Abakus - czworoboczna płyta będąca najwyższą częścią głowicy kolumny, pośrednicząca wraz z nią w przenoszeniu ciężaru belkowania na trzon kolumny.
Abstrakcjonizm - kierunek we współczesnych sztukach plastycznych, który charakteryzuje się wyeliminowaniem wszelkich przedstawień mających bezpośrednie odniesienie do form lub przedmiotów obserwowanych w rzeczywistości. (20w)
Action painting - technika malarska i nurt wewnątrz ekspresjonizmu abstrakcyjnego. (Ameryka, 1940-x)
Afisz - rodzaj wyrobu poligraficznego zaliczany do akcydensów informacyjnych.
Agora - główny plac, rynek w miastach starożytnej Grecji. (agora w Atenach 600 pne)
Akademizm - kierunek w sztuce europejskiej rozwijający się od 17 do 19 wieku, w malarstwie i rzeźbie. Polegał na odwoływaniu się do zasad i ideałów sztuki antycznej oraz renesansowej.
Akant - motyw zdobniczy w formie stylizowanego liścia rośliny śródziemnomorskiej - akantu. (Grecja, Rzym)
Akropol - w starożytnej Grecjiosiedle, miastolub jego część znajdująca się na wysokim wzgórzu, cytadelaz pałacamii świątyniami. (Akropol ateński, 5 w pne)
Akwedukt - kanał wodociągowy, doprowadzający wodę z odległych źródeł na ogół do miast przy wykorzystaniu siły ciążenia ziemskiego. (Włochy, Francja, Hiszpania, Portugalia, Grecja, 1-2 w pne - 1-2 w ne)
Alegoria - przedstawienie pojęć, idei, wydarzeń, przy pomocy obrazu artystycznego o charakterze przenośnym lub symbolicznym.
Alkazer - ?
Ambit - ?
Amfiteatr - odkryta arena o kształcie elipsylub koła, przeznaczona do publicznych pokazów m.in. walk gladiatorów, walk z dzikimi zwierzętami, naumachii. (Koloseum, Rzym, 1 pne - 1 ne)
Amfora - wysokie, smukłe naczynie gliniane (waza) o wydłużonym brzuścuz dwoma umieszczonymi symetrycznie po bokach uchwytami. (Amfora pantejska, Grecja, 5 w pne)
Antaba - stały lub ruchomy uchwyt z metalu umieszczany na skrzyni, kufrze, drzwiach, bramie.
Antropocentryzm - pogląd filozoficzny i religijny, według którego człowiek stanowi centrum i cel Wszechświata.
Apsyda - pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy lub wieloboku, dostawione do bryły świątyni i otwarte do jej wnętrza. (kościół św. Floriana w Poznaniu, 19w)
Arabeska - roślinny ornament wywodzący się ze starożytnej sztuki hellenistyczno-rzymskiej.
Art brut - wszelkie formy sztuki tworzonej nieprofesjonalnie i spontanicznie przede wszystkim przez osoby dotknięte chorobą psychiczną.
Architraw - główny (najniższy) poziomy człon belkowaniaantycznego, który podtrzymywał belki stropu.
Archiwolta - zdobione ornamentami, profilowane lico łuku, arkady zamykającej portal. (Brama Olbrzyma w Katedrze św. Szczepana w Wiedniu, 13 w)
Arena - w starożytnym teatrze greckim i rzymskim, plac w kształcie koła. Miejsce walk, turniejów, popisów, igrzysk i widowisk. (Arena amfiteatru w Pompejach, 80 r pne)
Arkada - element architektoniczny składający się z dwóch podpór, które zostały połączone u góry łukiem. (akwedukty w Starożytnym Rzymie)
Arras - ?
Artefakt - wytwór ręki ludzkiej, każdy przedmiot wykonany lub zmodyfikowany przez człowieka, a następnie odkryty w wyniku badań archeologicznych. (narzędzie z kości jaskini Peisley, Oregon, 14000 pne)
Assamblage - kompozycja z przedmiotów gotowych, trójwymiarowa odmiana kolażu.
Atlant - postać mężczyzny podtrzymującego głową, barkami lub rękami element architektoniczny. (rozpowszechniony został w portalach baroku)
Atrium - dziedziniec poprzedzający kościół, otoczony krużgankami lub portykiem, pełnił rolę narteksu. (w domach mieszkalnych starożytnego Rzymu)
Attyka - górny element budynku w postaci ścianki, balustrady lub rzędu sterczynosłaniający dach. (Attyka Krakowskich sukiennic, 16 w)
Automatyzm - technika surrealistyczna, polegająca na świadomie nie kontrolowanym zapisie myśli i biernym podążaniu za ruchem umysłu. (20w)
Balaska - ?
Balustrada - ażurowe lub pełne zabezpieczenie (ogrodzenie) schodów, tarasów, balkonów, dachów, wiaduktów, mostów.
Baptysterium - budowla wznoszona przez chrześcijan, przeznaczona do ceremonii chrztu. (Baptysterium we Florencji, 5 w)
Barbakan - element średniowiecznego budownictwa obronnego, ważny składnik fortyfikacji miejskich, zazwyczaj w formie okrągłej, murowanej budowli. (Barbakan w Krakowie, 15 w)
Bastion - podstawowy element umocnień wznoszony, na załamaniach obwałowania twierdzy. (Bastion żubr w Gdańsku, 17 w)
Baza - to dolna część, podstawa kolumny, pilastralub filaru stosowana w porządkach architektonicznych.
