Czubiński Wybrane problemy historii Niemiec XIX i XX wieku

5. Nowa polityka wschodnia RFN

Republika Federalna Niemiec stosunkowo szybko odbudowała się ze zniszczeń wojennych i rozwinęła gospodarczo. Już w latach 60 -tych należała do czołówki państw rozwiniętych gospodarczo. Jednocześnie znajdowała się ona nadal w trudnej sytuacji politycznej. Dotychczasowa polityka wschodnia RFN powodowała, iż nie mogła ona ostatecznie rozliczyć się z problemem wojny. Na państwie tym ciążyło odium odpowiedzialności za wybuch wojny i jej skutki. Z problemem tym wiązała się kwestia normalizacji stosunków

⁵² A. W. Walczak, Dylematy i obsesje jedności i podzialu Rzeszy XIX i XX wieku. Polityka agólnoniemiecka RFN 1949-1969, Poznań 1982. s. 244.

⁵³ W. Malachowski, Doktryna integracyjna Franza J. Straussa, Warszawa 1977.

⁵⁴ Dr. K. H. Roder, SPD und Bonner Staat, Berlin 1964; P. Moroz, Polityka wschodnia FDP w latach 1961-1970,

Warszawa - Wrocław 1976. " Die Spaltung Deutschlands und der Weg żur Widervereinigung. Ein dokumentaracher Abńss, Dresden 1966, s.

63-81. ⁵⁶ H. Telier, Der Kalte Krieg gegen die DDR..., s. 49-50.

243

z Czechosłowacją i Polską. Tymczasem rządy tych państw nie chciały podjąć z RFN rozmów na temat normalizacji stosunków, dokąd RFN nie spełni pewnych warunków wstępnych. Zaliczano do nich sprawę uznania układów monachijskich w sprawie Sudetów z 1938 r. za nieważne od samego początku oraz uznania NRD i granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej⁵⁷.

Już w 1959 r. ZG SPD ogłosił tzw. „Plan niemiecki SPD" (Deutschlandplan der SPD), a na zjeździe w Bad Godesberg w tym samym roku SPD uchwaliła nowy program działania. Podjęto w nim idę? nowego podejścia do tzw. polityki niemieckiej i polityki wschodniej⁵⁸. Politykę wschodnią rządu krytykowały koła wyznaniowe⁵⁰. Psuła się też sytuacja gospodarcza. Stabilizowała się natomiast sytuacja wewnętrzna w NRD, która okrzepła też na forum międzynarodowym. W tych warunkach, w 1966 r., rządzące partie chadecji straciły przewagę w parlamencie i musiały pójść na porozumienie z opozycją. Jesienią 1966 r. utworzono gabinet wielkiej koalicji z udziałem SPD. W 1969 r. chadecy przeszli do opozycji, a rząd utworzyli socjaldemokraci w sojuszu z liberałami. Rząd ten dokonał pewnych korektur w polityce niemieckiej i wschodniej RFN. Już w 1967 r, nawiązano stosunki z Rumunią, w 1968 r. przywrócono stosunki z Jugosławią, odrzucając doktrynę Hallsteina. Nowy rząd RFN podjął rozmowy z przywódcami NRD. 19 III 1970 r. doszło do osobistego spotkania kanclerza W. Brandta z premierem W Stophem w Erfur-cie (NRD), a 21 V 1970 r. w Kassel w RFN. Ideę otwarcia na wschód poparli przywódcy USA. Podjęto rokowania ZSRR i RFN. 12 VIII 1970 r. w Moskwie podpisano nowy układ pomiędzy ZSRR i RFN, w którym ta ostatnia zobowiązała się do uznania i poszanowania powojennych granic w Europie, łącznie z granicą na Odrze i Nysie⁶⁰,

W dniu 7 XII 1970 r. w Warszawie podpisano układ o podstawach normalizacji wzajemnych stosunków. Rząd RFN uznał oficjalnie ustaloną w Poczdamie granicę zachodnią Polski i wyrzekł się stosowania przemocy w rozwiązywaniu problemów spornych ⁶¹.

