Rozwój gospodarczy ziem polskich pod zaborami

Zabór pruski

♦ pruska droga do kapitalizmu - przemiany w rolnictwie prowadzące do uwłaszczenia chłopów; rząd odsuwał poprzez reformy widmo rewolucji społecznej, kierował bezrolnych chłopów do rozwijającego się przemysłu (50% ludności wiejskiej), wieś weszła na drogę kapitalizmu, zmniejszyła się liczba gospodarstw małych, bezwartościowych dla rynku i niezdolnych do nowoczesnego rolnictwa,

• 1811 r. - „Regulacja" uwłaszczeniowa w Prusach - chłopi mogli nabyć ziemię na własność za bardzo wysokim odszkodowaniem (oddanie 1/3 lub 1/2 użytkowanej ziemi), pan zachowywał sądownictwo dominialne, prawo propinacji i polowania na gruntach chłopskich,

• 1823 r. - regulacja uwłaszczeniowa w Poznańskiem - w ręce chłopskie przeszły wszystkie gospodarstwa posiadające sprzężaj (siłę pociągową), za odszkodowaniem w ziemi, rencie naturalnej, gotówkowej lub odrobkowej (pańszczyzna do 24 lat),

• 1850 r. - pełne uwłaszczenie,

♦ rolnictwo - dominacja wielkiej własności (60% ziemi uprawnej); nowoczesna technika (maszyny, płodozmian, nawozy - pionierem w nowym gospodarowaniu był Dezydery Chłapowski); nowe uprawy (rośliny okopowe, pastewne - wyka, koniczyna); komasacja (scalanie) gruntów; melioracja; „saksy" - zatrudniano sezonowo siłę roboczą z Kongresówki, Galicji,

• przetwórstwo rolne - cukrownie, gorzelnie, młyny,

• wraz z rozwojem przemysłu i urbanizacją rosło zapotrzebowanie na żywność, wzrastały ceny zbóż, natomiast rolnictwo potrzebowało nowych narzędzi, aby sprostać zapotrzebowaniom rynku prowadzono gospodarkę intensywną,

• rozwój kółek rolniczych, działających na zasadzie spółdzielczości, wspomaganych przez kasy pożyczkowe,

♦ przemysł - ciężki na Górnym Śląsku (huty, kopalnie), stoczniowy (Gdańsk, Szczecin), rolno-spożywczy (gorzelnie, młyny, cukrownie), maszyn i narzędzi rolniczych (fabryka Cegielskiego założona w Poznaniu w 1848 r.), szybki rozwój budownictwa sprzyjał zakładaniu licznych cegielni,

• w II połowie XIX w. przekształcanie przedsiębiorstw w spółki akcyjne, koncerny, monopole, ale z kapitałem obcym; bardzo szybka rozbudowa sieci kolejowej (pierwsza kolej na ziemiach polskich została wybudowana w latach 1842-43 z Opola do Wrocławia), budowa sieci dróg bitych.

* Zabór rosyjski

♦ rolnictwo - po 1815 r. w dobrach narodowych rozpoczęto zamianę pańszczyzny na czynsz, problemy z uwłaszczeniem chłopów odbijały się na losach walki o niepodległość,

• w 1846 r. ukaz paskiewiczowski zabraniał rugowania chłopów z gospodarstw powyżej 3 mórg (ok. 1,7 ha) i zwiększania pańszczyzny, spory między wsią a dworem miały rozpatrywać urzędy rosyjskie,

• zniesienie pańszczyzny w 1861 r., oczynszowanie w 1862 r., pełne uwłaszczenie przeprowadzono 2 III 1864 r. - ukaz cara Aleksandra II o natychmiastowym uwłaszczeniu, ziemianie otrzymali tzw. listy zastawne, które stopniowo wykupywało od nich państwo, a chłopów na ten cel opodatkowano, chłopom bezrolnym i małorolnym obiecano działki ziemi,