Bazylika - w architekturze typ chrześcijańskiej świątyni wielonawowej z nawą główną wyższą od naw bocznych, posiadającą okna ponad dachami naw bocznych. (bazylika grobu świątego, Jerozolima, 325 r)
Belkowanie - w architekturze klasycznej był to najwyższy, poziomy, spoczywający na kolumnach lub ścianach, trójdzielny człon budowli, składający się z architrawu, fryzu i gzymsu.
Belweder - budowla ogrodowa położona na wzgórzu, z której roztaczał się rozległy widok na kompozycję ogrodu. (Belweder w Warszawie, 19w)
Biblia pauperum - rękopiśmiennej księgi zawierającej wyciąg z Pisma świętego, przede wszystkim ze Starego Testamentu, przedstawiający w skrócony i przystępny sposób wydarzenia biblijne.
Bierdermeier - styl w sztuce, literaturze, muzyce i architekturze, założeniem stylu było stwierdzenie, że jest to sztuka mieszczan dla mieszczan. (Europa, 19 w)
Biforium - arkadowe okno lub przeźrocze podzielone najczęściej kolumienką. (architektura romańska, gotycka)
Blanki - element architektoniczny w postaci zwieńczenia murów obronnych i baszt.
Boniowanie - dekoracyjne opracowanie krawędzi oraz lica ciosu kamieni podkreślające ich układ. (starożytny Rzym)
Bukolika - ?
Campanilla - dzwonnica kościelna charakterystyczna dla architektury włoskiej. (Krzywa Wieża w Pizie, 12 w)
Cela - najważniejsze pomieszczenie w starożytnejświątyni, w którym stał posąg bóstwa.
ceramika kameres - gatunek ceramikikreteńskiej, pozostający pod wpływem kultury minojskiej. (Knossos, 18 w pne)
cesarskie fora - zespół architektoniczno-urbanistyczny. Budowę zainicjował Juliusz Cezar. (Rzym, 54 r pne)
cesarskie wrota - w cerkwiach to główne drzwi w ikonostasie.
chryzelefantyna - technika rzeźbiarska w starożytności, która wykorzystywała kość słoniową i złoto (posąg Zeusa w Olimpii, 430 pne)
cinquecento - okres w historii sztuki renesansu włoskiego przypadający na XVI wiek.
collage - technika artystyczna polegająca na formowaniu kompozycji z różnych materiałów i tworzyw.
cyborium - ażurowa obudowa ołtarza w kościele chrześcijańskim. (Cyborium w Bazylice św. Piotra, Rzym, 16 w)
cyrk - budowla przeznaczona do wyścigów kwadryg (Circus Maximus, Rzym, 6 w pne)
cytadela - w starszych fortyfikacjach samodzielna, dominująca nad miastem lub prowincją twierdza. (cytadela w Herat, Grecja)
człowiek renesansu - osoba posiadająca rozległą wiedzę z wielu różnych dziedzin, encyklopedysta. (np Kopernik)
dadaizm - międzynarodowy ruch artystyczno-literacki w sztuce XX wieku, którego głównymi hasłami były dowolność wyrazu artystycznego, zerwanie z wszelką tradycją i swoboda twórcza odrzucająca istniejące kanony - zespół wzorców, reguł i metod wytwarzania obowiązujących w danym okresie w odniesieniu do przedstawiania ludzkiej postaci, stylu architektonicznego.
deformacja - zmiana kształtu postaci lub form przedmiotów w stosunku do ich pierwowzorów istniejących w rzeczywistości (np w ekspresjonizmu)
dekalkomania - technika malarstwa automatycznego polegająca na rozciskaniu farby między dwiema warstwami materiału.
diagonalizm - w sztukach plastycznych zasada komponowania obrazu lub rzeźby, polegająca na akcentowaniu jednej lub kilku osi ukośnych i ograniczeniu kompozycyjnego znaczenia pionów i poziomów.
dolmen - prehistoryczna budowla megalityczna o charakterze grobowca. (Mane Groch, Bretania, 2000 pne)
dormitorium - sypialnia mnichów w katolickim klasztorze.
dripping - technika malarska polegająca na pokrywaniu poziomo leżącego płótna farbami, skapującymi z podziurkowanej puszki, kija lub pędzla.
drzewo jessego - artystyczne wyobrażenie drzewa genealogicznego Chrystusa, obecny do dziś w ikonografii prawosławnej.
drzeworyt - technika graficzna należąca do druku wypukłego.
duecento - sztuka włoska 13 w
dymarka - dawny piec hutniczy. (2 w pne)
dyptyk - dwie tabliczki połączone zawiasami i zamykane, służące w starożytności do pisania..
dywizjonizm - metoda malarska zapoczątkowana przez twórców impresjonizmu. (polega na ograniczeniu palety barw widma słonecznego)
eklektyzm - twórczość kompilacyjna, łącząca różne elementy i treści z różnych stylów, epok i kierunków artystycznych.
ekspresjonizm - styl sztuki, cechy charakterystyczne to deformacja i ostro zamalowywane kontury przedmiotów. (20w)
empire - odmiana późnego klasycyzmu powstała we Francji w 19 w
empora - element architektoniczny występujący najczęściej w kościele w postaci odrębnej kondygnacji o charakterze antresoli.
entre cour et jardin - typ pałacu barokowego, wykształconego we Francji w 17 w.
environment - jedna z form awangardowej współczesnej sztuki, powstała w Stanach Zjednoczonych w 1960-1970.
epitafium - napis umieszczony na nagrobku lub pomniku upamiętniający lub sławiący zmarłego.
figura serpentinata - w sztukach plastycznych układ postaci charakteryzujący się silnym, czasem wręcz nienaturalnym, skręceniem ciała, mający na celu nadanie jej lekkości i dynamiki.
