14. Proza (łacińsko- i polskojęzyczna) XVII w. w kontekście europejskim. Pamiętnik. List. „Facecja”. Kazania. Retoryka i stylistyka barokowa. Początki powieści. Cervantes Don Kichote.
W baroku prozę uważano, jeśli nie za formę drugorzędną, to w każdym razie za nieartystyczną, która spełniała prawie wyłącznie funkcję rozrywkową. Nawet gdy jej używano na przykład w pamiętnikach, to jednak form pamiętnikopisarskich nie przeznaczano do publicznego rozpowszechniania. Wiele siedemnastowiecznych tekstów prozatorskich zaginęło, zaś autorzy zachowanych często pozostają anonimowi.
Tematykę tekstów prozatorskich narzucały burzliwe wydarzenia w Polsce już od początku XVII wieku, a przede wszystkim częste wojny, które dawały chwałę ich uczestnikom oraz łupy, zwłaszcza niezbyt bogatym szlachcicom.
Zjawisk literatury krajowej nie można rozpatrywać bez uwzględnienia istotnych przemian zachodzących w tym zakresie za granicą.
Literatura barokowa zerwała z klarownością odrodzenia. Zaczęła operować nowymi środkami wyrazu: paradoksem, kontrastem, absurdem, anaforą i inwersją. Szokowała czytelnika opisami brzydoty i cierpienia. W literaturze barokowej ścierały się różne koncepcje, czasem sprzeczne, apoteoza ekstazy religijnej z libertynizmem, średniowieczny alegoryzm z ozdobnym, przesyconym metaforami językiem. Typowymi motywami literatury baroku były Szatan, śmierć, Bóg, piekło. Rozwinął się epos, powieść, komedia, tragikomedia i tragedia. Powstały wielkie dzieła epoki: Hamlet Szekspira (1600, premiera w 1602), Don Kichot Cervantesa (1615), Cyd Corneille'a (1636) Świętoszek Moliera (1664), Raj utracony Miltona (1600). We Włoszech rozwinął się marinizm, nazwany tak na cześć poety Giambattisto Marino, prekursora poezji dworskiej, posługującej się konceptem i kontrastem, kładącym nacisk na formę i stylistykę utworu (konceptyzm). W Hiszpanii rozpowszechnił się gongoryzm - od nazwiska poety Luisa de Góngory, hiszpańska odmiana marinizmu, znacznie trudniejsza w odbiorze, oraz mistycyzm. Dramat reprezentował Lope de Vega. We Francji, w tym samym niemal okresie, rozwijał się już klasycyzm, który szybko wyparł barok. Nicolas Boileau napisał nawet pierwszy podręcznik dla poetów: Sztuka poetycka. Racine stworzył Fedrę, Jean de La Fontaine swoje słynne Bajki, Blaise Pascal Prowincjałki. W Anglii rozwijała się poezja metafizyczna (John Donne, George Herbert, Henry Vanghan), a teatr został zdominowany przez dzieła Szekspira (zaliczanego też do twórców odrodzenia).
Różnice z renesansem:
1. zamiast zasady „przyporządkowania”, zasada „podporządkowania” - wystąpienie akcentu nadrzędnego, wobec którego inne elementy są podległe.
2. pojawiają się elemtny dynamiczne, asymetria, ruch.
3. w zakresie naśladownictwa nie przejmowano wzorów niewolniczo, lecz wprowadzano własne innowacje, tym bardziej, że chodziło o wywołanie niespodzianki, zaskoczenia.
4. panowała RETORYKA, chodziło nie tyle o przekonanie (persuadere) odbiorcy, ile o poruszenie go (permovere).
W okresie porenesansowym dochodzi do większego zainteresowania kunsztem językowym, a więc wzbogacenia języka. W wyniku tego pojawiają się takie zjawiska jak: eufuizm, gongoryzm, marynizm.