• gospodarstwa chłopskie małe, szlacheckie większe i one wprowadzały nową technikę; problem serwitutów - zwyczajowego prawa korzystania przez chłopów z dworskich lasów i pastwisk,

• hodowla koni, owiec, bydła i trzody,

• kryzys rolnictwa wiązał się w II poł. XIX wieku z wysokimi cłami, napływem taniego zboża i wełny z krajów pozaeuropejskich,

• trudna sytuacja gospodarcza po 1815 r., stąd polityka protekcyjna ministra skarbu Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego i Stanisława Staszica, dążących do poprawy sytuacji ekonomicznej, zniesienia barier celnych z Rosją (zniesiono cła w latach 1822-32), z inicjatywy Staszica powstał w 1817 r. Korpus Górniczy, który przygotowywał kadry do pracy w kopalniach rządowych, dający prawa i przywileje górnikom, w 1825 r. powstało Towarzystwo Kredytowe Ziemskie w Warszawie, a w 1828 r. Bank Polski,

• przemysł - ciężki (Zagłębie Staropolskie, Dąbrowskie - Huta Bankowa w Dąbrowie Górniczej), cukrowniczy, włókienniczy (Łódź, Pabianice, Aleksandrów), metalowy (rządowa fabryka machin parowych na Solcu w Warszawie) - rozwój przemysłu w II poł XIX w. związany był z zamówieniami rządu na budowę kolei żelaznej (w 1845 r. kolej Warszawa -Kraków) oraz zniesieniem barier celnych z Rosją w 1850 r.; w Łowiczu powstała pierwsza fabryka nawozów sztucznych,

• powolna budowa dróg bitych, kolejowych i wodnych (Kanał Augustowski -Narew-Biebrza-Niemen).

przemysł - żupy soli w Wieliczce, Bochni, węgiel w Zagłębiu Chrzanowskim, przemysł metalurgiczny w Krakowie, Sanoku, włókienniczy w Bielsku, Białej i Cieszynie, ziemianie zakładali gorzelnie, cukiernie lub papiernie,

• rozwój przemysłu nastąpił kiedy Ignacy Łukasiewicz oczyścił ropę i wydzielił naftę oraz skonstruował lampę naftową w 1853 r. - rafinerie w Jaśle, Borysławiu,

• słaby rozwój kolei (w 1847 r. otwarto linię kolejową między Krakowem a Mysłowicami),

• kapitał w rękach obcych; spekulacje działkami roponośnymi.

• Galicja

♦ rolnictwo - gospodarstwa małe, zacofane, przeludnione (41% gospodarstw do 5,7 ha); chłopi uzyskali uwłaszczenie w 1848 r. (zniesiono poddaństwo i rentę feudalną, uwłaszczono chłopów bez obowiązku wykupu, ale ich gospodarstwa były obciążone licznymi podatkami na rzecz odszkodowania dla szlachty) -utrzymano serwituty, ale co do korzystania z nich istniał ciągły spór między dworem a wsią i chłop musiał zapłacić panu za prawo korzystania z nich,

♦ Austria traktowała Galicję jako rynek zbytu, stąd rozwój emigracji zarobkowej,

przemysł - żupy soli w Wieliczce, Bochni, węgiel w Zagłębiu Chrzanowskim, przemysł metalurgiczny w Krakowie, Sanoku, włókienniczy w Bielsku, Białej i Cieszynie, ziemianie zakładali gorzelnie, cukiernie lub papiernie,

• rozwój przemysłu nastąpił kiedy Ignacy Łukasiewicz oczyścił ropę i wydzielił naftę oraz skonstruował lampę naftową w 1853 r. - rafinerie w Jaśle, Borysławiu,

• słaby rozwój kolei (w 1847 r. otwarto linię kolejową między Krakowem a Mysłowicami),

• kapitał w rękach obcych; spekulacje działkami roponośnymi.

2

1