36a. Sylabiczny wiersz nieregularny. Formy czasu i przestrzeni w powieści.
Beata Chęcka
Sylabiczny wiersz nieregularny
Powstał jako wariant wiersza sylabicznego; polega on na zróżnicowanym, ale czytelnym i często kontrastowo skomponowanym przeplocie wersów różnej długości (z przewagą trzynasto-, jedenasto- i ośmiozgłoskowca); rozwinął się w XVIII w. jako wiersz bajki (choć dopuszczalne użycie występowało również w odach) lub do wyrażania monologów o silnym napięciu emocjonalnym (np. Wielka Improwizacja), sceny szaleństwa oraz objawień sił nadprzyrodzonych. Wykorzystuje formy dobrze znane i utrwalone w tradycji regularnego sylabowca powstaje np. z przeplotu typowych form sylabicznych (np. trzynasto- i jedenastozgłoskowca. Pojawił się w polskiej literaturze w 1699 r. w Bajkach Ezopowych Krzysztofa Niemirycza.
Nieregularny sylabowiec wytworzył następujące (najczęściej spotykane) porządki (na podst.: Okopień - Sławińskiej <3)
1.Wiersz opiera się na jednym, dominującym formacie podstawowym, który podlega modyfikacjom poprzez włączenie wersów innej długości bądź do niego upodobnionych, bądź z nim skontrastowanych.
2. Przeplot kilku form, przy czym mogą się zdarzać kilkuwersowe wstawki równosylabiczne (to najczęściej spotykany typ).
3. Grupowanie wersów w porządku rosnących bądź malejących długości, np. kolejno- 13-, 11-, 8-, 5-, 3- zgłoskowce w kolejnych wersach. (to najbardziej wyspecjalizowany i najrzadziej występujący typ).
Funkcje i postać nieregularnego sylabowca są zależne od układów składniowo - intonacyjnych i rymowych (rymy mogą się nakładać na zdania i wersy lub się z nimi rozmijać). Formy te mają funkcję podobna do przerzutni- nadają bowiem nową wartość znaczeniową.
Formy czasu i przestrzeni w powieści
Na podstawie tekstu Michaiła Bachtina - Formy czasu i czasoprzestrzeni w powieści.
Chronotop - czyli czasoprzestrzeń, to powiązanie wzajemne stosunków czasowych i przestrzennych, artystycznie opanowanych przez literaturę (pojęcie używane było przede wszystkim w matematyce i przyrodoznawstwie przez Alberta Einsteina). Termin ten w świat literatury przenosimy jako metaforę, chodzi o zawartą w nim ideę nierozerwalnego związku czasu i przestrzeni (czasu jako czwartego wymiaru przestrzeni). Czasoprzestrzeń jako formalno-treściowa kategoria literacka. Powiązał on przestrzeń przedstawioną z procesem jej kształtowania się przebiegającym w czasie. Uważał że czasoprzestrzeń w literaturze artystycznej jednoczy cechy przestrzenne i czasowe w ramach znaczącej i konkretnej całości. Cechy czasu odsłaniają się w przestrzeni , zaś przestrzeń znajduje w czasie swój sens i miarę. To krzyżowanie się porządków i złączenie cech stanowi o charakterze czasoprzestrzeni artystycznej. Pojęcie czasoprzestrzeni ustalone przez Bachtina obejmuje różne gatunki literackie. W zależności od gatunku i formy zmieniają się proporcje, formy specjalne częściej i bardziej wyraźne występują w poezji, natomiast formy temporalne w prozie narracyjnej, gdzie przestrzeń podporządkowana jest postaci bohatera, zaś uporządkowanie formalne zakłada przede wszystkim zmiany temporalne. W teorii Bachtina przestrzeń i czas traktowane są jednak łącznie jako dwie kategorie wzajemnie się uzupełniające. Z jednej strony przestrzeń ulega ciągłym przemianom z drugiej zaś strony elementy tej przestrzeni wskazują na upływ czasu. Istotną cecha tej teorii jest jej wartość formalna i znaczeniowa. Czasoprzestrzeń określa artystyczną jedność utworu literackiego w jego relacji z rzeczywistością.
Czasoprzestrzeń stanowi główny punkt odniesienia przy rozwijaniu scen powieściowych, podczas gdy inne łączące zdarzenia, dziejące się poza daną czasoprzestrzenią, istnieją w formie suchych informacji i powiadomienia. Tak więc czasoprzestrzeń jako wyrazista materializacja czasu w przestrzeni stanowi ośrodek przedstawieniowej konkretyzacji całej powieści. Abstrakcyjne elementy powieści - filozoficzne i społeczne uogólnienia, idee, analizy przyczyn i skutków itp. - ciążą ku czasoprzestrzeni i dzięki niej ucieleśniają się, stają się częścią artystycznego systemu obrazów. Na tym polega przedstawieniowa funkcja czasoprzestrzeni.
W czasoprzestrzeni zawiązywane i rozwiązywane są fabularne węzły. Można powiedzieć, że czasoprzestrzeniom przypada główna rola w kształtowaniu fabuł. Czas zyskuje w nich charakter czegoś zmysłowo naocznego; zdarzenia fabularne konkretyzują się, ucieleśniają. Zdarzenie nie staje się obrazem. Czasoprzestrzeń stwarza podstawę umożliwiającą ukazanie i przedstawienie zdarzeń. Dzieje się tak dzięki szczególnemu zagęszczeniu i konkretyzacji znaków czasu - czasu ludzkiego życia, czasu historycznego - w określonych cząstkach przestrzeni.
