizja człowieka, dla którego życie jest tylko snem

• motywy i inspiracje: literackie, filozoficzne (neoplatońska wizja miłości, metafora Platońskiej jaskini, chrześcijański neostoicyzm) i teologiczne (scholastyczna wizja człowieka, wolna wola człowieka wobec predestynacji, kwestia małżeństwa)

• źródła motywów:

• odosobnienie Zygmunta w celu ochronienia go przed wypełnieniem się przepowiedni średn. opowieść o Barlaamie i Jozafacie, schrystianizowana wersja dziejów Buddy

• uśpienie księcia i przeniesienie do pałacu wschodnia opowieść o Abu Hasanie z Księgi tysiąca i jednej nocy, znana w Europie jako motyw „jednodniowego króla”

• związek z kontrreformacją, z pojmowaniem erudycji i dialektyki wg jezuitów: jako narzędzie ukazania człowiekowi, iż obdarzony jest przez Boga wolną wolą i rozumem, a wiec sam powinien kształtować swój los na ziemi

• dramat filozoficzny ~ parabola ludzkiego istnienia (w obliczu dysputy o predestynacji i wolnej woli)

• dwa wątki - historia Zygmunta (przeciwstawia się przeznaczeniu, przemienia się w idealnego władcę) i historia Rozaury (heroina podążająca w męskim przebraniu za mężczyzną, który ją uwiódł) oboje nie znają swego pochodzenia

• pierwsza scena

• Rozaura z męskim stroju schodzi z góry (w drugim akcie pojawi się w damskiej sukni pod imieniem Astrei, w trzecim w garderobie damskiej z elementami zbroi)

• patrząc w dół, mówi o stracie wierzchowca, który spłoszony spadł w przepaść zapowiedź nieokiełznanych namiętności, które łączą Rozaurę i Zygmunta

• za nią pojawia się grazioso Klaryn, który wprowadza element ludyczny

• dramat został zbudowany z materiału serialnego

• aktorka w męskim przebraniu heroina zawiedziona przez kochanka

• opowieść o koniu wzburzenie bohaterki

• Rozaura i Klaryn opisują zapadanie się w mroku akcja zaczyna się o zmroku

• bohaterowie kierują się ku migocącemu w oddali światłu duża rola słów, bo przedstawienie odbywało się przy pełnym świetle

• szczęk łańcuchów i westchnienia Zygmunta zza sceny

• aktor ukazuje się ubrany w zwierzęcą skórę przy świetle pochodni

• w monologu skarży się na swe przeznaczenie, uwięziony został w chwili urodzenia „największą winą człowieka jest to, że się narodził” (Seneka)

• ograniczenia bytu ludzkiego vs. wolność innych stworzeń świata natury (egzystencjalny paradoks, Pliniusz Starszy)

• (św. Tomasz z Akwinu) scholastyczna wizja człowieka, którego Bóg stworzył nagim i bezbronnym, obdarzając rozumem, który różni go od zwierząt i słowem, by mógł się doskonalić w rywalizacji z innymi ludźmi i przy ich pomocy

• pierwszy stopień edukacji Zygmunta to pojawienie się Rozaury

• głos i wygląd „nieznajomego” robi na nim dziwne wrażenie

• (neoplatońska teoria poznania) miłość to pierwszy krok ku poznaniu piękna i dobra

• gwałtowność rodzącego się w spojrzeniu uczucia podkreślona przez zestawienie życia i śmierci (oksymoron „życia w umieraniu”)

• przybycie strażników przerywa kwestię Rozaury - nie wiemy skąd jest i co ją do Polski sprowadza

• dziewczyna i Klaryn zostają rozbrojeni i wyprowadzeni

• przy muzyce wchodzi na scenę Astolf z oddziałem żołnierzy i Estrella z damami dworu akcja przenosi się z górskiej okolicy do pałacu

• monolog Bazylego

• opowiada przedakcję dramatu, a więc okoliczności, w jakich zdecydował się ukryć przed światem swego syna

• przyznaje się do błędu - nie miał prawa pozbawiać syna wolności, a poddanych następcy tronu, nawet w imię racji stanu

• konflikt ojca i syna (mit Uranosa - Bazyli i Edypa - Zygmunt)

• dramat władzy podkreślony przez imiona: Brasilio (basileios - królewski, ten, który ma władzę), Segismundo (sigu i munt - ten, który ochrania zwycięstwo)

• Bazyli zdaje sobie sprawę z tego, że wykroczył przeciw prawu, decyduje się sprowadzić Zygmunta do pałacu, by poddać go próbie

• eksperyment ma wykonać Klotyld, który zajmował się księciem od chwili jego urodzenia

• Zygmunt budzi się w pałacu

• pierwszy etap procesu poznawczego - książę postrzega rzeczywistość przez bezpośrednie doświadczenie słuchem, wzrokiem i dotykiem

• wyrzuca sługę przez okno tylko po to, by sprawdzić, co się stanie

• jego gwałtowne reakcje budzą przerażenie

• Bazyli zdobywa materialny dowód słuszności swej decyzji i każe odesłać Zygmunta do wieży (metafora Platońskiej jaskini)

