STEFAN ŻEROMSKI - WYBÓR OPOWIADAŃ

Oprac. A. Hutnikiewicz BN I/203

WSTĘP

1. ZARYS BIOGRAFII

Ród Żeromskich sięga aż 1361 r. Stefan Ż. Pochodził ze średniej warstwy szlacheckiej. Wincenty Żeromski w 1859r. ożenił się z o 15 lat młodszą Józefą Katerlanką. Mieli 5 dzieci: 4 córki i syna Stefana. Stefan ur. Się w Strawczynie 14 października 1864r. Stefan stracił matkę gdy miał 15 lat (umarła na płuca) a ojciec zmarł jeszcze przed skończeniem przez S. gimnazjum. Dom przestał istnieć. Siostry przygarnięte przez obcych. Osierocony chłopiec żył w biedzie, dorabiał jako guwerner, korepetytor itp. Szkoła życia. Gimnazjum w Kielcach(kiepsko się uczył, nie podszedł do matury, nie mógł iść na studia).Niedomagania zdrowotne, słabe przygotowanie.12 lat w gimnazjum - rozwój duchowy, szkoła patriotyzmu (opór rusyfikacji, samokształcenie).

W szkole zdarzali się jednak prawdziwi nauczyciele: Tomasz Siemiradzki, Ks. Teodor Czerwiński, Antoni Gustaw Bem („Dzienniki”- opubl. po II w.ś., źródło biogr., dokument budzenia się talentu).

W 1886 - warszawski bruk, Szkoła Weterynaryjna - odskocznia od kariery pisarskiej(nie była potrzebna matura). Był w ZMP. Studia szybko się skończyły, korepetycje nie wystarczały - widmo śmierci głodowej- ewakuacja w Wa-wy, z braku kasy wyjechał jako guwerner dzieci szlacheckich- dużo obserwował szlachtę ich relacje z chłopami. W Nałęczowie poznał żonę (Oktawię z Radziwiłowiczów Rodkiwiczową - dzięki niej pierwsze kontakty literackie Żeromskiego)i tu pozostał, choć wiele podróżował (np. do Szwajcarii - bibliotekarz w Raperswilu, do Francji). Po 1904 r. miał dobrą pozycję materialną, zajął się tylko pisaniem. Wiele wyjazdów. Zmarł nagle 20 listopada 1925r.

II. OSOBOWOŚĆ PISARSKA I ETAPY ROZWOJOWE TWÓRCZOŚCI

Osobowość- w przypadku Żer. bardzo istotna siła sprawcza. S. Ż. pisze bardzo intymne utwory, na podstawie własnych doświadczeń.

Prof. Baley (na podst. Typologii neurologa Kretschmera)określił charakter S.Ż. jako schizotymiczny (nerwowy, nadwrażliwy, zamknięty w sobie, żyjący we własnym świecie, wśród książek, z powodu lęku przed światem, patetyczny altruista. Swoisty egotyzm nie wyklucza jednak dążenia do poświęceń dla uszczęśliwiania ludzkości, altruistycznego samoofiarowania się. Psychiczna cyklotymia ujawnia się natomiast w okresowej przemienności nastrojów, euforii i depresji, między którymi oscyluje życie wew.)

Żeromski - samotnik od dziecka. Wrażliwość i uczuciowość, nie umiał być wesoły jak sam mówił. Nieprzystosowanie do życia wśród ludzi. Z natury miękki i dobry ogarniał tą samą wrażliwością biedę ludzką i cierpienie - dom Żeromskich w Warszawie i Nałęczowie- momentami przystań dla bezdomnych.

Wewnętrzne rozdwojenie: instynkt życia i obsesja śmierci; samotnictwo i egoztyzm - poczucie więzi i solidarności społ., euforyczne podniecenie - załamanie i zwątpienie.

Żer. był patetycznym lirykiem nie z powodu mody, ale naprawdę taki był. Większość jego postaci to jego sobowtóry, alter ego. Liryzm, subiektywizm, i spowiedniczy charakter twórczości wynikają z wrodzonej introwersji psychicznej.

S. Ż. bardzo przeżywał cierpienia narodu - stąd „siłaczki i Judymy” i motyw ofiary na rzecz ojczyzny. Chorobie należy przypisać obsesjonalną powrotnośc pewnych motywów, sytuacji: śmierc, fiz.cierpienie, mroki życia. Jednocześnie: obrazy siły, zdrowia, tężyzny.

To rozdarcie wew. wyzwalało olbrzymie wartości twórcze.

Twórczość Ż. (40 lat) dzieli się na wyraźne 4 okresy, rozpiętością niemal identyczne. Kryterium to cechy pisarstwa, ewolucja.

Okres I - od debiutu pisarskiego w 1889 do mniej więcej 1898 - okres dominacji miniatur, nowel, szkiców, opowiadań, obrazków zebranych w zbiorach: Rozdziobią nas kruki i wrony…(1895), Opowiadania (1895),Utwory powieściowe (1898). Dzieła większego formatu: Syzyfowe prace (1897), dramat Grzech (1897) - ostry i demaskatorski realizm o naturalistycznym zacięciu, obserwacja społ., bezkompromisowość moralna w pokazywaniu brzydoty okrucieństwa życia, patriotyzm. Już w I okresie pewność pióra, dojrzałość.

