Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu
Civilite - cywilizacja
Pojęcie civilite wykształciło się w 2 ćwierci XVI w. Erazm z Roterdamu 1467-1536 (humanista holenderski, utrzymywał kontakty z polskimi pisarzami i humanistami) „De civilitate morum puerilium” - wyd 1530. Obserwator życia i obyczajów. Porusza problem zachowania się i obyczajów. Dziełko przeznaczone dla syna księcia. Później staje się podręcznikiem.
Civilite - to także nazwa nadana czcionce drukarskiej. Książka Erazma traktuje o zachowaniu się ludzi w towarzystwie - zewnętrznej ogładzie.
Wzory jak spoglądać na ludzi. Smarkanie lub plwociny - rozdeptać to nogą.
Opisuje gesty sposoby witania, jak siedzieć, zachowanie przy stole. Jedzenie palcami nawet król. Chwyta się 3 palcami - odróżnia to warstwy wyższe od niższych.
Przy toalecie obnażać się z przystojną wstydliwością.
Wymioty nie są rzeczą wstydliwą - tylko w wyniku obżarstwa, iść na stronę zaleca.
O kurtuazji i formach towarzyskich pisano już w średniowieczu. XV w:
Kładą akcent wyższe warstwy szlachta i rycerstwo na to, co je wyróżnia. Liczne utwory dydaktyczne w średniowieczu. Przykłady:
drapać się przez szatę,
smarkać przez palce, ale nie w obrus.
W obrus można wycierać palce
Wytrzeć usta zanim zacznie się pić z jednego naczynia.
Zjedzone kości nie do wspólnej misy, ale rzucić pod stół.
Tak samo spluwać pod stół, a nie na.
Pije się ze wspólnych szklanic, często dwie osoby jedzą z jednego talerza.
Wspólny posiłek z jednego talerza jest naturalny
Sprzęt stołowy: po lewej chleb (nie należy zaczynać od jedzenia chleba, czekać na mięsiwo), po prawej kubek i nóż. Serwetkę należy założyć przez lewe ramię. Wysiąkać nos lepiej w chustkę.
Od XVI w z Włoch rozpowszechnia się widelec - tylko w wyższych sferach.
Civilite - od XVII w - zmiana w sposobie zachowania.
Należało respektować i manifestować różnice stanowe.
Savoir-vivre - (sawuar wiwr) - zasady dobrego wychowania, formy towarzyskie i ich znajomość.
O szlachetności stanowić miało uprawianie sztuk wyzwolonych.
Quadrivium,
1) stopień wyższy od trivium, dział tzw. sztuk wyzwolonych (z łacińskiego artes liberales), czyli nauk przygotowujących do studiów wyższych (prawniczych, medycznych i teologicznych), na który składały się arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka.
Sztuki wyzwolone, zgodnie ze starożytnym pojęciem, oznaczały umiejętności, które powinien posiadać człowiek wolny (w odróżnieniu od niewolnika).
Ok. 400 n.e. Marcjanus Capella ustalił ich liczbę na 7 i podzielił na 2 grupy (stopień niższy - trivium: gramatyka, retoryka i dialektyka, oraz wyższy - quadrivium). Podział ten występował w nauczaniu w okresie średniowiecza.
2) średniowieczna szkoła średnia, w której te nauki wykładano.
Szlachetnie urodzony, ani dostojny nie powinien biec.
Inne dzieła:
Castiglione - Dworzanin
Della Casa - Galateo - Nie mlaskać przy stole. Nie kręcić się -można podejrzewać, że chcesz oddać gazy.
Uprzejmość przy stole. Nie mó nikomu tego, co mogło być mu niemiłe.
Kompendia dobrych manier - specyficzny gatunek piśmiennictwa. Próba narzucenia standardów.
Przykłady zachowań XVI w: quadra - deseczka
zdejm kapelusz gdy siedzisz z dostojnymi
nie częstować kęskiem, który umoczył w sosie, chyba że sługę
przeżutego pokarmu nie kłaść na deseczkę
sól na czubek noża, nie w 3 palce
mięso jeść tylko prawą ręką ujmując 3 palcami
wycierać łyżkę gdy się coś spróbuje
noża nie należy stale trzymać, używać tylko w potrzebie
widelec, nóż trzymać zawsze między palcami
pobrudzona serwetka jest niestosowna, pobrudzone ręce od sosu najpierw wytrzeć chlebem
XVII w:
do zupy każdy ma już swój talerz
użytą łyżkę należy wycierać, jednak niektórym to nie wystarcza, osobną łyżką nalewają zupę
Później w XVIII w
Coraz częściej zakaz jedzenia rękami, na razie potraw tłustych.
Po powąchaniu mięsa zatrzymać - wąchanie w ogóle nie przystoi
Wcześniej rozszarpywano mięso, teraz się kroi
Serwetę nie kładzie się do butonierki, ale rozkłada na kolanach
Kościół szerzy civilite w warstwach niższych.