Pamiętniki:
W opinii badaczy literatury z ostatnich dziesięcioleci uzyskały najwyższą rangę. Choć trzeba pamiętać, że wiele utworów pamiętnikopisarskich przez długi czas funkcjonowało jedynie w rękopisach.
Stanisław Żółkiewski 1547 - 1620
Początek i progres wojny moskiewskiej (1612). Zajął się sprawami politycznymi kampanii rosyjskiej, a nie wojskowymi aspektami wyprawy. Nie wyolbrzymiał swojej roli, używał trzeciej osoby w odniesieniu do autora jako bohatera utworu. Trzymał się również prawdy historycznej, na przykład w odróżnieniu od króla Żółkiewski był zwolennikiem realnej wówczas dynastycznej unii polsko-rosyjskiej, a nie militarnej ekspansji Rzeczypospolitej na Wschód. Relacje o wydarzeniach cechuje umiarkowanie, postrzeganie całości kampanii, a nie gubienie się w szczegółach.
Jan Chryzostom Pasek 1636 - 1701
Pamiętniki, które spisywał najprawdopodobniej pod koniec życia (w latach 1690-1695), zostały wydane drukiem w 1836 roku. Dzielą się one na dwie części: lata 1655-1666 - żołnierskiej służbie Rzeczypospolitej, lata 1667-1688 - żywot ziemiański (sprawy domowe i publiczne). W swej narracji wspomnieniowej autor umieścił m.in.: wiersz liryczny (np. pożegnanie ukochanego konia Deresza), panegiryki opiewające wiktorie nad rzeką Basią czy pod Wiedniem, listy Jana II Kazimierza i Stefana Czarnieckiego, uroczyste mowy, fragmenty popularnych piosenek, przyśpiewek, kąśliwych paszkwilów na Litwinów. Koloryzuje nieco wydarzenia, w których brał udział. Pasek przyjął w swej relacji konwencję narracji gawędziarskiej, z elementami języka potocznego, obrazowego, wplótł humor, dowcipy, rubaszne słownictwo, które przejął od towarzyszy wypraw wojennych. Nie brak jednak w Pamiętnikach pustych frazesów, charakterystycznych dla barokowej retoryczności, które hamują swobodę wypowiedzi. Posługiwał się często także tzw. makaronizmami (mieszaniną słów i wyrażeń polskich oraz łacińskich). Nie bez powodu nazywano Pamiętniki epopeją Sarmacji polskiej. Można je również uzna
Wojciech Dembołęcki
Przewagi elearów polskich, co ich niegdy lisowczykami zwano to przygody wojenne kapelana lisowczyków, franciszkanina Dembołęckiego. Dwukrotnie wydane w 1623r. i 1630r. Szymon Okolski 1580 - 1653 (tworzy po polsku i łacinie; dominikanin)
Dyaryusz transactiey wojennej między wojskiem koronnem i zaporoskiem w r. 1637 miesiąca Grudnia przez Mikołaja Potockiego zaczętej i dokończonej (Zamość, 1638);
Kontynuacya dyaryusza wojennego etc. (Kraków, 1639). Oba te diariusze, stanowiące bardzo ważny materiał do historii tego okresu, przedrukowane zostały w Bibliotece polskiej Turowskiego (Kraków, 1859);
Dzieła pisane językiem o wiele bardziej wyrafinowanym niż Pamiętniki Paska, kunsztownym, z wieloma sentencjami i zwrotami łacińskimi.
Dzieła historiograficzne:
Wespazjan Kochowski 1633 - 1700 (dzieła głównie po łacinie)
W 1683 wydał pomnikowe Annalium Poloniae ab obitu Vladislai IV Climacteres (Roczników polskich od śmierci Władysława IV Klimaktery). Są to dzieje Rzeczypospolitej czasów Jana II Kazimierza i Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Kochowski korzystał z opowieści bardzo wielu świadków, a także dokumentów i własnych doświadczeń, zachowując przy tym znaczny obiektywizm i krytycyzm. Praca ta jest do dziś jednym z podstawowych źródeł wiedzy o epoce staropolskiej.