Okres II (1898 - 1910) - wielkie powieści: Ludzie bezdomni (1899)Popioły (1904), Dzieje grzechu (1908), oprócz tego też: Aryman mści się (rapsod epicki) (1904), Powieśc o Udałym Walgierzu (1906) baśń, Duma o hetmanie (1908). Dramaty: niesceniczna Róża (1909) i tragedia Sułkowski (1910). Wreszcie drobiazki: Echa leśne, Słowo o bandosie, Sen o rycerskiej szpadzie, Godzina.

Charakterystyczną cecha tego okresu jest wyraźne załamanie ideowej i artystycznej równowagi. Zwiększenie nacisku tendencji naturalistycznych kosztem realizmu. Powściągliwość uczuciowa chartka. Dla I okresu słabnie. Pojawia się skłonność do posługiwania się nastrojową symboliką (rozdarta sosna, róża). Ustala się typ bohatera, autorskiego sobowtóra, który wyraża ideę dziła. Wszechwładne panowanie utopii (cudowna maszyna z Róży, Majdan hr. Bodzaty z Dziejów grzechu). - fant. Projekcje marzeń autora o powszechnym braterstwie ludzi i zwycięstwie wolności.

Okres III(1910 - 1919) - przewaga wielkich form powieściowych: Uroda życia i Wierna rzeka (1912),, trylogia Walka z szatanem (Nawracanie Judasza, Zamieć, Charitas). Poemat Wisła i fragm.. powieściowy Wszystko i nic (niedokończone dopełnienie Popiołów). Utwory publicystyczne: Początek świata pacy, Projekt Akademii Literatury Polskiej, Organizacja inteligencji zawodowej. Dociekliwość realistycznego spojrzenia, bohater „pozytywny” nadal dominujący, wszechobecna utopia.

Okres IV to schyłek życia(1919 - 1925), tylko jedna powieść: Przedwiośnie (1924), kilka opowiadań zebranych w tomie Pomyłki (1923), Puszcza jodłowa - pooemat, 4 dramaty (Uciekła mi przepióreczka, Turoń, Biała rękawiczka, Ponad śnieg bielszym się stanę…).Publicystyka i krytyka lit.

III GENEZA I ŹRÓDŁA OPOWIADAŃ

- intymne i osobiste podłoże

- własne doświadczenia (lokalizacja miejsc akcji- strony z dziecięcych lat)

- żywe tradycje patriotyczne w rodzinie Żeromskich (przodkowie często walczyli - inspiracja)

- w szkole S. Ż. przeciwstawiał się rusyfikacji (szczeg. nasilona pod rządami generała - gubernatora Józefa Hurki i kuratora Aleksandra Apuchtina)

- sprawa chłopska - uwłaszczenie- zła syt. chłopów, Żeromski mógł obserwować antynomie społeczne, odczuwał silną więź z chłopami

- podczas pobytu w Warszawie szczeg. rolę odegrało czasopismo „Głos”- organ tajnej, emigracyjnej Ligi Polskiej. Żeromski jako nowelista zadebiutował na łamach „Głosu”

- najdonioślejsze znaczenie miał jednak kilkuletni pobyt w Raperswilu: blisko Zurychu - ośrodek emigracji polskiej. Ż. poznał dorobek Wielkiej Emigracji Polskiej

- intymne doświadczenia własnego życia - życie uczuciowe, związek z Heleną Radziszewską, pierwsza dojrzała miłość- trójkąt małżeński

- fala laicyzmu i materializmu idąca przez całą Europę zawadziła też o Kielce, Ż. uległ jej, jak wszyscy

IV TEMATYKA OPOWIADAŃ

Na pierwszym planie tematyka narodowa i społeczna , ale także zjawiska egzystencjalne (miłość, śmierć, cierpienia duszy i ciała, życie ludzkie między dobrem a złem).

Problematyka narodowa - ośrodek tematyczny całej grupy opowiadań: Niedobitek, Ananke, Pocałunek, Rozdziobią nas kruki i wrony…, Echa leśne, Do swego Boga, Mogiła.

Na czoło wybija się Mogiła, szkic powieściowy, listy i notatki Maurycego Zycha (ochotnik, odbył służbę w Wieprzowodach). Analizuje on i obserwuje środowisko- Wieprzowody to socjologiczna typowość i wyższa administracja, szary tłum biurokratów, drobnomieszczaństwo i ziemianie. Im wyżej w hierarchii tym większa obojętność wobec spraw narodu i wielkorosyjski patriotyzm. Warstwy średnie ukrywają swoje uczucia by nie stracić stanowiska. Centralny punkt to moment toastu antypolskiego, który spełniają wszyscy. Odwagę do protestu ma tylko Rosjanin, zgorzkniały Wiłkin. Ziemiaństwo próbuje zachować swe przywileje - stąd ugodowość, tchórzostwo - to motyw zapierania się polskości dla chleba i wygód.

Motyw zapierania się polskości to także:

- Ananke - pisarz z żoną i 9 dzieci przechodzi na prawosławie, by ulżyć doli (poddał się)

- Do swego Boga - dziadek przechodzi na prawosławie gdy zaczynają bić jego wnuczkę

Jako przeciwwagę Żeromski pokazuje także heroizm narodowy istot często do tego nie powołanych

- Ananke - żona pisarza odchodzi, gdy dowiaduje się o zdradzie męża ( był to wew. nakaz, nie świadomość narodowa, odruch istoty moralnej)

- Do swego Boga - dziad wędruje z wnuczką do kościoła „swego Boga”, by przepraszać za grzechy i wyspowiadać się. ( to unici - ich niedolę widział S.Ż. na Podlasiu, to oni podtrzymują narodowość - ten motyw też w Mogile - Zych trafia do unickiej wsi i po raz pierwszy słyszy wyraz „Polska” (czytają zakazane książki, czczą Kościuszkę)

- Mogiła to obraz odnajdywania zagubionej drogi do Polski; Zych musi pokonać opory psychiczne (analiza rzeczywistości wskazuje że nie warto) i własne wątpliwości ideowe (jest kosmopolitą, dopiero rozmowa z chłopami sprawia, że zaczyna myśleć o Polsce). Widok zapomnianej powstańczej mogiły przywraca jego życiu sens.