fin de siecle - francuskie określenie "końca wieku" lub "końca pewnej ery".
formizm - awangardowy ruch literacko-artystyczny rozwijający się w Polsce, w latach 1917-1922, czerpiący inspirację z dokonań kubizmu, ekspresjonizmu i futuryzmu oraz sztuki ludowej.
forum - pierwotnie rynek oraz publiczny plac w miastach świata rzymskiego. (Forum Romanum, Rzym, 8 w pne)
fowizm - kierunek w malarstwie francuskim początku XX wieku o bardzo żywej i oderwanej od rzeczywistości kolorystyce dzieł.
fresk - technika malarstwa ściennego w której maluje się bezpośrednio na mokrej ścianie z warstwą zaprawy wapiennej. (fresk „stworzenie Adama”, Kaplica Sykstyńska, Watykan, 15 wiek)
fryz - środkowy, poziomy człon belkowania z reguły leżący między architrawem i gzymsem.
futuryzm - awangardowy kierunek w kulturze, który narodził się we Włoszech na początku XX wieku. Założeniem futuryzmu było „patrzenie w przyszłość”.
gargulec - dekoracyjne, ozdobne, wystające poza lico muru, zakończenie rynny dachowej, z którego woda deszczowa ma swobodny odpływ.
gierowanie - ?
gimnazjon - zespół tylko częściowo krytych budowli, które były przeznaczone do ćwiczeń fizycznych. (w Pompejach, Rzym)
glorietta - nadbudówka z kolumnami, arkadami przykryta kopułą, stosowana często w architekturze renesansu.
gobelin - ogólna nazwa określająca jednostronną tkaninę o różnorodnej dekoracji.
graffiti - elementy wizualne, np. obrazy, podpisy lub rysunki, które są umieszczane w przestrzeni publicznej lub prywatnej za pomocą różnych technik.
groteska - ornament roślinny powstały w starożytności.
gzyms - element architektoniczny w postaci poziomej, zwykle profilowanej listwy wystającej przed lico muru, która chroni elewację budynku przed ściekającą wodą deszczową.
gzyms dzilący - ?
gzyms wieńczący - ?
hagiografia - dział piśmiennictwa religijnego zapoczątkowany w starożytności.
happening - zorganizowane wydarzenie o charakterze artystycznym, ograniczone czasowo, mające swoją dramaturgię.
hieroglif - najwcześniejszy rodzaj pisma starożytnego Egiptu. (Kom Omba, 5000 pne)
historyzm - nurt w XIX-wiecznej architekturze światowej, polegający na naśladownictwie stylistyki minionych epok.
horyzontalizm - koncepcja opowiadająca się za tworzeniem i rozwijaniem poziomych (niehierarchicznych) struktur społecznych.
humanizm - antropocentryczna postawa intelektualna i moralna, wyrażającej się troską o potrzeby, szczęście, godność i swobodny rozwój człowieka, a także przykładająca wagę do racjonalnego myślenia.
Ikonostas - ozdobna, pokryta ikonami ściana we wnętrzu cerkwi.
Iluminacja - ręcznie malowana rycina lub inicjał na rękopisach (w zwojach i księgach), przy pomocy farb kryjących lub wodnych.
Iluzjonizm - w malarstwie dążenie do możliwie wiernego oddania złudzenia rzeczywistości.
Impast - technika stosowana w malarstwie olejnym lub akrylowym, polegająca na nakładaniu farby grubą, wypukłą warstwą przy pomocy pędzla lub szpachli.
Inicjal - wyróżnienie odrębnego graficznie fragmentu tekstu poprzez nadanie pierwszej literze tego fragmentu.
inskrustacja - technika zdobnicza polegająca na wykładaniu powierzchni przedmiotu innymi materiałami, komponowanymi w płaskie wzory. (Willa Hadriana, Włochy, II wiek)
instalacja - wieloelementowa realizacja artystyczna w konkretnej przestrzeni zastanej, lub konstruująca taką przestrzeń.
Intarsja - technika zdobnicza polegająca na tworzeniu obrazu przez wykładanie powierzchni przedmiotów drewnianych, innymi gatunkami drewna.
kanelury - płytkie, wklęsłe pionowe wyżłobienia, zdobiące na całej długości trzon kolumny lub pilastra.
kapitel - górna część kolumny, pilastralub filaru.
kapizm - kierunek malarski, który wykształcił się i zdominował polską sztukę w drugiej dekadzie dwudziestolecia międzywojennego.
Kaplica - niewielka chrześcijańska budowla sakralna, wolno stojąca lub połączona z większym obiektem architektonicznym.
kariatydy - podpora architektoniczna w formie postaci kobiecej, podtrzymującej na głowie element architektoniczny budowli. (Luwr, Paryrz)
kartusz - ozdobne obramowanie herbu, emblematu, monogramu, napisu lub malowidła, a także motyw ornamentowy w postaci ozdobnej tarczy.
kaseton - wieloboczne, najczęściej kwadratowe, zagłębienie widoczne od spodu stropu, sklepienia lub kopuły charakterystyczne dla architektury rzymskiej i renesansowej.
katakumby - cmentarz podziemny (starożytny etruski, rzymski, żydowski i starochrześcijański). Np katakumby w Neapolu 18 w
katedra - główny kościół biskupa, arcybiskupa lub patriarchy, w którym głosi on doktrynę katolicką.
klasztor - budynek, lub kompleks budynków, w którym zamieszkują zakonnicy. (Jasna Góra, Częstochowa, 14 w)
kolegiata - kościół niebędący katedrą, przy którym istnieje kapituła, czyli zespół duchownych w randze kanoników, mających prawo wyboru biskupa.