W marcu 1971 r. przedstawiciele 4 mocarstw rozpoczęli rokowania w sprawie uregulowania statusu Berlina Zachodniego. 3 IX 1971 r. podpisano układ 4 mocarstw w sprawie Berlina, Uznano, że Berlin Zachodni nie wchodzi formalnie w skład RFN, że stanowi odrębną jednostkę administracyjną, podległą kontroli 4 mocarstw, ale rząd RFN będzie sprawować opiekę konsularną nad jego mieszkańcami, oraz że układy zagraniczne zawierane przez RFN obejmują też Berlin Zachodni. Rząd NRD zobowiązano do uregulowania dostępu do miasta⁶².

" /. Sulek, Stanowisko rządu RFN wobec granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej 1949-1966, Poznań 1969. ^w J. Sawczuk, Kształtowanie się ideologii SPD w latach 1949-1969, Opole 1964, s. 77-83. ⁱ⁹ P. Bender, Neue Oslpolitik. Vom Mauerbau bis zum Moskauer Vertrag, \funchen 1986.

⁶⁰ Republika Federalna Niemiec w dobie koalicji socjaldemokratyczno-Iiberalnej (1969-1982). Praca zbiorowa pod red. A. Czubińskiego l £. Janickiego, Poznań 1985, s. 375 i n.

⁶¹ PR&-RFN. Blaski i cienie procesu normalizacji wzajemnych stosunków (1972-1987). Praca zbiorowa pod red. A. Czubińskiego, Poznań 1988.

⁶² Tamte.

244

Dnia 17 XII 1971 r. podpisano porozumienie o tranzycie przez terytorium NRD, 20 XII 1971 r. odpowiedni układ zawarto pomiędzy Senatem Berlina Zach. i NRD, a 26 V 1972 r. pomiędzy RFN i NRD. Teza o nieuznaniu przez RFN drugiego państwa niemieckiego została odrzucona. NRD była już uznana przez 32 państwa (12 Socjalistycznych i 20 kapitalistycznych). Podjęto rokowania w sprawie nawiązania wzajemnych stosunków pomiędzy RFN i NRD. Odpowiedni układ podpisano 21 XII 1971 r. Oba państwa uznały się wzajemnie, potwierdziły swoje granice i nawiązały stosunki dyplomatyczne. Premier Bawarii F.J. Strauss zarzucał rządowi, iż uznając NRD naruszył ustawę zasadniczą (konstytucję) RFN. 31 VII 1972 r. Trybunał Stanu odrzucił to oskarżenie jako nieuzasadnione. W uzasadnieniu swego orzeczenia pod­trzymał on tezę o istnieniu Rzeszy Niemieckiej w granicach z 1937 r., twierdził, że RFN nie jest sukcesorem, lecz jest z nią „identyczna” i czuje się od­powiedzialna za Niemcy w całości, dowodził, że NRD jest częścią Niemiec i przez RFN nie może być uznawana za zagranicę. W związku z tym rząd RFN wymienił z NRD nie ambasadorów, lecz tylko „stałe przedstawicielstwa"⁶³.

Było tu dużo niekonsekwencji. Układy z ZSRR i Polską podpisano w 1970 r., a ratyfikowano dopiero w maju 1972 r. W dniu 17 maja parlament uchwalił 10-punktową rezolucję interpretującą je. Powtarzano tezy polityczne CDU/CSU⁶⁴.

11 XII 1973 r. podpisano też układ z Czechosłowacją, a następnie (21 XII 1973) ogłoszono komunikaty o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych z Bułgarią i Węgrami.

W krótkim czasie przełamano nieufność w stosunkach wzajemnych po­między Wschodem i Zachodem. RFN nawiązała stosunki dyplomatyczne z wszystkimi państwami bloku radzieckiego. Szczególne znaczenie miał fakt normalizacji układów pomiędzy RFN i NRD ^6S.

Polityka poprzednich rządów RFN prowadziła do zaostrzenia stosunków z NRD. Pomiędzy obu państwami niemieckimi wyrastał mur nieufności i niechęci. Oba państwa wzajemnie ostro się zwalczały. Idea jedności oddalała się. W NRD forsowano ideę tworzenia odrębnego socjalistycznego narodu niemieckiego. Nawiązanie współpracy i odprężenie prowadziło do ponownego umocnienia jedności narodowej. Nowa polityka wschodnia RFN prowadziła też do odprężenia w skali międzynarodowej. Stała się jednym z elementów procesu normalizacji stosunków w Europie i w świecie⁶⁶.