W ramach jednego utworu i w ramach twórczości jednego autora dostrzegamy wielość czasoprzestrzeni i złożone, specyficzne dla danego utworu, czy też autora, wzajemne relacje pomiędzy nimi, przy czym zazwyczaj jedna z nich jest zakresowo nadrzędna, stanowi dominantę. Czasoprzestrzenie mogą zawierać się jedna w drugiej, współistnieć, przeplatać się, następować po sobie, mogą być porównywane, przeciwstawiane itp. Wspólną cechą tych relacji jest ich charakter dialogowy. Dialog sytuuje się poza światem przedstawionym.
Autorzy, słuchacze-czytelnicy - mogą znajdować się w różnych czasoprzestrzeniach, ale zawsze znajdują się w jednym rzeczywistym i nie zakończonym świecie historycznym. Jest to świat tworzący tekst.
Stosunek autora do różnych zjawisk literatury i kultury ma charakter dialogowy, analogiczny do wzajemnych relacji pomiędzy czasoprzestrzeniami wewnątrz utworu. Autor-twórca znajduje się poza czasoprzestrzeniami przedstawionego przez siebie świata, nie jest po prostu na zewnątrz, lecz jak gdyby na linii stycznej z tymi czasoprzestrzeniami.
Czas awanturniczy powieści greckiej. Czas, który mija, nie jest wliczany do wieku bohaterów, jest pozbawiony naturalności. Nie ma tu mowy o historycznej lokalizacji czasu awanturniczego, gdyż nie posiada on śladów epoki. Akcja powieści greckiej nie należy do historycznego, powszedniego, biograficznego, ani elementarnego biologiczno - rozwojowego porządku temporalnego. Wszystko pozostaje bez zmian, więc jest to rozziew pozaczasowy, który powstał między pomiędzy dwoma momentami realnego porządku temporalnego. W czasie awanturniczym chodzi o to, aby zdążyć na czas, uciec, być w danym momencie, spotkać kogoś itd. W te krótkie epizody zawsze wchodzi tzw. nagle i akurat - czyli zbieg okoliczności bez którego nie byłoby o czym pisać.
Awanturniczy czas przypadku. Jest specyficznym czasem ingerencji mocy irracjonalnych w życie ludzkie. Bohaterowie działają w czasie awanturniczym jako osoby fizyczne, ale inicjatywa nie należy do nich. W obrębie tego czasu w ludzkim życiu występują zdarzenia. Człowiek awanturniczy - to człowiek przypadku, którego losem rządzi fortuna; bohaterowie stają się marionetkami (można kojarzyć z toposem życia - teatru). Ogromne znaczenie w powieści greckiej odgrywają momenty takie jak: rozpoznanie, przebieranie się, pozorna śmierć, pozorna zdrada. Mamy tu do czynienia z bezpośrednią grą fabularną cechami tożsamości ludzkiej.
Awanturnicza powieść prób- tego terminu używa się dla określenia powieści barokowej, stanowiącej na gruncie europejskim kontynuację powieści typu greckiego. Człowiek w tej powieści jest osobą prywatną, anonimową pozbawioną jakichkolwiek istotnych związków ze swym krajem, miastem, czy też grupą społeczną. Nie czuje się częścią społeczności. Jest samotny, zagubiony wygłasza swoje życie w formie publicznego sprawozdania. Jedność obrazu człowieka w tej powieści ma charakter retoryczno-prawny. Te momenty retoryczno-prawne mają charakter zewnętrzny i nieadekwatny do wewnętrznej rzeczywistości człowieka, gdyż jest ona prywatna.
Metamorfozy (przeobrażenia). Przestrzeń w tej powieści staje się konkretna i nasyca się czasem bardziej istotnym. Wypełnia ja realny sens życiowy, przez co uzyskuje ona istotniejsze odniesienia do bohatera i jego losu. Czasoprzestrzeń ta jest tak bardzo stężona, że takie momenty jak spotkanie, rozłąka, zderzenie, czy ucieczka uzyskują w niej nowe i o wiele bardziej konkretne i czasoprzestrzenne znaczenie. Bohater jednak tylko obserwuje sferę życia powszedniego, czasami się do niej wkrada, jako obca siła. Jednak nie należy do tej sfery i nie jest przez nią określany. Życie powszednie - to niższa sfera egzystencji, z której bohater usiłuje się wydostać i z która nigdy się nie zespala wewnętrznie. Ma swą niezwykłą drogę życiową, której zaledwie jeden etap przebiega przez sferę życia powszedniego. Życie wyłącznie osobiste, prywatne - w tym życiu nie ma nic publicznego, wszystkie zdarzenia są sprawą osobistą. Kiedy dochodzi do przestępstwa, to mamy do czynienia z życiem prywatnym, jednak z konieczności staje się życiem publicznym. Bachtin pisze także o tym, że czasoprzestrzeń dzieła zawsze zawiera moment wartościujący. Opisuje motyw spotkania. W jego czasoprzestrzeni przeważa aspekt czasowy. Czasoprzestrzeń ta odznacza się wysokim stopniem emocjonalno-wartościującej intensywności. Spotkania zdarzają się zazwyczaj na drodze, gdzie przecinają się w jednym czasowym i przestrzennym punkcie przestrzenne i czasowe trasy najrozmaitszych ludzi. Dlatego też dziś jest tak szeroko pojęte znacznie drogi - mówi się, że się wstępuje na nową drogę, mówi się także o drodze życiowej, drodze historycznej. Nowy obszar dokonywania się zdarzeń powieściowych to zamek. Ukształtował się on w Anglii w XVIII wieku. To miejsce jest nasycone czasem historycznym. Legendy i podania ożywiają to miejsce i jego okolice.