Kochowski głosił ideę mesjanizmu polskiego. Przyczyną był podbój Polski przez Szwedów, jako narodowa katastrofa. Ważnym składnikiem mesjanizmu przekonanie o konieczności wzniesienia się ponad interesy szlacheckie w imię przyszłego dobra narodu. Zaczął się rodzić patriotyzm nowego rodzaju. Istotą mesjanizmu jest przeświadczenie, że Polacy na podobieństwo Chrystusa-Mesjasza — przez poniesione klęski i doznane cierpienia — są powołani do zbawienia własnego i innych narodów.
Początki powieści:
Rozmowy Artaksesa i Ewandra (1676), które są powieścią dyskursywną czy raczej eseistyczną, a więc utworem prozatorskim. Dzieło to stanowi rodzaj intelektualnej zabawy w formie mistrzowsko poprowadzonego dialogu, który zawiera — jak wynika z pełnego brzmienia tytułu — *polityczne, moralne i naturalne uwagi*.
Forma dialogu ministrów na dworze króla Jana; ale rozmowy toczą się na tle określonej scenerii, tj. rezydencji królewskiej nad Wisłą, względnie w pałacu samego Lubomirskiego w Gazdowie.
Autor pokazuje migawkowe obrazy przyrody.
Np. rozmowa o stylu, zachęta do wyzwolenia się spod obcych wpływów.
Dzieło po polsku, ale wiele cytatów łacińskich.
Genii Verdicii po łacinie.
Hieronim Morsztyn 1580 - 1645
Antypasty małżeńskie (1650)
Listy:
Pisane po polsku, zachowane po głowach koronowanych (Sobieski), hetmańskich (Chodkiewicz) czy panów rokoszujących ( Stanisław Stadnicki, Krzysztof Opaliński). Większość nie jest pisana zgodnie ze sztuką pisania listów, ale dosadnie, bezpośrednio, szczerze, zależnie od okoliczności ze wzruszeniem czy zjadliwością. Tematy: intymne, poufne, oficjalne, państwowe.
Jan Sobieski
Listy do Marysieńki (1665-1683), adresatką jego żona, Francuzka, Maria Kazimiera. Wiele listów mówi o intymnych szczegółach życia króla i królowej. Oprócz tematów osobistych władca porusza również problemy natury publicznej. Pisze o politycznych intrygach, wojnie antytureckiej i o plotkach rozpowszechnianych na dworze królewskim. Ten zbiór listów jest oczywiście dziełem oryginalnym, choć o jego literackich powinowactwach świadczy na przykład fakt, że Sobieski pożyczał różne pseudonimy dla żony i siebie z francuskich powieści epistolarnych. W nich też znajdował obiegowe motywy, które wykorzystywał w swych listach.
Maksymy, aforyzmy, sentencje:Andrzej Maksymilian Fredra 1620 - 1679
*Rozum za wielki skarb i majętność; rozum największa majętność*; *W złym rządzie najwięcej praw i rozkazu*.
Różne doświadczenia pisarza-polityka sprawiły, że w trosce o przyszłość ojczyzny i narodu z humorem i ironią wytyka błędy i wady swych rodaków. Głosi przy tym nie tylko konserwatywne poglądy, lecz akceptuje anarchię, która wynika ze słabości władzy centralnej i hołubienia *złotej wolności* szlacheckiej. I w tym różni się Fredro najbardziej od współczesnego mu francuskiego autora aforyzmów, La Rochefoucauld*a. Fredro w swoich utworach często wyrażał nieufność w stosunku do obcych. Jednakże Fredro nie należał do sarmackich ksenofobów. Jako merkantylista głosił potrzebę śmiałych reform gospodarczych, administracyjnych i nawet oświatowych.