*³ Dokumentation żur ErUspannungpolitik der Sundesregierung, Bonn 1974. ^w PRI^RFN. Blaski i cienie procesu normalizacji..., s. 29-30.

⁶ⁱ RFN 1969-1977. Szkice do bilansu polityki gabinetów socjalltberalnych, pod red. J. Sawczuka, Opole 1979. ^M PerspektivienfurSicherheitWłdZusammenarbeit tn Europa, ffrsg. H. D. Jacabsen, H. Machowski, D. Sager, Bonn 1988.

245

6. Walka o nowy obraz Niemca i Niemiec

Bezpośrednio po II wojnie światowej Niemcy cieszyli się złą opinią. Oskarżano ich o nacjonalizm, szowinizm, rasizm, militaryzm. Czyniono ich odpowiedzialnymi za niezliczone przestępstwa i zbrodnie przeciwko ludzkości: nienawiść, złośliwość, okrucieństwo. Wielu ludzi w Europie przez kilka lat wojny miało do czynienia z mordercami w mundurach SS, gestapo czy Wehrmachtu. W takich krajach jak Polska, ZSRR, Francja okupacja utkwiła głęboko w pamięci milionów ludzi. Karę wobec Niemców uznawano po wojnie za coś naturalnego. Nikogo nie dziwił też upór ZSRR w sprawie rozbrojenia Niemiec, osłabienia ich potencjału wojennego, nie dopuszczenia do remilitary-zacji Niemiec.

Przyjęcie RFN do NATO w 1955 r. i utworzenie Bundeswehry przyjęto z wielką nieufnością i niechęcią nie tylko w Polsce i ZSRR, ale we Francji i innych krajach Europy Zachodniej. Długi czas opinia publiczna Europy była wobec Niemiec bardzo niechętna

Tendencji zjednoczeniowych nie popierano. Obraz Niemców i Niemiec w opinii publicznej stopniowo zmieniał się. W miarę upływu czasu zapominano o okropnościach wojny. Do głosu dochodziły młode pokolenia, które nie znały wojny z autopsji, które nie miały do czynienia z obozami i okupacją.

Jednocześnie Niemcy pracowali usilnie nad wytworzeniem nowej opinii o sobie. Szczególną rolę odegrały w tym względzie talenty organizacyjne, pracowitość, dyscyplina społeczna. Oba państwa niemieckie szybko od­budowały się ze zniszczeń wojennych i rozwinęły gospodarczo. RFN dokonała tzw. cudu gospodarczego. Wysforowała się szybko przed inne państwa i już w latach 60-tych znalazła się w czołówce gospodarczo rozwiniętych państw świata⁶⁷. Ustawa zasadnicza z 1949 r. wprowadziła RFN na drogę demokracji parlamentarnej⁶⁸. Wprawdzie w 1956 r. zdelegalizowano tam partię komunis­tyczną, dopyszczono natomiast do głosu różne ugrupowania prawico­we-nacjonalistyczne⁶⁹. Niemniej daleko posunięta wolność słowa, ścieranie się różnych poglądów i tendencji, demokratyczne prawo wyborcze, działalność samorządu i ruchu zawodowego, rosnąca rola parlamentu spowodowały poważne zmiany w poglądach politycznych ogółu społeczeństwa⁷⁰. Społeczeństwo RFN uznane jest dziś powszechnie za społeczeństwo demo­kratyczne. Opinia publiczna Europy Zachodniej i USA zmieniła swój stosunek do Niemców. Mieszkańców RFN uznano za reedukowanych, za zdenazyfiko-wanych i zdemokratyzowanych⁷¹. Nie dostrzegano tych przemian w NRD.

^ft? Republika Federalna Niemiec w dobie rządów...; E. Nickel, Die BRD...

^m B. Schófers, Sozialstriiktur und Wandel des Bmdesrepublik Deutschtand. Ein Studienbuch zu ihrer Soziolngie und

•Snzialgeschidite, Stuttgert 1976. ⁴⁹ K. A. Paszkiewicz, Opinia publiczna RFN wobec problemu przedawnienia zbrodni hitlerowskich w lalach

1965-1969, Wrocław 1980; W. Krzyżaniak, Zorganizowana skrajna prawica w RFN 1949-1980, Poznań 1986.