- S. Ż. podejmuje tez tematykę powstańczą:

Rozdziobią nas kruki i wrony (1894), Echa leśne (1905), Wierna rzeka (1912), Uroda życia (1912). Autor ukazuje ten temat w dwu aspektach:

1. liryczne i nastrojowe obrazy heroicznej walki bezimiennych wojowników, tragedie rodzinne (np. Echa leśne - dowódca rosyjski, Polak z pochodzenia, wydaje wyrok śmierci na powstańca, własnego bratanka).

2. autor szuka przyczyn i źródeł katastrofy i walczy z polityką ugody i to opowiadanie Rozdziobią… - winnych ginie, gdy wiezie broń dla powstańców (to ostatni niezłomni) To obraz metaforyczny, S. Ż. szuka przyczyn upadku powstania - to niskie morale społeczeństwa, które w sytuacji krytycznej nie umiało sprostać wymaganiom położenia, poddając się panicznej trwodze i niewierze w sens dalszego oporu, np. chłop okradający Winnycha; oskarżenie to także obraz kruków i wron, które z rozwagą i dyplomacją próbują dotrzeć do czaszki Winrycha - to polityka obozu oportunistycznej ugodowości; przyczyna upadku to także niezainteresowanie warstw chłopskich (to wynik wiekowego niewolnictwa), i ich obojętności - chłop okradający Winrycha nie jest potępiony - tak ukształtowały go warunki i niewola szlachty

- kwestia powstańcza łączy się z tematyką społeczną, np.

O żołnierzu tułaczu - historia pańszczyźnianego chłopa z Galicji, który w Francji walczy o Polskę. Po powrocie jest traktowany jak chłop i za zbiegostwo musi zostać ukarany śmiercią; przyczyna klęski to niesprawiedliwość społ. I antagonizm chłopsko - szlachecki.

-S. Ż. często podejmuje tematykę społeczną: krytyka,analiza, kreowanie wzorców, ukazywanie przemian ustrojowych szlachty, tworzenie inteligencji, antagonizm między dworem a wsią, np.:

- przeobrażenia strukturalne w społ. Po roku 1864 to Doktor Piotr i losy Dominika Cedzyny; losy Julesa Polichnowicza ( ma wzgardę dla pracy, więc jest „wysadzonym z siodła”), dziedzic ze Zmierzchu (spekuluje, robi interesy), Piotr Cedzona to przymusowy uchodźca z klasy szlacheckiej, który zasila inteligencję. S. Ż. ukazuje dorobkiewiczów zajmujących miejsce szlachty (Wawelscy z Oko za oko, Brzeszczotowie z Mogiły, Bijakowski z Doktora Piotra - są sprytni, pracowici, ale agresywni w zdobywaniu majątku - to tworząca się burżuazja, wykorzystująca warstwy niższe,

- nowele chłopskie - to wynik wnikliwej obserwacji S. Ż.; one przyniosły mu popularność, to np. Zmierzch, Zapomnienie - to obraz nierówności społecznych, zacofania chłopów (realizm socjologiczny, naturalistyczne wręcz opisy).

1. „Zapomnienie” - Obala ma tylko 2 morgi ziemi, jest zalezny od dworu; chłopcy zabijają wronięta nie z okrucieństwa, ale z nakazu leśniczego (żyją w biedzie a leśniczy za to płaci).

2. „Zmierzch” - Gibale są przywiązani do ziemi, choć swojej nie mają - dwór noże dyktowac im warunki (dziedzic bogaci się na wykorzystaniu chłopów i płaci im mniej).

3. „Pod pierzyną” - dwór i chłopów dzieli przepaść, szlachta patrzy na chłopów jak na egzotyczne, poczciwe bydlęta; ich równość ujawnia się w sytuacji zagrożenia, ale ratowanie panów to „psie prawo” chłopów.

- S. Ż. ukazuje stan rzeczy, ale i wzorce zachowań; literatura to nie tylko świadectwo życia ale i nauczycielka postaw; rewolucja moralna to akty wyjątkowych i ofiarnych jednostek (rygoryzm etyczny), to spadek po emigracji polistopadowej (np. praca u podstaw, praca organiczna, poświęcenie własnego życia dla społeczeństwa); S. Ż. chciał ukazać społeczeństwu piękno życia ofiarowanego za naród, miało to poruszyć sumienia.

Siłaczka - to porównanie jałowego życia i postawy bohaterskiej; pani Stanisłąwa umiera, Borecki pogrąża się w małomiasteczkowym duchu, ale optymistyczna jest moralna energia jednostek, ich siła i wzniosłość; do rzeszy „siłaczek i siłaczy” należy też Winnych, dr. Piotr, Jadwiga, i Zych z Mogiły - są samotni, walczą w pojedynkę ale mają nadzieję ze pociągną za sobą resztę.

