Rozwój gospodarczy ziem polskich pod zaborami
Zabór pruski
♦ pruska droga do kapitalizmu - przemiany w rolnictwie prowadzące do uwłaszczenia chłopów; rząd odsuwał poprzez reformy widmo rewolucji społecznej, kierował bezrolnych chłopów do rozwijającego się przemysłu (50% ludności wiejskiej), wieś weszła na drogę kapitalizmu, zmniejszyła się liczba gospodarstw małych, bezwartościowych dla rynku i niezdolnych do nowoczesnego rolnictwa,
1811 r. - „Regulacja" uwłaszczeniowa w Prusach - chłopi mogli nabyć ziemię na własność za bardzo wysokim odszkodowaniem (oddanie 1/3 lub 1/2 użytkowanej ziemi), pan zachowywał sądownictwo dominialne, prawo propinacji i polowania na gruntach chłopskich,
1823 r. - regulacja uwłaszczeniowa w Poznańskiem - w ręce chłopskie przeszły wszystkie gospodarstwa posiadające sprzężaj (siłę pociągową), za odszkodowaniem w ziemi, rencie naturalnej, gotówkowej lub odrobkowej (pańszczyzna do 24 lat),
1850 r. - pełne uwłaszczenie,
♦ rolnictwo - dominacja wielkiej własności (60% ziemi uprawnej); nowoczesna technika (maszyny, płodozmian, nawozy - pionierem w nowym gospodarowaniu był Dezydery Chłapowski); nowe uprawy (rośliny okopowe, pastewne - wyka, koniczyna); komasacja (scalanie) gruntów; melioracja; „saksy" - zatrudniano sezonowo siłę roboczą z Kongresówki, Galicji,
przetwórstwo rolne - cukrownie, gorzelnie, młyny,
wraz z rozwojem przemysłu i urbanizacją rosło zapotrzebowanie na żywność, wzrastały ceny zbóż, natomiast rolnictwo potrzebowało nowych narzędzi, aby sprostać zapotrzebowaniom rynku prowadzono gospodarkę intensywną,
rozwój kółek rolniczych, działających na zasadzie spółdzielczości, wspomaganych przez kasy pożyczkowe,
♦ przemysł - ciężki na Górnym Śląsku (huty, kopalnie), stoczniowy (Gdańsk, Szczecin), rolno-spożywczy (gorzelnie, młyny, cukrownie), maszyn i narzędzi rolniczych (fabryka Cegielskiego założona w Poznaniu w 1848 r.), szybki rozwój budownictwa sprzyjał zakładaniu licznych cegielni,
• w II połowie XIX w. przekształcanie przedsiębiorstw w spółki akcyjne, koncerny, monopole, ale z kapitałem obcym; bardzo szybka rozbudowa sieci kolejowej (pierwsza kolej na ziemiach polskich została wybudowana w latach 1842-43 z Opola do Wrocławia), budowa sieci dróg bitych.
* Zabór rosyjski
♦ rolnictwo - po 1815 r. w dobrach narodowych rozpoczęto zamianę pańszczyzny na czynsz, problemy z uwłaszczeniem chłopów odbijały się na losach walki o niepodległość,
w 1846 r. ukaz paskiewiczowski zabraniał rugowania chłopów z gospodarstw powyżej 3 mórg (ok. 1,7 ha) i zwiększania pańszczyzny, spory między wsią a dworem miały rozpatrywać urzędy rosyjskie,
zniesienie pańszczyzny w 1861 r., oczynszowanie w 1862 r., pełne uwłaszczenie przeprowadzono 2 III 1864 r. - ukaz cara Aleksandra II o natychmiastowym uwłaszczeniu, ziemianie otrzymali tzw. listy zastawne, które stopniowo wykupywało od nich państwo, a chłopów na ten cel opodatkowano, chłopom bezrolnym i małorolnym obiecano działki ziemi,
gospodarstwa chłopskie małe, szlacheckie większe i one wprowadzały nową technikę; problem serwitutów - zwyczajowego prawa korzystania przez chłopów z dworskich lasów i pastwisk,
hodowla koni, owiec, bydła i trzody,
kryzys rolnictwa wiązał się w II poł. XIX wieku z wysokimi cłami, napływem taniego zboża i wełny z krajów pozaeuropejskich,
trudna sytuacja gospodarcza po 1815 r., stąd polityka protekcyjna ministra skarbu Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego i Stanisława Staszica, dążących do poprawy sytuacji ekonomicznej, zniesienia barier celnych z Rosją (zniesiono cła w latach 1822-32), z inicjatywy Staszica powstał w 1817 r. Korpus Górniczy, który przygotowywał kadry do pracy w kopalniach rządowych, dający prawa i przywileje górnikom, w 1825 r. powstało Towarzystwo Kredytowe Ziemskie w Warszawie, a w 1828 r. Bank Polski,
przemysł - ciężki (Zagłębie Staropolskie, Dąbrowskie - Huta Bankowa w Dąbrowie Górniczej), cukrowniczy, włókienniczy (Łódź, Pabianice, Aleksandrów), metalowy (rządowa fabryka machin parowych na Solcu w Warszawie) - rozwój przemysłu w II poł XIX w. związany był z zamówieniami rządu na budowę kolei żelaznej (w 1845 r. kolej Warszawa -Kraków) oraz zniesieniem barier celnych z Rosją w 1850 r.; w Łowiczu powstała pierwsza fabryka nawozów sztucznych,
• powolna budowa dróg bitych, kolejowych i wodnych (Kanał Augustowski -Narew-Biebrza-Niemen).
przemysł - żupy soli w Wieliczce, Bochni, węgiel w Zagłębiu Chrzanowskim, przemysł metalurgiczny w Krakowie, Sanoku, włókienniczy w Bielsku, Białej i Cieszynie, ziemianie zakładali gorzelnie, cukiernie lub papiernie,
rozwój przemysłu nastąpił kiedy Ignacy Łukasiewicz oczyścił ropę i wydzielił naftę oraz skonstruował lampę naftową w 1853 r. - rafinerie w Jaśle, Borysławiu,
słaby rozwój kolei (w 1847 r. otwarto linię kolejową między Krakowem a Mysłowicami),
kapitał w rękach obcych; spekulacje działkami roponośnymi.
Galicja
♦ rolnictwo - gospodarstwa małe, zacofane, przeludnione (41% gospodarstw do 5,7 ha); chłopi uzyskali uwłaszczenie w 1848 r. (zniesiono poddaństwo i rentę feudalną, uwłaszczono chłopów bez obowiązku wykupu, ale ich gospodarstwa były obciążone licznymi podatkami na rzecz odszkodowania dla szlachty) -utrzymano serwituty, ale co do korzystania z nich istniał ciągły spór między dworem a wsią i chłop musiał zapłacić panu za prawo korzystania z nich,
♦ Austria traktowała Galicję jako rynek zbytu, stąd rozwój emigracji zarobkowej,
przemysł - żupy soli w Wieliczce, Bochni, węgiel w Zagłębiu Chrzanowskim, przemysł metalurgiczny w Krakowie, Sanoku, włókienniczy w Bielsku, Białej i Cieszynie, ziemianie zakładali gorzelnie, cukiernie lub papiernie,
rozwój przemysłu nastąpił kiedy Ignacy Łukasiewicz oczyścił ropę i wydzielił naftę oraz skonstruował lampę naftową w 1853 r. - rafinerie w Jaśle, Borysławiu,
słaby rozwój kolei (w 1847 r. otwarto linię kolejową między Krakowem a Mysłowicami),
kapitał w rękach obcych; spekulacje działkami roponośnymi.
2
1