koloryzm - kierunek malarski, który wykształcił się i zdominował polską sztukę w drugiej dekadzie dwudziestolecia międzywojennego.
kolumna hatorycka - ?
kolumna kompozytowa - ustawienie kolumny na piedestale, w stylu kompozytowym.
kolumna toskańska - kolumna z gladkim trzonem, w stylu toskańskim.
kolumnada - rząd (lub kilka rzędów) kolumn połączonych ze sobą belkowaniem lub łukami arkadowymi.
konceptualizm - w średniowieczu stanowisko w sporze o uniwersalia, przeciwstawne realizmowi pojęciowemu, jedna z umiarkowanych postaci nominalizmu.
konstruktywizm - prąd charakteryzujący się podkreślaniem cech konstrukcyjnych obiektu budowlanego.
kontrapost - sposób ustawienia postaci tak, iż cały ciężar jej ciała opiera się na jednej nodze, podczas gdy druga jest odciążona i lekko wspiera się na ziemi. (Doryforos Polikleta, Grecja, 5 w pne)
kopuła - sklepienie o kształcie czaszy, półkoliste, półeliptyczne, ostrołukowe lub cebulaste, oparte na murze lub bębnie budowane nad pomieszczeniami o planie kolistym. (Kopuła Bazyliki Św. Piotra na Watykanie)
kordegarda - budynek pełniący funkcję wartowni dla wszelkiego rodzaju straży wojskowych.
kościół klasztorny - ?
kościół mariacki - tradycyjna nazwa kościoła miejskiego o wezwaniu maryjnym. (Kościół Mariacki w Krakowie, 13 w)
kościół salowy - kościół jednonawowy. (kościół św. Mikołaja w Żarnowie, 12 w)
krenelaż - element architektoniczny w postaci zwieńczenia murów obronnych i baszt.
kromlech - krąg zbudowany z ustawionych pionowo kamieni, często wokół grobowcalub miejsca kultu (Stonehenge, Salisbury, 3000 pne)
krużganek - długi korytarz (ganek), okalający przeważnie wewnętrzny dziedziniec na jednej lub kilku kondygnacjach. (Dziedziniec Arkadowy na Wawelu)
krypta - w starożytności podziemny, sklepiony korytarz, w okresie starochrześcijańskim - sklepiona komora grobowa w katakumbach.
kubizm - kierunek w sztukach plastycznych, głównie malarstwie i rzeźbie, który rozwinął się we Francji na początku XX wieku, poszukujący nowych zasad budowy przestrzennej dzieła przez odrzucenie reguł perspektywy i geometryczne uproszczenie elementów kompozycji.
kuros - typ posągu w sztuce starożytnej Grecji, przedstawiający stojącego, nagiego młodego mężczyznę z falistymi włosami i zagadkowym uśmiechem, z rękoma zawsze opuszczonymi wzdłuż ciała i lewą nogą wysuniętą lekko do przodu. (Apollo z Tenei, Grecja, 6 w pne)
kwiaton - detal architektoniczny charakterystyczny dla motywów architektury gotyku i neogotyku wykonany w kształcie kwiatu o rozłożonych pączkach w otoczeniu zazwyczaj czterech liści na kilku poziomach często uzupełniany żabkami.
land-art - działalność artystyczna, której obszarem działania jest przestrzeń ziemi, obszar środowiska naturalnego.
lapidarium - miejsce przechowywania i prezentowania zgromadzonych okazów kamieni naturalnych i kamiennych fragmentów elementów architektonicznych oraz rzeźb, nagrobków, pomników, pochodzących z zabytkowych budowli.
laserunek - przezroczysta lub półprzezroczysta warstwa farby, zmieniająca ton lub barwę niższych warstw obrazu, zwłaszcza olejnego.
latarnia - cylinder umieszczony na górnym pierścieniu kopuły z otworami doświetlającymi pomieszczenie przekryte kopułą.
lektorium - murowana lub drewniana przegroda oddzielająca w kościołach katedralnych i klasztornych przestrzeń przeznaczoną dla duchownych od części w której mogli przebywać świeccy.
lizena - płaski, pionowy występ w murze zewnętrznym.
loggia - wnęka w zewnętrznej płaszczyźnie budynku, otwarta na zewnątrz, oddzielona drzwiami i oknem od pomieszczeń wewnętrznych.
łuk przyporowy - element systemu przyporowego. Zadaniem łęku przyporowego jest przejęcie sił ukośnych (sił parcia) ze sklepienia nad nawą główną i przekazania ich na zewnętrzne przypory.
luk tęczowy - łuk zamykający od góry otwór tęczowy w ścianie oddzielającej nawę kościoła od prezbiterium.
luk triumfalny - budowla w kształcie monumentalnej, wolno stojącej bramy stawiana dla upamiętnienia ważnej osoby lub uczczenia ważnego wydarzenia, zwykle zwycięstwa militarnego.
luminizm - sposób kształtowania kompozycji malarskiej za pomocą gry światła.