• Zygmunt budzi się w wieży

• uprzytamnia sobie ulotność swego życia

• rozumowa refleksja prowadząca do okiełznania pierwotnie zwierzęcych instynktów i do wykształcenia (chrześcijański neostoicyzm) życiowej pragmatyki

• wniosek: powinniśmy czynić dobro, bo życie jest niczym sen, z którego w każdej chwili możemy się obudzić

• sprawy Rozaury - komedia płaszcza i szpady

• Rozaura udaje się do Polski, by odzyskać utraconą cześć

• niemal umiera z ręki Klotarda, który, choć rozpoznaje w chłopcu syna, gotów jest, w imię lojalności wobec władcy, poświęcić jego (a właściwie jej) życie

• Klotard dowiaduje się, że jest ojcem nie chłopca, lecz kobiety, którą zhańbił mężczyzna, a tym samym i jego honor został splamiony

• Klotard musi rozstrzygnąć czy pierwszeństwo mają obowiązki ojca, czy wasala, bowiem niewinność jego córki wykorzystał siostrzeniec jego władcy - Astolf, książę Moskwy

• Rozaura w orszaku Estrelli pod imieniem Astrei

• widz odkrywa tajemnicę, że Klotard jest ojcem Rozaury dzięki dwuznaczności dialogu i wypowiedziom na stronie, zanim Klotard się do tego przyzna

• Klaryn też odkrywa tę tajemnicę i zostaje za to wtrącony do wieży

• inwersja motywu „jednodniowego króla” - żołnierze w wieży uwalniają Klaryna, sądząc, że to on jest następcą tronu, ten myśli, że są pijani

• komplementarność wątków Rozaury i Zygmunta

• Rozaura to anagram słowa „Aurora” - jutrzenka, symbolizuje nowy początek, poranek (to ona otwiera przed Zygmuntem świat wartości dobra i piękna)

• Astrea to mityczna bogini sprawiedliwości, której powrót miał przywrócić na ziemi wiek złoty, a więc pokój i dobrobyt

• finał łączy wątki

• Zygmunt okazuje się władcą prawym i wielkodusznym

• przywraca cześć Rozaurze, rozkazując Astolfowi ożenić się z nią

• sam żeni się z Estrellą, w imię racji stanu

• do więzienia posyła rebelianta, którego powstanie wyniosło go na tron, a ułaskawia Klotarda, doceniając jego lojalność

• przebacza ojcu

• winnym sytuacji okazuje się Bazyli - pozbawił Zygmunta miłości rodzicielskiej i wykształcenia, przez co doprowadził do wypełnienia się przepowiedni - stał się przyczyną katastrofy, zamiast przed nią uchronić

• Zygmunt staje na rozdrożu jak Hamlet

• ale on podejmuje działania, które mają na celu określenie jego miejsca w „teatrze świata”

• cały dramat narasta wokół przełamywania twierdzenia, że życie jest snem, wokół obrony obiektywności świata zewnętrznego, wokół realizmu poznawczego

• autor pokazał jak rozpoznać prawdę w świecie iluzji

„Polska” u Calderona:

• „Polska” to kraj fikcji i utopii

• losy Zygmunta ~ dynastia Wazów w Szwecji i w Polsce końca XVI wieku

• gwałtowny król Szwecji Eryk IV, zanim został usunięty z tronu, kazał umieścić swego brata, Jana z małżonką Katarzyną Jagiellonką w lochach, gdzie przyszedł na świat ich pierworodny syn Sigismund

• jako Zygmunt III Waza został potem koronowany na króla Polski w wyniku podwójnej elekcji, co doprowadziło do zawikłania stosunków polsko-hiszpańskich, Hiszpanie bowiem popierali księcia Maksymiliana

• Zygmunt III został usunięty z tronu szwedzkiego, nie był też lubiany przez szlachtę polską, za jego panowania doszło do pierwszego (nieudanego) zamachu na życie króla

• starania o tron w Moskwie

• próbowano osadzić na tronie Dymitra Samozwańca

• po wyprawie Żółkiewskiego podpisano traktat, który zrównywał prawa bojarów litewskich i szlachty polskiej, a królewicz Władysław został ogłoszony carem

• Zygmunt III wystąpił do Filipa III, króla Szwecji, o wsparcie finansowe (żona Filipa, Małgorzata, była siostrą obu żon Zygmunta - Anny i Konstancji Habsburg)

• wątek czeski

• nieślubny syn króla Czech, Rudolfa II Habsburga, Julius Cezar, uznany za niepoczytalnego, został osadzony w niedostępnym zamku w Czeskim Krumlowie

• delegacja czeskiej szlachty wyrzuciła z okna w zamku w Hradczanach na kupę gnoju (u Calderona do morza) namiestników Habsburgów jako protest przeciw niedawnym atakom na protestanckie kościoły

• powiązania rodzinne

• matką chrzestną najstarszego z braci Calderonów, Diega, była Juana Dantisco, córka Jana Dantyszka, ambasadora Hiszpanii na dworze Karola V

• Hiszpania utrzymywała z Polską bliskie kontakty dyplomatyczne

• nieścisłość geograficzna

• stolica i zamek królewski stoi nad morzem

• hipogryfy gnieżdżą się w górach

• a na wiosnę rozkwita pachnące drzewo magnolii

• „Polska” miała być przede wszystkim świadomie komponowaną iluzją rzeczywistego świata

---