- S. Ż. porusza tematy egzystencjonalne - oprócz zła społ. Istnieje też zło wszczepione w człowieka (tajemnicze schorzenia ciała itp.) i zło najstraszliwsze - śmierć, wobec której człowiek jest bezbronny i bezradny; to np.”cokolwiek się zdarzy niech udarza we mnie” ( to słowa Edypa). Ubogi, bezradny człowiek choruje, ucięto mu jedną nogę; to nie pomaga i trzeba uciąć mu drugą; gdy chłop rozezna się w sytuacji dokonuje się w jego duszy przemiana- trzeba zmierzyć dno ostatecznego nieszczęścia aby dostąpić łaski uciszenia i rezygnacji, co pozwala patrzeć na wszystko z oddalenia, gdzie „ jest cicho i niewymownie dobrze”; podobną tematykę porusza Tabu, pani Ewa odsuwa pokusę szczęścia bo jej mąż jest chory; to solidarność w cierpieniu, coś bezlitosnego chce zniszczyć ich życie.

S. Z. porusza problematykę miłosną, erotyczną - to połączenie zmysłowości z poetyzacją, autor porusza wątki autobiograficzne, sceptycznie odnosi się do idei wierności małżeńskiej (zdrady, cudzołóstwa, wyrachowanie to wątki naturalistyczne), to np.

- Oko za oko (1893), to klasyczne motywy naturalistów, manewry młodej panny wokół bogatego młodzieńca i cudzołożny romans z mężatką:

# wątek pierwszy to proceder nagminnie stosowany - zabiegi Wandy by zdobyć męża i dostatek w życiu; wspiera ją całą rodzina (jednocześnie chcąc pozbyć się uciążliwego gościa), i Wanda kokietuje strojem (choć wyrachowana nie jest wpływ środowiska nie zdemoralizował jej; widząc romans Adama z siostrą szybko pozbywa się pozorów

# wątek romansu cudzołożnego. Zofia jest niewinna, nie próbuje flirtować z Adamem, szczerze wspiera siostrę; namiętnośc Adama rośnie a szarośc jej życia, codzienność związana z jej pracą, wbrew pozorom sympatia jest po stronie Zofii a nie Adama - ona ocala swe człowieczeństwo

- Panvocello - to motyw miłości skrzypka i arystokratki rosyjskiej, mąż pani chce wykorzystać Włocha do spłodzenia mu syna, lecz uczucia stają się między młodymi rzeczywiste i historia podejrzana, cyniczna zmienia się w historię miłości namiętnej i tragicznej ( to połączenie groteski, ironii, śmieszności i tragizmu); zdrada jest ofiara przekonań, że kobieta musi poświęcić się dla rodziny, ( wychodzi za mąż z rozsądku). To opowieść baśniowa, romantyczna.

V. STRUKTURA ARTYSTYCZNA

1. PREZENTACJA POSTACI I OBRAZU

1. debiut S. Ż. jest w pełni dojrzały i uformowany, jego postacie to typy o ścisłej wartości semantycznej, oznaczające określone postawy, np. dr Piotr, siłaczka, Cedzona. Głównym przedmiotem opowiadania jest człowiek, żywy, nie schematyczny.

2. S. Ż. jest kreatorem obiektywnym, bez quasi-sądów i narzuconych ocen. S. Ż. prezentuje bohaterów poprzez ich czynności, reakcje psychiczne, wypowiedzi, gesty, relacji z innymi (Borecki i Stanisława scharakteryzowani są poprzez swoją postawę wobec świata, idee, czyny- wydarzenia z ich życia obiektywnie ich opisują)

3. S.Ż. dokonuje analizy psychicznej bohaterów - krótkiej z powodu małych rozmiarów opowiadania (np. starej metafizyki Oboreckiego w Obrzydłówku). Nowość S. Z. to opisy sytuacji psychicznych poprzez odtworzenie korelatów fizjologicznych, np.. tęsknota Cedzyny to szybki puls, gniecenie w klatce piersiowej itp. ( to wymowniejsze niż opisy). Charaktery postaci autor oddaje także poprzez starcia słowne, monologi wew. itp. (np.; monolog Oboreckiego przy łożu Stasi o głupich, szalonych ideałach) a także sądy, doznania i widzenia literackich partnerów, np. Stasię poznajemy poprzez widzenie ją przez innych).

4. S. Ż. prezentuje postacie poprzez ich czyny, to ujęcie rzeczowe, obiektywne, realistyczne. Widać to w technice portretowania kobiet:

- ujęcia nastrojowe, opisowe ( opis Zenajdy - piękność która obezwładnia)

- ujęcia zniżające romantyczność( opis Zofii - pięknej ale o zaniedbanych od pracy rękach; warunki życia determinują jej charakter - jest mało oczytana, robi błędy itp.)

5. S. Ż. przeciwstawia się pokusie idealizacji i heroizacji opisów:

- sytuacja Winrycha jest patetyczna, ale to tylko człowiek - jego prośba „nie zabijajcie mnie” czyni go ludzką i bliższą czytelnikowi.

6. Wpływ naturalizmu na S. Ż. :

- ostrość i dosadność opisów

- prawda o życiu społ. - szarość, codzienność, beznadziejność wegetacji ( np. Ananke- ciasna, wilgotna izba, wegetacja rodziny, borykanie się z losem, wyniszczenie, fizyczna brzydota „młodych starców”).