¹⁰ Ustrój państwowy RFN...

¹¹ Dftfłókraiie md Diktatur. Geist md Gestaltpolitischer Herrschaft in Deulschland md Europa. Festchrift fur Dietrich Bracher, Dusseldorf 1987.

246

Wprawdzie NRD również dokonała poważnego skoku w rozwoju gospodar­czym I uchodziła za najbardziej ekonomicznie rozwinięte państwo bloku wschodniego⁷², to jednak odstawała ona znacznie od RFN. Nie dokonały się w niej również procesy reedukacyjne. Ograniczenia swobody wypowiedzenia się hamowały proces przewartościowania przeszłości⁷³.

Przez Niemcy przechodziły fale dyskusji historyczno-ideologicznych. Inicjowano je w RFN, ale ze względu na wspólną przeszłość, w taki czy innych sposób, obejmowały one również NRD. Pierwsza z nich dotyczyła stosunku do Prus. Z okazji setnej rocznicy wojny Prus z Austrią (1966) poddano szerokiej dyskusji rolę Prus w historii Niemiec. Dyskusja trwała kilka lat i spowodowała daleko idącą rehabilitację Prus w opinii publicznej. Pod wpływem krytyki, rozwijanej bezpośrednio po wojnie, Sojusznicza Rada Kontroli nad Niemcami 25 II 1947 r. podjęła ustawę nr 46 o likwidacji państwa pruskiego⁷⁴. Przez szereg lat o Prusach nie pisano. W NRD, która obejmowała część obszaru b. państwa pruskiego, o historii Prus można było wypowiadać się tylko negatyw­nie. W latach 70-tych tzw. Preussenwelle przeniknęła do NRD. Publikowano biografie Fryderyka II i Bismarcka, monografie bitew i wodzów, analizowano reformy i ustrój państwowy Prus, odbudowywano pomniki. Prusy zostały ponownie włączone do historii Niemiec; eksponowano ich pozytywną rolę w dziejach Europy⁷⁵.

Podobną rolę spełniła wielka fala zainteresowania Hitlerem (Hitlerwelle). Z jednej strony spowodowała ona szczególną analizę takiego zjawiska historycznego jak Hitler i hitleryzm, a z drugiej doprowadzała do pewnej popularyzacji osoby wodza wśród młodzieży RFN. W NRD nie dopuszczono do rozwoju dyskusji o Hitlerze. Szerokie kręgi objęła natomiast dyskusja o roku 1945. Pierwotnie eksponowano tezę głoszącą, że wraz z bezwarunkową kapitulacją przestało istnieć państwo niemieckie. Prawnicy niemieccy kwes­tionowali ten punkt widzenia, dowodząc, że Rzesza istnieje nadal, ponieważ nie było konferencji pokojowej, która podjęłaby jakąś decyzję w tej sprawie. Deklaracja 4 mocarstw z 5 VI1945 r. o przejęciu władzy w Niemczech głosiła, że Niemcy nie są anektowane przez zwycięzców, że istnieją nadal. Tezę tę eksponowano w 1985 r. z okazji 40 rocznicy zakończenia wojny ⁷⁰. Odmien­nego zdania byli prawnicy ZSRR, a w ślad za nimi politolodzy NRD ⁷⁷.

Podjęto wreszcie kluczowy problem odpowiedzialności za wybuch wojny, zbrodnie wojenne, ludobójstwo itp. Dyskusję rozwinęli w 1985/86 r. z okazji 40-lecia zakończenia wojny historycy zachodnioniemieccy. Dowodzono, że za wybuch wojny odpowiada tak Hitler, jak i Stalin, a więc tak Niemcy, jak

⁷² B. Ratyńska, NRD w latach osiemdziesiątych. Studium gospodarczo-spoieczne, Warszawa 1990.

⁷³ So sehe ich die Sache. Protokoll ans der DDR. Von Gabriel Eckart, Koln 1984.

⁷⁴ A. Kla/kows&i. Likwidacja państwa pruskiego. Ustawa nr 46 Sojuszniczej Rady Kontroli nad Niemcami, Warszawa

1967.