Facecja:
Krótkie opowiadanie komiczne, często o treści frywolnej, zamknięte dowcipną pointą, z zaznaczoną bardziej lub mniej tendencją satyryczno-dydaktyczną. Gatunek narracyjny, żywotny szczególnie w lit. renesansowej, kiedy powstawały całe cykle f. oparte na motywach antycznych i późniejszych. Nazwę gatunku stworzył humanista włoski F. Poggio Bracciolini, którego zbiór Liber facetiarium (1470) wprowadził f. do literatury. W Polsce formę tę uprawiał m.in. Ł. Górnicki w Dworzaninie polskim, anonimowy zbiór Facecje polskie, oprac. ok. 1570 r., był wielokrotnie wznawiany w ciągu XVII w. Motywami znanymi z f. żywiła się w znacznym stopniu nowożytna nowela.
Dworzanin polski jest po części przeróbką, po części zaś tłumaczeniem włoskiego "Il cortegiano" ("Dworzanin"). Lansuje ideał człowieka wysokiej kultury, operuje piękną polszczyzną. Składa się z czterech ksiąg. Pod Krakowem, w siedzibie biskupa i kanclerza koronnego, Samuela Maciejowskiego, spotykają się jego przyjaciele i rozprawiają o cnotach prawdziwego dworzanina. O tym, jakie przymioty winny go cechować, traktuje I księga. Tematem drugiej jest takt towarzyski, w trzeciej nakreślony zostaje idealny wizerunek "dwornej pani", a w ostatniej mowa jest o celach, do jakich dworzanin ma dążyć.
Kazania:
Kaznodzieje oburzają się na zepsucie obyczajów, na pijaństwo i zbytki, na ucisk ludu wiejskiego, ale jednocześnie schlebiają często szlachcie i uczą ją, że ze wszystkich narodów Pan Bóg najbardziej umiłował sobie Polskę, że Najświętsza Panna opiekuje się szczególnie Polską jako jej królowa, której się można najlepiej przypodobać walcząc z Turkami heretykami bo oni "Przenajświętszej Panience dyzgusta czynią". Naród temu wierzył, wierzył, że jest narodem wybranym, ze rząd polski jest najlepszym na całym świecie. Cechy baroku nosi już Nagrobek Osmanowi Fabiana Birkowskiego 1566-1636 (dominikanin)Proza Birkowskiego, typowa dla wczesnego baroku, jest przesycona elementami konceptowymi (zaskakujące efekty myślowe i słowne). Ujawnia ona wpływ Skargi, ale pod wieloma względami jest to proza operująca innymi, nowymi, środkami wyrazu. Jej cechą charakterystyczną jest włączenie elementów świeckich do języka kościelnego. Birkowski wychodził z założenia, że skoro wyobraźnia człowieka żywi się potocznym doświadczeniem, należy także wykład wiary na tym doświadczeniu opierać. W kazaniach Birkowskiego Kościół jest więc wyobrażony w duchu sarmackim: niebo to doskonała Rzeczpospolita, Chrystus jest wojewodą.Dwa podstawowe zbiory prozy kaznodziejskiej Birkowskiego to: Orationes ecclesiastice (1622) oraz Kazania na niedziele i święta doroczne (1620). W kwestiach dogmatycznych autor podążał, jak zresztą wszyscy dominikanie, za myślą św. Tomasza z Akwinu. Opierał się na terminologii scholastycznej. Rozważał chrześcijańskie normy postępowania, stawiając za wzór męczenników oraz wielkich konwertytów. Walczył z herezją. Przestrzegał młodzież przed lekturą pism Erazma z rotterdamu i Scaligera, atakował malarzy świeckich za łamanie poczucia wstydu. Sztukę, zwłaszcza malarstwo, uważał za skuteczny nośnik wartości, zarówno pozytywnych jak też wszetecznych. Nie odrzucał kultury antycznej, przeciwnie, wykorzystywał ją wielokrotnie w swoich mowach, jednak widział także niebezpieczeństwa, które kryją się w fascynacji antykiem. Uważał, że antyk powinien ulec przemianie i służyć Kościołowi, podobnie jak nauka świecka.Inni: Jacek Mijakowski, Andrzej Radawiecki, Andrzej Kochanowski (zm. ok. 1599, tłumacz i pisarz, brat Jana Kochanowskiego, burgrabia sandomierski od 1588, podstarości stężycki od 1585. Od 1554 studiował na uniwersytecie w Królewcu. Jako pierwszy przetłumaczył Eneidę Wergiliusza i pisma Plutarcha na język polski. Jego mecenasem był kanclerz wielki koronny Jan Zamoyski.), Tomasz Młodzianowski.