- zestawienie losów człowieka i zwierzęcia (np. Zapomnienie, obraz szkapy i człowieka, wyniszczenie, apatia, bezmierna nędza)

- wyjaskrawienie - to protest przeciwko organizacji spoęczeństwa

- skłonność do ujęć karykaturalnych, to pogłębia analizę i ocenę szczeg. mieszczuchów, nowobogackich (to wręcz groteska) np. Wiktor Świerkowski z Oko za oko porównywany z aligatorem, ma antypatyczne nawyki, jest chamski i ordynarny, hałaśliwy, ćwierćinteligent.

- ujęcie kontrastowe, np. Jadwiga z Mogiły - siłaczka moralna, niepozorna i szara, niepowabna, Maria Kłócka - antyteza Jadwigi: jest piękna ale niemoralna

7. S. Ż. jest malarzem krajobrazu natura nie jest tylko tłem ale jest związana z sytuacją człowieka. Autor zestawia komponenty optyczne (kolory) z akustycznymi (dźwięki), kinetycznymi (np. lecący śnieg), termicznymi (mróz, ciepło) - czytelnik krajobrazu widzi, słyszy i odczuwa. Krajobraz staje się współczynnikiem sugestii ideowej i emocjonalnej utworu. Pogłębia nastrój ( jesień w Rodziobią… jest symbolem klęski, smutku; nad trupem szaleje wiatr, zachodzi słońce rzucając upiorne blaski, to rozpacz i beznadzieja. Przyroda jest symbolem, np. w Zmierzchu, gdzie jest ona związana ze światem ludzkiej niedoli; to smutek - samotna gwiada na niebie, ludzie walczący o byt.

B. BUDOWA I KOMPOZYCJA

1. Opowiadania ujawniają strukturalna klarowność:

-klasyczna budowa trójdzielna:

* część ekspozycyjna (zaznajomienie z postacią, jej ideami)

*część zasadnicza ( zdarzenie, centrum opowiadania)

* zakończenie ( po pauzie narracyjnej, epilog, rozwiązanie, wyjaśnienie wątków i ukazanie intencji ideowej utworu

- często S. Ż .rozwija wątki poboczne, co zaciemnia sens utworu

- część kompozycji to niepotrzebne eksploatowanie wątków pejzażowych i niepotrzebne dywagacje, skłonności liryczne.

- maniera S. Ż. to pasja erudycyjna, naturalistyczny scjentyzm literacki, przesadna dokładność i pedanteria opisu (np. za duży opis przejść kolumny wojsk przez góry w Żołnierzu tułaczu); S. Ż. stara się jednak nie rozciągać opisów nad miarę

- dobrze skomponowana jest Siłaczka - jedno wydarzenie, szeroka perspektywa, przemyślana budowa

- S. Ż. często stosuje zamiast beznamiętnej relacji - liryczną spowiedź, wyznanie - to komplikuje kompozycję, nadmiernie wydłuża pewne wątki (np. Mogiła).

- S. Ż. stosuje liczne środki dynamizujące przebieg zdarzeń:

* inwersja, przesunięcie planów czasowych

*sytuacje zaskoczenia i oczekiwania

* wikłanie biegu wydarzeń, stwarzanie momentów niepewności

* niedopowiedzenia, kontrasty, perypetie, zaskakujące zakończenia

*opóźnianie, stawianie pod znakiem zapytania spodziewanego lub pożądanego biegu rzeczy (np. Mogiła - do końca nie wiadomo czy Zych się „nawróci”)

*napięcia wynikające z kontrastów

*zakończenie jest najbardziej ideowe i wymowne

C. FORMY PODAWCZE

1. Relacja w 1osobie postacie nie nazwanej z imienia i nazwiska, ale należącej do świata przedstawionego, która go obserwuje i odczuwa. To ktoś młody, związany ze środowiskiem studentów , zna medycynę (podstawy), jest wrażliwy, kocha naturę, świadek zdarzeń ( Ananke). Wypowiada się w tonacji ironiczno-drwiącej, aby ukryć uczucia i wzruszenia ( to nowa postawa S. Ż.).

Relacja w 1osobie to także listy i notatki Maurycego Zycha w Mogile. Taka forma zawęża pole widzenia, ale odsłania ducha i liryzm.

3. Narracja 30s0bowa, obiektywna, np. Siłaczka. Ale i tu ujawnia się drugi narrator, który „mówi, rozumie”, interpretuje wydarzenia. Drugi narrator zanika - kolejne utwory to narracja 3osobowa.

4. 3. Dialogi postaci są doskonałe - to potoczna konwersacja oddająca charakter postaci.

D. INDYWIDUALNE ZNAMIONA STYLU I JĘZYKA

1. Proza realistyczna posługiwała się potocznym językiem, bez stylizacji i literackości, by oddać rzeczywistość. Żeromski przełamuje tę tendencję. Używa bogatego słownictwa, stylizuje.