⁷¹ S. Haffner, Preussen ohne Legendę... V. Hentschel, Preussensstreitbare Geschichte 1594-1945. Durschdorf 1980. ⁷⁶ S. Moi 1945. Stwde Nult?...; Die Berliner Erklarwg vom 5. Juni 1945 zu Deutschland... ⁷¹ F. J. Nowifc, SSSR-FRG: problemy sositszczestwowatiija isotrudniczestwa 1975-1886, Moskwa 1987, s. 115-116.

247

i ZSRR. W sprawie obozów koncentracyjnych przypomniano kto, kiedy i gdzie organizował takie obozy przed Hitlerem. Historia dostarcza wielu takich przykładów. Szczególną uwagę zwracano na terror stalinowski w ZSRR. Nie negując zbrodniczej roli Hitlera i stworzonego przez niego systemu próbowano załagodzić negatywną ocenę tych wypadków dowodząc, że Hitler i Niemcy nie były jedynymi odpowiedzialnymi za zbrodnie⁷⁸. Co więcej, udało się osiągnąć to, iż w niektórych środowiskach Hitlera oceniano łagodniej niż Stalina, a Niemcy łagodniej niż ZSRR. Mówiąc o skutkach wojny nie zapomniano o zbrodniach popełnionych przez Rosjan i Polaków na Niemcach. Eksponowano szczególnie problem tzw. przepędzania Niemców ze wschodu w 1945 r.⁷⁹

Te i inne wydarzenia spowodowały generalną zmianę obrazu Niemca i Niemiec w opinii publicznej świata. W ślad za tym postępował proces umacniania pozycji RFN na forum międzynarodowym i wzrost poparcia do głoszonej przez nią idei zjednoczenia Niemiec.

Politycy niemieccy zapewniali równocześnie, że zjednoczenie Niemiec dokona się w toku jednoczenia Europy. Dowodzono, że najpierw zjednoczy się Europa, a dopiero później Niemcy. Przedstawiano różne gwarancje bez­pieczeństwa Europy. Gwarancje te satysfakcjonowały państwa zachodnie, z którymi RFN posiadała unormowane i przyjacielskie stosunki. Szczególnie bliskie stosunki łączyły RFN z USA. Pomiędzy tymi państwami nie było bezpośrednich problemów spornych; łączyła je natomiast wspólna walka z zagrożeniem ze strony ZSRR^B0.

Od czasów Adenauera i gen. Ch. de Gaulle'a rozwijała się współpraca niemiecko-francuska⁸¹. Francuzi obawiali się jednak zjednoczenia Nie­miec ^8Z Opór stawiali Włosi. Zdecydowany sprzeciw zgłaszał ZSRR. Ponieważ kolejne propozycje ZSRR i NRD w sprawie zjednoczenia z lat 1950-1961 zostały odrzucone bez dyskusji, dla państw tych w grę wchodziła jedynie konfederacja obu państw niemieckich.

Wprawdzie rządy Brandta-Schmidta w latach 1969-1982 nieco zmieniły politykę wschodnią RFN, jednak cele jej pozostały w zasadzie te same. Chodziło o przywrócenie Rzeszy w granicach z 1937 r.

7. Gabinet Kohla - Genschera

Koalicja socjaldemokratyczne-liberalna wyprowadziła RFN na szerokie wody polityki światowej. Państwo to legitymowało się znakomitymi efektami ekonomicznymi, spowodowało zmianę stereotypów w wyobrażeniach o Nie­mczech, rozbiło enerdowską koncepcję nowego socjalistycznego narodu niemieckiego, zdobyło uznanie na forum międzynarodowym.

⁷⁸ „Hutoriker-Streit, Munchen-Zurich 1987. ⁷⁸ E. Neckel, Die BRD..., s. 278.

⁸⁰ A. Gromyko, Polityka zagraniczna Stanów Zjednoczonych w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, Warszawa 1982; N. A. Narocznickaja, SSzA i „Nowaja wostocznaja polityka" FRG, Moskwa 1977.

248

wschodniej RFN, która w przyszłości przyniosła mu znaczene sukcesy osobiste i partyjne⁸⁰. Jednocześnie w 1968 r. w ramach przygotowań do zjazdu w Norym­berdze Zarząd Główny SPD opracował projekt tez dyskusyjnych pt. „Socjal­demokratyczne perspektywy lat siedemdziesiątych".