Majuskuła - każda z wielkich liter alfabetu, tj. większego formatu i innego kształtu w stosunku do małej.
mastaba - rodzaj grobowca spotykanego w starożytnym Egipcie, mającego kształt ściętego ostrosłupa na prostokątnym planie. (Mastaba w Sakkarze 3000 pne)
maswerk - dekoracyjny, geometryczny wzór architektoniczny odkuty z kamienia lub zrobiony z cegieł.
maszkaron - rzeźbiarski detal architektoniczny w formie ludzkiej, zwierzęcej lub fantazyjnej głowy, często o groteskowych rysach i fantazyjnej fryzurze.
mauzoleum - rodzaj grobowca w formie monumentalnej, samodzielnej budowli o bogatym wystroju architektonicznym. (Tadź Mahal, Indie, 17 w)
meander - geometryczny ornamentw formie poziomego pasa, złożony z powtarzających się układów linii załamanych wielokrotnie pod kątem prostym. (Rodos, Grecja)
mecenat - osoba lub instytucja, popierająca rozwój literatury i sztuki.
meczet - miejsce kultu muzułmańskiego. (Al-Aksa w Jerozolimie, 7 w)
megalit - duży, nieobrobiony lub częściowo obrobiony kamień stanowiący samodzielną budowlę (Megality Carnac, 4000 pne)
megaron - typ budowli w starożytnej kulturze egejskiej, służył celom reprezentacyjnym oraz kultowym.
menhir - w kulturze celtyckiej nieociosany lub częściowo obrobiony głaz ustawiony pionowo na grobiez marłego, pełniący rolę pomnika. (Menhir z Bretanii, 4000 pne)
metopa - kwadratowa lub prostokątna płyta na fryzie. (metopa w Delfach, Grecja)
mihrab - nisza, zwykle na planie półokrągłym lub wielobocznym w sali modlitw w meczecie.
minaret - wysoka, zwykle smukła wieża stawiana przy meczecie z nadwieszonym balkonem lub galeryjką, z którego muezin może nawoływać wiernych na modlitwę.
miniatura - małych rozmiarów obraz, zazwyczaj portret, wykonany na pergaminie, kości słoniowej, metalu czy porcelanie.
minuskuła - każda z małych liter alfabetu.
Modernizm - mowny okres w dziejach sztuki, którego ramy czasowe wyznacza się od lat 60. XIX wieku.
Mozaika - dekoracja w postaci ornamentu lub obrazu, wykonana z drobnych, o różnej kolorystyce, fakturze i kształcie kamyczków, kawałków szkła lub ceramiki.
mur cyklopowy - mur skonstruowany z wielkich, nieobrobionych kamieni dopasowanych do siebie w miarę możliwości. (Mykeny, 12 w pne)
murale - rodzaj malatury, nazwa pochodzenia hiszpańskiego oznaczająca w skrócie dzieło dekoracyjnego malarstwa ściennego, najczęściej monumentalne.
nadproże - poziomy, płaski lub sklepiony element konstrukcyjny w formie belki umieszczanej ponad otworami w ścianie.
neoklasycyzm - zespół różnorodnych tendencji w sztuce, literaturze, muzyce i architekturze nawiązujących do nurtu klasycystycznego, renesansu lub baroku, pojawiających się na przestrzeni wieków XIX i XX.
neplatonizm - ?
nurt klasycyzujący - ?
odeon - starożytna budowla przeznaczona na występy muzyczne i teatralne. Podobnie jak teatry miała amfiteatralną widownię, ale przykrytą dachem ze względów akustycznych.
ogród francuski - styl aranżacji ogrodu zapoczątkowany we Francji w XVII wieku. Charakterystyczną cechą typowych ogrodów francuskich jest regularność kompozycji, zwykle zaznaczana symetrią dwuboczną względem alejki głównej biegnącej przez środek ogrodu.
ogród włoski - ?
okulus - okrągły, bądź owalny otwór w ścianie lub szczytowej części sklepienia (np. kopuły jak w rzymskim Panteonie), który przepuszcza powietrze i światło do wnętrza budowli.
ołtarz - znane we wszystkich religiach miejsce składania ofiar.
opactwo - klasztor katolicki, na którego czele stoi opat, wraz z należącymi do niego posiadłościami ziemskimi.
op-art - kierunek w grafice, modzie, sztuce użytkowej i malarstwie, którego zadaniem jest oddziaływanie na oko widza, a nie na jego intelekt czy emocje.
ornament okuciowy - późnorenesansowy ornament składający się z motywów naśladujących płaskie żelazne okucia, wycięte w kształcie listew i ażurowych plakiet, wśród których występują m.in. kaboszony, małe rauty i motywy imitujące główki gwoździ, nitów, bulli itp., a jako motywy towarzyszące maszkarony, lwie głowy, motywy fantastyczne, groteskowe, roślinne itp.
palatium lednica - ?
palazzo in fortezza - specyficzny rodzaj pałacu, posiadający cechy obronne. Zazwyczaj był to budynek pałacowy otoczony umocnieniami typu bastejowego, bastionowego, a w oszczędniejszych realizacjach parkanem i fosą.
palladianizm - styl w architekturze zapoczątkowany przez Andrea Palladio. Budowle wzniesione przez tego architekta i jego naśladowców cechuje konsekwentność układów konstrukcyjnych, umiarkowanie w dekoracji, stosowanie wielkiego porządku obejmującego całą wysokość budynku.
palmeta - dekoracyjny motyw w kształcie stylizowanego liścia palmy, ułożonego symetrycznie i wachlarzowo rozpostartego. (Ajchanom, Afganistan, 2 w pne)
pałac - reprezentacyjna budowla mieszkalna, rezydencja władcy, wielkopańska lub patrycjuszowska. (Palac Minojski w Knossos)
pantokrator - w ikonografii przedstawienie Jezusa Chrystusa jako władcy i sędziego Wszechświata.
perfomance - sytuacja artystyczna, której przedmiotem i podmiotem jest ciało performera w określonym kontekście czasu, przestrzeni i własnych ograniczeń.
perspektywa hieratyczna - sposób przedstawiania postaci, w którym osoby ważniejsze, na wyższym szczeblu były większe niż pozostałe.
perspektywa linearna - technika umożliwiająca przedstawianie rzeczywistości na płaskiej powierzchni tak, aby sprawiała wrażenie głębi.