2. Perseweracje stylistyczne - S. Ż. podejmuje wielokrotnie te same tematy:

-stosuje słownictwo z zakresu medycyny i fizjologii (wpływ naturalizmu i pozytywizmu), np. moralny niepokój to „ropiejąca wiecznie ranka”; to jednocześnie ukazuje stosunek autora do opisanej rzeczy

- metafora animalistyczna - porównanie człowieka do zwierzęcia (podlegają tym samym prawom, są bezbronni wobec okrucieństwa)

-składnia - S. Ż. poszukuje określeń o dużym ładunku emocji, które łączy w szeregi, np. mgła- wilgotna, gęsta, dusząca, o zapachu lasu; to gromadzenie epitetów

- rytm prozy - rozkład akcentów jak fraza muzyczna, retoryka : powtórzenia, inwersja, rytmizacja języka i wzmacnianie emocji

- skłonność do wzmocnienia określenia przymiotnikowego przysłówkiem, to często przesada ale i ironia pisarza

- obiektywizacja stylu, styl zmienia się w zależności o kim pisze, np. inaczej mówią panowie i chłopi w Pod pierzyną - barbaryzmy i gwara

-dowcipne metafory i porównania, np. Zych pisze do Jana w Oleju

- dowcipne eufemizmy i peryfrazy - komizm językowy

VI. TONACJA

1. Tonacja opowiadań rozpiera się między ironią i drwiną a patosem i tragizmem

2. Ironia - jej funkcją jest maskowanie uczuć (np. współczucia w Ananke), dystansowanie się od postaci i jej działań, których S. Ż. nie aprobuje (Barecki) a także moralną i socjologiczną demaskacją (np. drwina z Wawelskich w Oko za oko jako parweniuszów)

3. Tragizm łączy się z innymi tonacjami; to najczęściej zakończenia utworów. S. Ż. często wprowadza do opowiadań prozę poetycką

4. Cechą twórczości S. Ż. jest współwystępowanie jednocześnie różnych nastrojów, kontrastów drwiny i patetyczności liryzmu i naturalistycznych opisów, tragizm łączy się z komizmem, który często ukrywa uczucia. Od drwiny przechodzi w patos i wzniosłość

5. Świat opowiadań nie jest spokojny i zrównoważony - jest rozdarty, dramatyczny, pełen bolesnego rozpięcia.

„Tabu”

Żona, Ewa, jedzie do szpitala odwiedzić chorego psychicznie męża, Henryka Dąbrowskiego. Mąż boi się czegoś, nie można się z nim dogadać, w pewnym momencie zaczął się do niej dobierać i uciekła. Chodziła ulicami nieznanego miasta(przyjechała pociągiem do szpitala, z daleka). Była bardzo nieszczęśliwa, litowały się nad nią ptaki i wietrzyk polny, opisy przyrody. Płacząc leżała na łące, prawie spała, obudził ją przejeżdżający pociąg i pobiegła na dworzec. Tam spotkała „tego pana” - rysownika z biura technicznego, znała go z widzenia, wiedziała że ją kocha. Usiedli w tym samym przedziale, dał jej kwiaty, a ona powiedziała mu ze jej mąż jest bardzo chory. Młody człowiek wysiadł na najbliższej stacji.

Rodziobią nas kruki i wrony

W opowiadaniu znajdujemy opis śmierci powstańca styczniowego - Szymona Winrycha, który zostaje schwytany przez Moskali przy przewożeniu broni. Żołnierze rosyjskiego oddziału dopuszczają się na nim brutalnego morderstwa. Następnie ciało martwego człowieka staje się żerowiskiem kruków i wron, by potem zostać ostatecznie zbezczeszczonym przez okolicznego chłopa. Żeromski poprzez swe opowiadanie ukazuje swoisty paradoks, cały bezsens i tragedię sytuacji społecznej. Polak-powstaniec, walczący o dobro kraju, jego wyzwolenie, o poprawienie również bytu chłopów zostaje unicestwiony, a chłop dopełnia jeszcze bardziej czarę goryczy i upadku penetrując jego ciało w sposób niewiele różniący się od tego, jakim posłużyły się kruki, czy wrony. Można by to nazwać nawet swoistym „zezwierzęceniem” chłopa, przedstawieniem go jako istoty przypominającej raczej bestię, czy człowieka. Świadczy o tym chociażby jeden z fragmentów opowiadania: „Tak bez wiedzy i woli zemściwszy się za tylowieczne niewolnictwo, za szerzenie ciemnoty, za wyzysk, za hańbę i za cierpienie ludu szedł ku domowi (...)”. Nikt tu zatem nie pozostaje bez winy. Inteligenci zapłacili ogromną cenę za brak zainteresowania chłopstwem, drudzy natomiast okazali się być bratobójcami i istnymi potworami w ludzkiej postaci. Wszystko to przeradzało się w rosnącą niechęć, a nawet nienawiść, podziały niemożliwe do przezwyciężenia.

„Panvocello”

Ernesto Fosca, przebywał często w kawiarni na ul. Cavour. Pewnego dnia przyniósł do niej swoją walizkę na przechowanie. Nad losem walizko czuwał Ubaldo, starszy garson, do którego Ernesto miał zaufanie. Do kawiarni przychodziły tez listy do Ernesto, bo nie miał stałego adresu. Odbierał je Ubaldo

Ernesto miał przygodę w filharmonii - ponieważ był piękny kobiety się mu przypatrywały, był drugim skrzypkiem. Pewnego dnia jedna blondyna szczególnie natarczywie wlepiała się niego, aż mu przeszkadzała. On udawał wielkiego artystę, ale pomylił się w najważniejszym momencie i kapelmistrz go wyrzucił z miejsca drugiego skrzypka. I powiedział jeszcze ze dopilnuje ze by w żadnej innej orkiestrze go nie przyjęli i przeklął go.

Na początku się tym nie przejął, w końcu zaczęły mu się kończyć pieniądze ale żył dalej płytko i lekkomyślnie. Wierzył ze kapelmistrz go poprosi żeby wrócił. Potem przez przyjaciela pytał czy może wrócić, ale kapelmistrz się nie zgodził. W końcu, w tajemnicy, zaczął grać jako solista w kinie - wstyd, w dodatku słabo płacili. Nie miał pieniędzy na nowe ubrania. Panvocello - pawik, wzięło się od fioletowych włosów i gracji postaci. Nawet bez kasy był najpiękniejszy w całym Rzymie.