Jacek Mijakowski (urodzony około roku 1600, zmarły w 1647). Kocha się on w sztucznych porównaniach i dziwacznych metaforach; więc na przykład Opatrzność boską przyrównuje do ogona pawia, zgodę obywateli - do jakiegoś mitycznego kamienia, do granatowego jabłka, do kupy strzał, do podróżnej karety, czyli "kozety", do lutni i do "armatniej galery", która wtenczas bezpieczniej po niebezpiecznych nawałnościach morskich płynie, kiedy kupa goliotów [majtków] raz w raz wiosłami wodę sieką.
Kokosz za kolędę daną - autor nawiązuje do średniowiecznej tradycji kazań noworocznych, wchodzi w rolę kaznodziei chodzącego po kolędzie i składającego życzenia 9 grupom ludzkim reprezentowanym przez tłum w Kościele Mariackim - duchowieństwo, szlachta, patrycjat, nauczyciele, młodzież szkolna, rzemieślnicy i kupcy, mężatki, wdowy, panny. Stosuje koncept, którego punktem wyjściowym są słowa Chrystusa „Ilekroć chciałem zgromadzić syny swoje, jako kokosz kurczęta swoje pod skrzydła zgromadza, a polega na tym, że kaznodzieja ofiarowuje każdej z ww. grup kokoszę odpowiadającą ich potrzebom i obrazującą ich cechy charakterystyczne.
duchowieństwo - „kokosza, co rada grzebie, ku sobie nigdy a od siebie zawsze”, podobnie duchowni gardzą marnościami świata
szlachta - „kokosz na grzędzie”, jako wzór dla szlachty - górujące stanowisko w społ. nie powinno odbić się na złym traktowaniu klas niższych
patrycjat (burmistrz i radźcy) - powinni opiekować się ludnością miejską jak „kokosz, co garnie kurczęta pod skrzydła”
nauczyciele - kwoka wodząca kaczęta
młodzież szkolna - kolęda przestrzega ich przed dwiema odmianami chorobami kurzej zwanej pypciem: pypeć piekielny („smrodliwe i zarażające słowa i piosenki”), pypeć szkolny (wszelkie słowa z obcych języków, w tym polskie utrudniające użycie poprawnej łaciny)
rzemieślnicy i kupcy - „kokosz żydowska” na wzór ich sytuacji społeczno-ekonomicznej
mężatki - dwie kokosze dla nich - grecka, znosząca 22 jajka dziennie; oraz rzymska - która z gałązką lauru spadła na łono cesarzowej
wdowy - „kokoszka, co złote jajka znosi”
panny - kokosza, co w kojcu siada, należycie strzeżona przez otoczenie
Sztuczny pomysł. Próba połączenia wiadomości o kurach z formą kazania. W treści liczne pobożne życzenia. Kazanie ma w sumie formę małego traktatu obyczajowego, pokazującego co należy robić, a czego nie.
Zanikanie piękna i modrości kazań.
Oprócz wymienionych gatunków powstają również liczne żywota, z tymi Skargi na czele. Są one pisane stylem konceptowym, Skarga widzi np. Boga z długimi uszami, a wizja Ducha Św. materializuje się mu jako kokosza wysiadująca jaja. Wzniosłość miesza się z pospolitością.Pod względem stylu Skarga jest na pograniczu renesansu i baroku. Powiastki z żywotów świętych napisał również Wojciech Tylkowski Stół mądrości, oraz ks. Sebastian Piskorski Żywoty ojców.