perspektywa malarska - sposób oddania przestrzeni na płaszczyźnie poprzez wykorzystanie właściwości barw.
perspektywa powietrzna - technika malarska, która służy zwiększeniu iluzji głębi.
perystyl - w starożytnych świątyniach egipskich wewnętrzny dziedziniec lub ogród otoczony portykiem kolumnowym.
piano nobile - kondygnacja mieszcząca pomieszczenia o charakterze reprezentacyjnym na pierwszym piętrze.
pieriedwieżnicy - rosyjska grupa artystyczna, powstała w 1870 w Petersburgu. Skupiała głównie absolwentów szkoły petersburskiej, malarzy i rzeźbiarzy.
pilaster - lokalne pogrubienie ściany w formie płaskiego filara ustawionego przy ścianie, nieznacznie występującego przed lico ściany
pinakiel.
piramida - monumentalna budowla służąca jako grobowiec władcy lub osoby prywatnej albo jako podbudowa dla świątyni. (Piramida Cheopsa, Giza, 2500 pne)
pismo demotyczne - jedną z form pisma ukształtowaną w starożytnym Egipcie ok. 3000 pne.
pismo klinowe - najstarsza na świecie odmiana pisma, powstała na Bliskim Wschodzie, stworzona najprawdopodobniej przez Sumerów ok. 3500 lat przed naszą erą.
Plafon - sufit lub podniebienna część sklepienia ozdobiona sztukaterią, płaskorzeźbą, freskiem lub malowidłem olejnym na zamocowanym odpowiednio przy suficie płótnie.
Pointylizm - neoimpresjonistyczna technika kształtowania formy obrazu, polegająca na budowaniu kompozycji obrazu poprzez zapełnianie gęsto rozmieszczonymi, różnobarwnymi punktami i kreskami kładzionymi na płótno czubkiem pędzla.
polichromia - wielobarwna ozdoba malarska ścian, sufitów, podniebieniasklepień, rzeźbstosowana do dekoracji wewnętrznych i zewnętrznych.(Kościół św. Leonarda w Lipnicy, Polska, 15 w)
poliptyk - typ ołtarza szafiastego składający się z części środkowej i dwóch par, o połowę węższych, ruchomych skrzydeł, które były otwierane bądź zamykane w zależności od okresu roku liturgicznego.
pop-art - prąd artystyczny w sztuce po II wojnie światowej, wywodzący się z ekspresjonizmu abstrakcyjnego.
Portal - architektoniczne, ozdobne obramienie drzwi wejściowych w kościołach, pałacach, ratuszach, bogatszych kamienicach, czasami także drzwi wewnętrznych.
porte-fenetre - ?
portret sarmacki - gatunek malarstwa portretowego typowy dla polskiej sztuki barokowej, przedstawiający szlachtę i magnatów.
portret trumienny
postmodernizm
porządek architektoniczny - to system konstrukcyjno-dekoracyjny, którego elementy, o określonym kształcie i sposobie dekoracji, są powiązane określonymi proporcjami obliczanymi za pomocą modułów. (porządek dorycki, Grecja, 7 w pne)
prerefaelici - ?
prezbiterium - przestrzeń kościoła przeznaczona dla duchowieństwa oraz służby liturgicznej.
propyleje - monumentalna budowla, budynek bramy na planie prostokąta z kolumnami, prowadzący zwykle do wielkich świątyń (Akropol Ateński, Ateny, Grecja, 5 w pne)
przęsło - konstrukcyjny element łączący dwie podpory.
puryzm - kierunek w malarstwie powstały z kubizmu syntetycznego, nawiązujący również do neoplastycyzmu i konstruktywizmu.
pylon - masywna budowla kamienna stawiana z obu stron bramy wiodącej do świątyni lub pałacu. (Pylon egipski w Edfu)
quattrocento - w historii sztuki nazwa nadawana epoce w sztuce włoskiej w XV wieku.
ratusz - reprezentacyjny budynek użyteczności publicznej, zwykle tradycyjna siedziba samorządowych władz miejskich. (Ratusz w Poznaniu, 14w)
realizm magiczny - tendencja estetyczna, ukształtowana początkowo w Niemczech w latach 20. XX wieku w sztukach plastycznych, wtórnie zaadaptowany na grunt literacki.
realizm socjalistyczny (socrealizm) - kierunek w sztuce, określany jako metoda twórcza, istniejący od 1934 w sztuce radzieckiej, a następnie w pozostałych krajach socjalistycznych. (Aleja Róż w Nowej Hucie)
refektarz - w budynkach klasztornych, seminariach duchownych duże pomieszczenie służące jako jadalnia, charakterystyczne zwłaszcza dla klasztorów średniowiecznych.
relief - kompozycja rzeźbiarska wykonana na płycie kamiennej, metalowej lub drewnianej z pozostawieniem na niej tła.
relikwiarz - naczynie kultu religijnego w kształcie krzyża, monstrancji, puszki lub skrzynki do przechowywania doczesnych szczątków - relikwii.
rocaille - motyw dekoracyjny w postaci ornamentu charakterystyczny dla zdobnictwa architektury rokokowej.
rondel - założenie przestrzenne z czasów neolitu czyli ok. 5200-1900 r. pne, mające zazwyczaj formę kręgu lub owalu otoczonego co najmniej jednym rowem, a czasami także palisadą.
rotunda - budowla w układzie centralnym, wzniesiona na planie koła. (Rotunda św. Mikołaja w Cieszynie)
rozeta - ornament architektoniczny w kształcie rozwiniętej róży. (Rozeta w katedrze Soissons, Francja)
rustyka - sposób dekoracyjnego obrobienia faktury powierzchni muru kamiennego lub kamiennej okładziny ściennej, tak aby miały surowy wygląd.