Wybory z 28 IX 1969 r. przyniosły SPD nowy sukces; utworzyła ona wspólny gabinet z FDP. W. Brandt objął stanowisko kanclerza, które przez 20 lat znajdowało się bez przerwy w gestii CDU/CSU. W pół roku później podpisał on porozumienie z ZSRR, a w dniu 7 XII 1970 r. układ o normalizacji stosunków z Polską⁸⁷.

Nowa polityka wschodnia RFN i SPD posiadają już swoją własną historio­grafie⁸⁸. Warto tutaj jedynie zaznaczyć, że bez względu na motywy, którymi kierowali się socjaldemokraci, polityka ta w pewnym stopniu przyczyniła się do odprężenia w Europie i odegrała poważną rolę w kształtowaniu współczesnych stosunków międzynarodowych.

Na forum wewnętrznym rząd Brandta nie mógł się poszczycić tak wielkimi sukcesami. Trudności ekonomiczne spowodowały stopniową utratę popularności SPD i spadek głosów oddawanych na jej kandydatów w wyborach do po­szczególnych sejmów krajowych. Narastające trudności spowodowały też os­tateczne ustąpienie Brandta ze stanowiska szefa rządu (1974). Od paru lat kierownictwo SPD koncentruje swą uwagę na sprawach wewnętrznych. Powoła-o specjalną komisję celem opracowania długofalowego ramowego programu polityki gospodarczej i społecznej partii.

W wyniku dwuletniej pracy ekspertów komisja przedłożyła do dyskusji przedzjazdowej w 1972 r. obszerny projekt ramowego orientacyjnego programu ekonomiczno-politycznego na lata 1973-1985⁸⁰. W toku dyskusji dokument został uzupełniony i rozwinięty. Przyjęto go na zjeździe w Hanowerze w grudniu 1972 r. jako tzw. program perspektywiczny partii.

Program zasługuje na odrębną analizę. Jest to obszerny dokument. Wraz z głosami krytycznymi, referatami i uzupełnieniami stanowi on zespół pięciu obszernych broszur⁹⁰. Realizacja programu wprowadziła SPD na drogę postulo­wanej od dawna pragmatycznej polityki reform i rozwoju ekonomicznego RFN. Polityka ta ograniczona jest koalicyjnym charakterem rządu oraz nikłą przewagą rządzącej koalicji w parlamencie.

Partia socjaldemokratyczna skupia około l miliona członków, działających w ramach 22 okręgów partyjnych. Organizacja młodzieżowa Jungsozialisten

W. Barndt, Frieden. Reden und Schrifen der Friedenstwhelpreisłrager 1971 Bonn-Bad Gndesberg 1971. Dokumentatian żur Entspannungspolitik der Bundesregierung, Bonn [1972]; Bundeskanzler Brandt. Reden und

Interviews, Bonn 1971; Polska - NRF. Przesłanki i proces normalizacji stosunków. Wybór, opracowanie

i przedmowa J. Rachocki, Poznań 1972.

Zob. R, Lówenthai, Vom Kalten Krieg żur Ostpolitik, Stuttgart 1974;. Noack, Deutsche Auftenpolitik seit 1945,

Stuttgart 1972.

Entwwfeines okonotnisch-połitischen Orientierungsrahmens fur die Jahre 1973-1985, Bonn, Junt 1972.

Zob. Langzeitprogramm LTexte, Bonn - Bad Godesherg 1972; Langzeitprogramm 2. Kritik, Bonn - Bod

Godesberg 1972; Langzeitprogramm 3. Jungsozialisten, Bonn - Bad Godesherg 1973; Langzeitprogramm 4.

Kommentare, Bonn - Bad Godesberg 1973; Langzeitprogramm 5. Beitrdge, Bonn - Bad Godesberg 1973.

268

(Juso) liczy około 300 tyś. członków. Po różnych rozłamach i secesjach partia stanowi obecnie dość zwarty organizm polityczny. Silna jeszcze w latach 1972 -1973 lewicowa opozycja raczej ucichła. Dotyczy to także opozycyjnie nastawionych przywódców Juso i związków zawodowych. Polityka zagranicznych i wewnętrzna socjaldemokratów stanowi dziś przedmiot ostrych ataków ze strony opozycji chadcckiej. Ataki odegrały niewątpliwie rolę w umocnieniu jedności wewnętrznej SPD. Szczególną role odegrał przewodniczący partii W. Brandt, który w krytycz­nym momencie w 1974 r. ustąpił ze stanowiska kanclerza, koncentrując się na działalności ściśle partyjnej. Mówiąc o reformistycznym kursie polityki SPD należy pamiętać, że tak sam Brandt jak i wielu jego współpracowników w przeszłości należeli do lewego skrzydła partii. Niektórzy z nich, jak np. E. Reuter, H. Wehner i inni, w przeszłości zajmowali stanowiska w hierarchii partyjnej KPD.