Opowiadania Żeromskiego opublikowane w 1895 r. w dwu tomach obejmują osiemnaście utworów. Stanowią debiut prozatorski, zapowiadają niezwykły talent i podejmują motywy i wątki, które pisarz będzie konsekwentnie kontynuował w dojrzałej fazie swojej twórczości. „Zmierzch” Małżeństwo chłopskie (Gibała i jego żona), pracująca przy ciężkiej, upadlającej pracy nie pozwalającej na jakiekolwiek uczucia(praca przy kopaniu torfu). Matka jest zmuszona do pozostawienia bez opieki maleńkiego dziecka, a ojciec na skutek biedy jest wyzbyty wszelkich ludzkich uczuć. Opowiadanie o charakterze społecznym w którym podjął tematykę doli najbiedniejszych chłopów po ukazie uwłaszczeniowym. „Zapomnienie” Opowiada o tragedii ojca - chłopa Obali kradnącego drzewo w pańskim lesie na trumnę dla zmarłego syna. Obala jest pozbawiony niejako cech człowieka przypomina raczej bezwolne i bezmyślne narzędzie. A jednak gdzieś głęboko w duszy tkwi rozpacz, żal i cierpienie. Obydwa opowiadania mają za cel ukazanie niesprawiedliwych stosunków społecznych. „Doktor Piotr” Utwór powstał w okresie schyłku ideologii pozytywizmu. Bohaterowie: Dominik Cedzyna jest wyniosły, dumny ze szlacheckiego pochodzenia, gardzący innymi, nie dostrzegający krzywdy chłopów. Pracowity, nie ma zawodowej etyki (oszukuje robotników - zaniża stawki). Pracuje u Bijakowskiego - dorobkiewicza wywodzącego się z warszawskiej biedoty. Cechuje go dbałość o wygląd, tęsknota za życiem na wsi, poczucie dumy szlacheckiej, samotność, wielka miłość do jedynego syna Piotra, którego listy są balsamem dla jego duszy, przekonanie o własnej uczciwości, upór i nieugiętość, tragizm wynikający z faktu że musiał porzucić ukochaną wieś, postępować nieuczciwie i w końcu i tak został porzucony przez dziecko z którym wiązał wielkie nadzieje. Piotr Cedzyna jest uczciwy, pracowity, szanuje swoją pracę oraz innych gdyż każdy ma równe prawa do pracy. Pogłębia wiedzę widząc w niej klucz do dobra przyszłości. Dla niego nie jest ważne pochodzenie, ale wykształcenie zdobyte pracą bezkompromisową. Jest maksymalistą etycznym i bardzo kocha ludzi. Obu łączy wielka miłość, która sprawia, że Piotr wraca do kraju mimo korzystnych propozycji. Gdy odkrywa, że ojciec opłacał jego studia pieniędzmi robotników chce wracać i oddać je. wykorzystać. Żeromski przedstawił więc w tym utworze konflikt postaw moralnych polegający na różnej wrażliwości bohaterów i odmiennym rozumieniu uczciwości. Drugi problem utworu to miejsce w społeczeństwie i życiu zubożałej szlachty(„wysadzonych z siodła”) na przykładzie Dominika cedzyny i Polichnowicz który zaprzepaścił swój majątek. Żeromski z ironią wyrażał się o karjerowiczach „całujących” cudze mankiety, pozbawionych skrupułów, prostaków jak Teodor Bijakowski. Bijakowski jest gnębicielem społeczeństwa - krytyka pozytywistycznych inżynierów. „Siłaczka” Stanisława Bozowska i Paweł Obarecki to przedstawiciele ideologii lansowanej pod koniec XIX wieku. Postawa pozytywistyczna. Kontrast dwóch postaw: Stasia Bozowska - pochłonięta pracą, chciała zniszczyć analfabetyzm. Dlatego została nauczycielką i uczyła podstawowej wiedzy ubogich. Robiło to z przyjemnościom i jednoczesnym obowiązkiem, czuła satysfakcję. Zainteresowała ludzi literaturą. Jej sukces to napisanie książki i pozyskanie szacunku ludzkiego. Przejęli się oni jej chorobą. Miała autorytet. Poświęciła swoje prywatne życie dla skromnych objawów wdzięczności i sympatii. Wzór moralny, który autor afirmuje. Stasia nie ma wad. Paweł Obarecki - jest on bardziej realną postacią. Przyjechał do Obrzydłówka by leczyć ludzi. Po wsi jeździł z apteczką. Przeciw niemu wystąpił aptekarz i balwierz. Wmawiali ludziom, że jest on oszustem, szarlatanem posługującym się czarną magią. Ludzie nie ufali mu bo chciał leczyć za darmo. Nie zgodne to było z dotychczasowymi zasadami. Ktoś kto nie chce zapłaty jest podejrzany. Obarecki nie miał argumentów na obronę. Usiłował zgodnie z własnymi zasadami realizować zmiany. Zrezygnował na skutek presji, złośliwości i niechęci ludzkiej. Zabrakło mu sił, a ludzie nie traktowali go serio. Nie był w stanie tego pokonać i załamał się. Zrezygnował i przeszedł na mentalność ludzi, którymi gardził. Tytuł nawiązuje do postawy życiowej bohaterki, dzięki temu utworowi słowo „siłaczka” stało się synonimem określonej postawy życiowej. Obarecki, Bozowska, Piotr to realizatorzy haseł pozytywistycznych., których urzeczywistnienie jest niemożliwe - utopia. Te hasła miały realizować jednostki. Po Stasi nie było następczyń. Ideologia pozytywistyczna realizowana była przez jednostki, które nie mogły sobie poradzić. „Rozdziobią nas kruki i wrony” Bohaterem jest Szymon Winrych (Andrzej Borycki). Przedziera się on w kierunku Nasielska by dostarczyć broń. Natknąwszy się na oddział Rosjan zostaje brutalnie zamordowany. Zabity jest też koń. Zlatują się wrony. Potem pojawia się chłop, który zabiera ubranie i skórę konia. Dziękuje Bogu za dary. Podczas spotkania z nieprzyjacielem Winrych jest nieugięty. Prosi o litość gdy chcą go zabić. Przypomina on bohatera romantycznego. Jest samotny, ale w obliczu klęski walczy do końca mimo świadomości porażki. Zerwanie z tradycją romantyczną. Demitologia walczących jako heroicznych bohaterów. Winrych to realistyczny bohater. Czuje strach przed śmiercią. Nie pasuje to do tradycji romantycznych. Chłop nim obszukał powstańca to pomodlił się nad zwłokami, niby wierzący, ale dziękuje Bogu za dary. Z pożądliwości zabrał buty i ubranie powstańca. Zwłoki i konia zepchnął do jednego dołu i przykrył gałązkami. Brak szacunku dla śmierci i martwego człowieka. Sprofanowanie zwłok, brak godnego pochówku. Brak świadomości, że depcze podstawowe uczucia ludzkie. Za takie bezduszne postępowanie chłopa autor posądza system społeczny, tych co się godzili na ciemnotę i zacofanie najuboższych warstw. Ci ludzie czerpią zyski z ciemnoty. Żeromski nie usprawiedliwia chłopa i jego poczynań. Rządzą nim zwierzęce instynkta. System tak go ukształtował. Chłop znajduje coś co może mu się przydać i nie zwraca uwagi, że czyni źle. Obojętny w stosunku do powstańca. Nie wiadomo czy zdaje sobie z tego sprawę. Wolność kraju nie zmieni jego sytuacji. Nadal będzie żył w nędzy i wszystko mu jedno czy panem będzie Polak czy ktoś inny. Autor ukazuje brak zrozumienia idei powstańczej przez chłopa. Nieświadomość i ideologiczna nie dojrzałość. Oskarża szlachtę, która powinna uświadomić chłopów i zainteresować ich walką. Żeromski uważa powstanie za słuszne. Oskarżą tych co nie zadbali o solidarność z chłopami. Kruki i wrony to symbol zaborców. Jeśli nie zostanie uregulowana kwestia przepaści między klasami, zaborcy lub inne siły destrukcyjne zniszczą Polskę. Jest to też przyzwolenie na zło, które doprowadzi do zniszczenia zasad moralnych. Chłop i szlachta to dwa środowiska nieprzygotowane do akcji powstańczej. Symbolizm i naturalizm w utworze. Kruki i wrony są symbolem przeciwników powstania dla których bunt to warcholstwo. Są to też znaki zaakceptowania niewoli. Naturalizm to opis śmierci Winrycha, cierpienia rannego konia, widok żerujących ptaków.