rybi pęcherz - asymetryczny motyw dekoracyjny o kształcie przypominającym pęcherz pławny ryby. (Flamboyant z kościoła Sainte-Chapelle.)
ryzalit - występ z lica w elewacji budynku w jego części środkowej, bocznej lub narożnej, prowadzony od fundamentów po dach, stanowiący jego organiczną część. (Szczyt ryzalitu neogotyckiego gmachu Poczty Głównej w Bydgoszczy)
rzeźba statuatzyczna - ?
rzygacze - w architekturze, dekoracyjne, ozdobne, wystające poza lico muru, zakończenie rynny dachowej, z którego woda deszczowa ma swobodny odpływ.
sacro di roma - ?
sala hypostylowa - pomieszczenie, w którym strop oparty jest na kolumnach rozmieszczonych w sposób równomierny na całej powierzchni pomieszczenia.
salon odrzuconych - wystawa dzieł odrzuconych przez jury paryskiego salonu, zorganizowana na polecenie Napoleona III w 1863 roku.
sarkofag - zdobiona trumna w kształcie skrzyni ceramicznej lub kamiennej, dekorowana techniką malarską lub rzeźbiarską, znana od czasów starożytnych. (sarkofag Aleksandra Wielkiego, Grecja)
sarmatyzm - barokowa formacja kulturowa dominująca w Rzeczypospolitej od końca XVI do drugiej połowy XVIII wieku. Opierała się na przekonaniu, że szlachta polska pochodzi od Sarmatów - starożytnego ludu zamieszkującego początkowo między Dolną Wołgą a Donem.
sfinks - wykuty z ogromnego bloku skalnego pozostawionego w wyrobisku z czasów Cheopsa, posąg leżącego lwa z głową władcy w chuście nemes, prawdopodobnie wizerunek Chefrena. (Giza, 1400 r pne ?)
sielanka - utwór poetycki, przedstawiający w sposób wyidealizowany uroki życia wiejskiego.
skarpa - pionowy element konstrukcyjny budowli, mur odchodzący prostopadle na zewnątrz od ściany wysokiego budynku w postaci filara. (Skarpa - Katedra w Poznaniu)
sklepienie gwiaździste - sklepienie krzyżowo-żebrowe lub żaglaste, w którym wprowadzono dodatkowy podział pól tworząc obraz gwiazdy. (kościół Wniebowzięcia NMP w Toruniu)
sklepienie kolebkowe - sklepienie w kształcie połowy leżącego walca przeciętego wzdłuż płaszczyzny poziomej.
sklepienie kolebkowe z lunetami - ?
sklepienie krzyżowe - sklepienie zbudowane na planie kwadratu z dwóch, przenikających się sklepień kolebkowych, z których pozostawiono górne części sklepień.
sklepienie krzyżowo-zebrowe - sklepienie krzyżowe o wyraźnie zaznaczonych łękach przez wymurowanie żeber w miejscu przenikania kolebek.
sklepienie piastkowskie - sklepienie żebrowe występujące w okresie wczesnego gotyku na terenie Dolnego Śląska, charakteryzowało się podparciem żeber w wezgłowiu w pięciu punktach dla każdego pola.
sklepienie sieciowe - sklepienie najczęściej kolebkowe, w którym wprowadzono krzyżujące się żebra. Żebra tworzą siatkę rombów. Sklepienie wprowadzono pod koniec gotyku.
sklepienie wachlarzowe - zbudowane jest na łękach promieniście rozchodzących się z punktów podparcia - jednej lub kilku kolumn wewnątrz pomieszczenia.
służka - pionowy element o małym przekroju dostawiony do ściany lub filaru stosowany w budownictwie kościelnym w okresie od XI do XV wieku, pełniący statyczną funkcję przenoszenia, za pośrednictwem żeber, ciężaru sklepienia krzyżowo-żebrowego na podłoże (fundament).
sos monachijski - ?
sqraffito - technika dekoracyjna malarstwa ściennego, polegała na nakładaniu kolejnych, kolorowych warstw tynku lub kolorowych glin i na zeskrobywaniu fragmentów warstw wierzchnich w czasie, kiedy jeszcze one nie zaschły.
stela - pomnik nagrobny, kamienna, ustawiona pionowo płyta z inskrypcją lub płaskorzeźbioną dekoracją. (Stela Hammurabiego, 18 w pne)
sterczyna - w architekturze gotyckiej i neogotyckiej pionowy element dekoracyjny w postaci smukłej kamiennej wieżyczki, zakończonej od góry ostrosłupem, którego krawędzie często dekorowane są żabkami i często zwieńczonej kwiatonem.
stiuk - materiał zdobniczy w postaci tynku szlachetnego, mieszanina gipsu, wapienia i drobnego piasku lub pyłu marmurowego, łatwa do formowania, szybko twardniejąca.
styl empire - odmiana późnego klasycyzmu powstała we Francji w latach 1800-1815, rozszerzona podczas panowania Napoleona w Europie. Wzorowano się na sztuce starożytnej Grecji, Rzymu i Egiptu.
styl jezuicki - architekturę jezuicką cechuje monumentalizm, śmielsze niż w renesansie operowanie światłocieniem, bogatsze zdobienie wnętrz
styl Ludwika VI - ?