SPD odgrywała w przeszłości i nadal odgrywa wielką rolę w działalności Międzynarodówki Socjalistycznej. Spośród jej szeregów wyszło wielu wybitnych działaczy tak prawego, jak i lewego skrzydła Międzynarodówki.

Reasumując należy stwierdzić, że SPD posiada długą tradycję działania. Od wielu dziesięcioleci jest ona partią polityczną. Od 1875 r. posiada ona wielonurtowy charakter. Spośród dwóch głównych nurtów ideowo-politycznych od dłuższego czasu dominuje w niej nurt reformistyczny. Fakt ten znalazł formalnie odbicie w oficjalnym programie partii. W1914 r. wkroczyła na drogę współpracy z partiami burżuazyjnymi, a od 1918 r. wstąpiła nawet do rządu. Ponosi ona znaczną odpowiedzialność za taki, a nie inny kierunek rozwoju Republiki Weimarskiej.

SPD odegrała wybitną rolę w dziejach Niemiec. Problem ten stanowi przedmiot licznych analiz i dyskusji. W rozwoju SPD można wyodrębnić następujące etapy:

1. okres od powstania ADA w 1964 r. do zjednoczenia w Gotha w 1875 r.;

2. okres od zjednoczenia w Gotha do zniesienia ustaw wyjątkowych w 1890 r. W okresie tym wykształciła ona formy i metody działania, przekształciła się w masową partię polityczną, ukształtowała podstawowe zasady ideowo-pro­gramowe, wychowała liczne zastępy wybitnych działaczy;

3. okres działalności legalnej od przyjęcia programu erftirckiego w 1891 r. do wybuchu I wojny światowej w 1914 r. W okresie tym SPD przekształciła się w największą partię polityczną Rzeszy Niemieckiej oraz największą i najbardziej wpływową sekcję II Międzynarodówki. Jednocześnie SPD odeszła stopniowo od wypracowa­nych w poprzednim okresie metod działania preferując pragmatyzm polityczny. W partii ukształtowały się także trzy nurty ideowopolityczne;

4. okres rewolucyjnych przeobrażeń lat 1914 -1918. W tym czasie SPD rozpadła się na trzy partie polityczne. Prawe jej skrzydło zajęło postawę kontrewolucyjną. W okresie tym ukształtowały się nowe koncepcje ideowopolityczne SPD w całości;

5. okres Republiki Weimarskiej (1919 -1933), kiedy SPD przyjęła na siebie ciężar odpowiedzialności za podpisanie traktatu pokojowego i rozwój republiki demokratyczno-parlamentarnej. Eksperyment republikański zakończył się katastrofą i kompromitacją partii;

6. okres walki z reżimem hitlerowskim (1933-1945) o odbudowę demokracji parlamentarnej:

269

7. okres powojenny jako okres walki o władzę, uwieńczony częściowym powodzeniem w postaci utworzenia najpierw rządu wielkiej koalicji 1965 r., a następnie rządu tzw. malej koalicji z 1969 r.

Ewolucja ideowa partii idzie w kierunku jej odideologizowania. SPD staje się coraz bardziej partiąmenadżerów i polityków unikających jasnych sformułowań doktrynalnych. Nadal jest ona zdecydowanie antykomunistyczna, coraz bar­dziej pragmatyczna, skłonna do daleko idących ustępstw i kompromisów z partiami burżuazyjnymi. Skupiając w swych szeregach znaczny procent robotników stanowi ona faktycznie lewe skrzydło obozu mieszczańskiego. Wobec słabości ruchu komunistycznego w RFN stanowi ona jednak ważne ogniwo walki z panowaniem monopoli, ogniwo walki z nacjonalizmem i mili-taryzmem niemieckim.

270

---