Przywileje szlacheckie w Polsce XIV - XV w.: koszycki 1374, czerwiński 1422, statut warcki 1423, jedlneńsko - krakowski 1430 - 1433, cerkwicko - nieszawski 1454, piotrkowski 1496
Oprac. RM
Przywilej szlachecki - prawo zwalniające szlachtę od pewnych obowiązków, lub nadające jej szczególne uprawnienia ekonomiczne, osobiste, sądownicze (za podr. Operonu, s. 242)
1. Przywilej koszycki Ludwika Węgierskiego dla szlachty polskiej z 1374 r. (pierwszy w Polsce
stanowy przywilej generalny - czyli dla wszystkich przedstawicieli danego stanu społecznego, w tym
przypadku dla szlachty) - cele wystawienia przywileju koszyckiego: Ludwik chciał uzyskać zgodę polskiej szlachty na
możliwość dziedziczenia korony polskiej przez jedną z jego córek - postanowienia przywileju koszyckiego: uzyskanie przez szlachtę zmniejszenia podatku - poradlnego
z 12 do 2 groszy z łana, król zobowiązał się nie nadawać w Królestwie Polskim godności i urzędów
cudzoziemcom, zobowiązał się pokrywać szlachcie koszty wypraw zbrojnych poza granicami
państwa oraz koszty budowy i renowacji zamków warownych
2. Przywileje szlacheckie w Polsce w okresie panowania Władysława Jagiełły i ich postanowienia
(tabela w podr., s. 187 - 188)
- przyczyny wystawiania przywilejów dla szlachty przez Władysława Jagiełłę: jako król - cudzoziemiec
nie miał tak silnej pozycji politycznej w państwie (zwłaszcza po śmierci Jadwigi w 1399 r.) jak jeszcze Kazimierz
Wielki z rodzimej dynastii Piastów, ulegał więc żądaniom szlachty chcąc zapewnić sobie jej zgodę na objęcie w
przyszłości tronu polskiego przez jednego ze swoich synów z czwartego małżeństwa
- przywilej czerwiński z 1422 r.: szlachta uzyskała gwarancję nietykalności majątkowej (nie
można szlachcicowi skonfiskować majątku bez wyroku sądowego)
- statut warcki z 1423 r.:
▪ szlachcic ma prawo we wsi, której jest właścicielem, pozbawić sołtysa jego majątku ziemskiego
(folwarku), jeśli uzna że jest on krnąbrny i nieużyteczny („o sołtysie krnąbrnym a nieużytecznym” ),
postanowienie to jest przejawem zmian w mentalności i stylu życia szlachty polskiej u schyłku średniowiecza (etos
rycerski stopniowo ustępuje miejsca wzorcowi szlachcica - ziemianina, którego źródłem dochodów przestaje być
wojna, a staje się majątek ziemski - folwark), zob. tekst źródłowy w podr., s. 190
▪ ustanowienie taks wojewodzińskich (ustalanych co roku przez wojewodów cen maksymalnych na
wyroby rzemiosła miejskiego), ich ustanowienie było niekorzystne dla mieszczaństwa (czyli producentów
wyrobów rzemieślniczych), korzystne zaś dla szlachty (czyli nabywców wyrobów rzemieślniczych)
▪ oba postanowienia statutu warckiego były zatem przejawem rosnącej pozycji politycznej i majątkowej szlachty
wobec innych stanów społecznych (wobec chłopów w przypadku artykułu „o sołtysie krnąbrnym a
nieużytecznym”, a także wobec mieszczaństwa - w przypadku taks wojewodzińskich)
- przywilej jedlneńsko - krakowski (1430 - 1433): szlachta uzyskała potwierdzenie nietykalności
majątkowej (co uzyskała już w przywileju czerwińskim), a także gwarancję nietykalności osobistej (odtąd nie
można było szlachcica uwięzić bez wyroku sądowego), przyjęta została zatem wobec szlachty zasada:
„neminem captivabimus, nisi iure victum” („nikogo nie uwięzimy, chyba że prawnie został zasądzony - bez wyroku
sądowego”)
przyczyny wystawienia przywileju jedlneńsko - krakowskiego: król zabiegał o zgodę szlachty na
możliwość objęcia tronu polskiego przez jednego ze swoich synów z czwartego małżeństwa
przywilej jedlneński został wystawiony w miejscowości Jedlnia w 1430 r., a następnie potwierdzony w przywileju krakowskim w 1433 r.,
stąd też określenie „przywilej jedlneńsko - krakowski”
Postanowienia przywilejów czerwińskiego (zagwarantowanie szlachcie nietykalności majątkowej) oraz jedlneńsko - krakowskiego
(zagwarantowanie szlachcie nietykalności osobistej) nawiązywały do angielskiej Wielkiej Karty Swobód z 1215 r. oraz Złotej Bulli
króla Węgier Andrzeja II z 1222 r. (zob. temat: Kształtowanie się monarchii stanowych w średniowieczu)
3. Przywileje cerkwicko - nieszawskie z 1454 r. króla Kazimierza Jagiellończyka dla szlachty
- król zobowiązał się, że nie będzie bez zgody sejmików szlacheckich zwoływać pospolitego
ruszenia, nakładać nowych podatków, zmieniać obowiązującego prawa (wydawać nowych praw)
- przyczyny wystawienia tego przywileju: król chciał nakłonić szlachtę (szlacheckie pospolite ruszenie) do
udziału w wojnie przeciw krzyżakom (przywilej został wystawiony w początkach wojny trzynastoletniej)
tabela w podr., s. 188, tekst źródłowy, podr., s. 190
4. Przywilej piotrkowski króla Jana Olbrachta z 1496 r.:
▪ narzucenie chłopom poddaństwa osobistego (chłopi nie mogą opuścić wsi bez zgody jej właściciela -
szlachcica, co roku tylko jedno dziecko chłopskie może opuścić wieś)
▪ zwolnienie szlachty od opłat celnych (na towary eksportowane i importowane)
▪ zakaz nabywania przez mieszczan dóbr ziemskich poza miastem
▪ zapewnienie szlachcie wyłącznego dostępu do urzędów państwowych i wyższych godności
kościelnych
5. Konstytucja Nihil novi („nic nowego”)
2