„O żołnierzu tułaczu”

Kolejną nowelą poruszającą temat narodowo - społeczny jest utwór pt : „O żołnierzu tułaczu”. Bohaterem opowiadania jest chłop Matus Pulut, którego poznajemy jako uczestnika okrutnej wojny francusko - austryjackiej. Po jej zakończeniu Pulut, napoleoński żołnierz, inwalida (na wojnie ratuje on życie kolegi Felka). Powraca do swej rodzinnej wioski i próbuje tam głosić idee wolności, równości i braterstwa wszystkich ludzi, niezależnie od ich urodzenia i pozycji społecznej. Z hasłami tymi zetknął się w czasie kampanii włoskiej, gdzie nauczył się być wolnym człowiekiem. Nic więc dziwnego, że po powrocie z wojny nie może pogodzić się z odebraniem mu przez szlachtę wolności osobistej. Z tego też powodu buntuje się przeciw panującym normom, pociągając za sobą licznych chłopów z wioski ( chłopi nie zdają sobie jeszcze sprawy z tego jaką siłą stanowią w gromadzie). Jednak Pulutowi nie dane jest odniesienie zwycięstwa, gdyż szlachta pojmuje go jako buntownika i skazuje na śmierć. Widzimy więc, że bohater walk narodowo - wyzwoleńczych, żołnierz francuskiej armii, za żołnierski trud po powrocie do kraju zostaje skazany na śmierć jako chłop pańszczyźniany przez obrońców porządku feudalnego. W ojczyźnie spotyka go śmiertelna kaźń, bo społecznie nie przestał być chłopem. Autor ukazuje nam obraz tragicznej doli chłopów żołnierzy napoleońskich, dla których nagrodą za udział w walce, męstwo i rany był jedynie powrót do feudalnej niewoli. Żeromski sięgając do dawnych win szlachty ukazuje przyczyny niechęci udziału chłopów w walkach o wolność ojczyzny. Traktowani w taki sposób przez panów nie chcą oni brać udziału w póżniejszych powstaniach.

1

---