stylobat - górna powierzchnia kamiennej podstawy antycznych budowli, najwyższy stopień stereobatu. (Maison Carree, Francja, 1 w pne)
sukiennice - zabytkowy budynek sukiennic znajdujący się w centralnej części Rynku Głównego w Krakowie. (14w)
supraporty - naddźwiernik, dekoracyjne panneau umieszczone nad drzwiami, ujęte w obramowanie z drewna lub stiuku.
suprematyzm - kierunek w sztuce abstrakcyjnej stworzony przez rosyjskiego malarza polskiego pochodzenia Kazimierza Malewicza.
surrealizm - kierunek w sztuce powstały w 1924 we Francji, początkowo występujący wyłącznie w literaturze, później w sztukach plastycznych, filmie i teatrze.
symbolizm - kierunek w poezji i sztukach plastycznych, powstały we Francji i Belgii w drugiej połowie XIX wieku, zakładał, że świat poznawany zmysłami (materialny) jest złudą skrywającą prawdziwy, idealny świat, którego zmysłami i rozumem nie można zinterpretować.
syntetyzm - nurt w malarstwie zapoczątkowany pod koniec XIX wieku, polegał na uproszczeniu form i malowaniu płaskimi plamami barwnymi, które często otaczano konturem.
system filarowo-skarpowy - rozwiązanie konstrukcji przyporowej z pominięciem łuków przyporowych prowadzonych nad dachami naw bocznych.
system przyporowy - rodzaj konstrukcji, która rozwinęła się w gotyku i umożliwiła wykonywanie sklepień o dużych rozpiętościach i na znacznych wysokościach.
sztuka kinetyczna - kierunek w sztuce współczesnej koncentrujący się na zagadnieniu ruchu (rzeczywistym lub pozornym), obejmująca wiele nakładających się technik i stylów.
świątynia dumania - ?
teatr - miejsce, gdzie odbywaj się przedstawienia teatralne, powstał z uroczystości religijnych ku czci Dionizosa (Teatr w Efezie, obecnie Turcja)
tralka - pionowy element balustrady schodów, balkonu, tarasu, złożony na ogół z dwóch dzbanuszków zwanych też lalkami, wsparty na bazie, zwieńczony zazwyczaj plintą, podpierający poręcz.
transept - część kościoła, nawa prostopadła do osi kościoła, położona pomiędzy prezbiterium, a resztą jego budynku.
trecento - pojęcie odnoszące się do XIV wieku we włoskiej kulturze. Była to epoka uznawana za protorenesans.
trema - dwie kropki nad drugą z sąsiednich samogłosek, oznaczające, że te samogłoski należy wymawiać oddzielnie. (?)
triforium - w romańskiej i gotyckiej architekturze sakralnej galeryjka mieszcząca się wewnątrz kościoła, w grubości muru.
tryglif - element dekoracyjny w postaci prostokątnej płyty stosowanej we fryzie belkowania doryckiego.
Tumba - główna część gotyckich lub renesansowych grobowców w kształcie kamiennej (w późniejszym okresie również brązowej) skrzyni ozdobionej płaskorzeźbami.
tympanon - wewnętrzne trójkątne pole frontonu, gładkie lub wypełnione rzeźbą. (katedra najśw. Marii panny, strasburg, francja, 12 w)
układ bazyliowy - ?
układ halowy - ?
uniwersytet - najstarszy rodzaj uczelni o charakterze nietechnicznym, której celem jest przygotowanie kadr pracowników naukowych oraz kształcenie wykwalifikowanych pracowników. (Uniwersytet Boloński, XIV wiek)
wielki porządek - uporządkowanie elewacji poprzez zastosowanie pilastrów, kolumn lub półkolumn obejmujących kilka (minimum dwie) kondygnacji, pozwoliło uzyskać równowagę proporcji gzymsu wieńczącego do skali porządku występującego w układzie ściany.
willa - wolno stojący większy budynek mieszkalny, często jednorodzinny, powiązany zwykle z ogrodem.(Willa fabrykancka w Bielsku-Białej)
wimperga - dekoracyjne wykończenie w kształcie wysokiego trójkąta, wieńczące szczyt portalu albo ostrołuk okna charakterystyczne w architekturze gotyckiej oraz stosowane w zdobnictwie neogotyckim.
wirydarz - kwadratowy lub prostokątny ogród umieszczony wewnątrz zabudowań klasztornych.
witraż - ozdobne wypełnienie okna, wykonane z kawałków kolorowego szkła wprawianych w ołowiane ramki osadzone między żelazne sztaby.
wole oczy - rodzaj ciągłego ornamentu, kimation w porządku jońskim.
woluta - element architektonicznyi motyw ornamentacyjnyw formie spirali lub zwoju. (barok)
wykusz - forma architektoniczna wzorowana na budownictwie Bliskiego Wschodu (architektura islamu) stanowiąca wystający z lica elewacji fragment budynku poszerzający przylegające wnętrze, nadwieszony powyżej pierwszego piętra na wysokości jednej lub kilku kondygnacji.
zbrojownia - budynek lub zespół budynków o cechach obronnych, w którym przechowywano broń oraz sprzęt wojenny. (Arsenal we Wroclawiu)
ziggurat - wieża świątynna o zmniejszających się schodkowo kolejnych tarasach. (Ziggurat w Ur, Mezopotamia, 2000 pne)
zioty - ?
złoty podział - podział odcinka na dwie części tak, by stosunek długości dłuższej z nich do krótszej był taki sam, jak całego odcinka do części dłuższej. (Partenon, Grecja, 5 w pne)
zwornik - szczytowy kliniec łuku lub niektórych typów sklepienia, zazwyczaj bogato profilowany i zdobiony dekorem rzeźbiarskim, wykonany z kamienia lub ceramiki, charakterystyczny dla gotyckich sklepień krzyżowo-żebrowych.