Deprecjonowanie civilite w oczach elity ponieważ szerzono je wśród ludności pospolitej, w podręcznikach. Spotyka ją ten sam los co nieco wcześniej courtoisie.
Courtoisie - poerwotne formy wychowania wykształcone w epoce rycerstwa na dworach panów feudalnych. Później wchodzi w sfery mieszczańskie. W miarę umierania szlachty rycersko-feudalnej na rzecz arystokracji związanej z dworem władców absolutnych wysuwa się nowy wzór civilite. W XVI w funkcjonują obok siebie. W XVII w pojęcie courtoisie wychodzi we Francji z mody.
Do 1786 przykład serwetki był obyczajem wyjątkowo dworskim, później upowszechnia mieszczaństwo.
Zupę jadało się widelcem - gęsta była. Zdemokratyzowano sposób jedzenia chleba - łamało się go przy stole.
Od XVIII w nie zmienia się w zasadzie rola i wygląd sztućców. Wiąże się z uczuciem przykrości. Wrażliwość - delicatesse.
Wprowadzenie sztućców nie ze względów higienicznych, ale by podkreślić swoją odrębność.
JĘZYK
Mieszczanie mówią innym językiem. Do XVII w małe oddziaływanie warstw niższych na wyższe.
Wyrazy przestarzałe nie są na miejscu.
Słowa uczone gr, łac są podejrzane. Wyrażeń trywialnych używanych przez lud należy unikać.
Wyrazów uczonych używają ludzie z uniwersyteckim wykształceniem.
Delicatesse - wrażliwość na ogładę towarzyską
MIĘSO
3 postawy w średniowieczu:
warstwa wyższa świecka - wielkie ilości mięsa
klasztory - ascetyczne wyrzekanie się mięsa
chłop jadał mięso okazjonalnie
Do XVIII w tonie była umiejętność dzielenia mięsiwa i serwowanie najlepszych kąsków najznamienitszej osobie. Zanik tej sztuki w XVIII w.
Mięso podawano w ćwiartkach.
NÓŻ
Budził zawsze irracjonalne skojarzenia z racji swych funkcji pierwotnych. Miał budzić uczucie lęku i przykrości. Obwarowany licznymi zakazami.
nie dłub nożem w zębach
w średniowieczu podnoszenie noża do ust jest naturalne
później wymagano ostrożność
XVI w - podawano trzymając za ostrze
Później pod żadnym pozorem nie można brać go do ust
Zakaz krojenia nożem ryby, kulistych - kartofli, jajka, jabłek i pomarańczy.
Nie wolno ujmować noża całą ręką
nie trzymać go stale w ręku, korzystać tylko w potrzebie
W Chinach nóż wyszedł już od wieków z użycia.
Widelec ma zastosowanie aby odróżnić cywilizowanych od niecywilizowanych. Powstaje uczucie przykrości gdy jemy ręką, maczamy palce w tłustych sosach.
Potrzeby naturalne s. 177
1530 Erazm
Nie przystoi kogoś witać, gdy ktoś oddaje mocz lub się wypróżnia.
Bez potrzeby nie powinien obnażać członków. Jeśli konieczność go do tego zmusi robi to z przystojną skromnością nawet jeśli nie ma przy nim świadków.
Kaszel zagłusza puknięcie. Wstrzymywanie puknięcia szkodliwe.
1609
Po powrocie z potrzeby nie należy myć rąk w towarzystwie.
1729
Zmiana - nie puszczać gazów nawet bezgłośnie górnych ani dolnych w towarzystwie, należy znosić niedogodności.
Nie mówić o częściach ciała, które są zakryte.
W Niemczech - przechodząc obok osoby załatwiającej się nie należy się witać.
Duża swoboda załatwiania potrzeb na Wschodzie.
Potrzeby można było załatwiać na schodach, pod drzwiami, w kącie komnaty zamkowej.
Sposoby zachowania zawsze narzucają ci, co stoją wyżej w hierarchii społecznej.
Gradacja - następstwo wg stopnia nasilenia, stopniowanie, (w lit. wzrost napięcia).
Chroniczny - długotrwały, przewlekły, stale przewlekły, przeciągający się.
Della Casa - w towarzystwie nie robić:
nie czyścić paznokci,
nie zasypiać
czytać listów
siedzieć plecami do kogoś
nie nakładać jeden drugiemu
Obnażać nie należy się wobec wyższych, ale wobec równych lub niższych uchodzi za przejaw specjalnych względów.
O wycieraniu nosa
XV w - wysiąkano nos rękami, lewą, gdy się bierze jadło prawą.
XVI - wycierać nos w chustkę odwracając się na chwilę i zasłaniając lewą ręką. Jeśli wysiąkasz nos 2 palcami należy rozmazać nogą. Nie zaglądać do chusteczki.
Pocz. XVII w - dzieciom można zachowywać się jak dorosłym w średniowieczu. Wysiąkając zasłaniać się kapeluszem.
W średniowieczu wysiąkano nos palcami, jak się jadło rękami.
Chustka wchodzi w czasach Erazma. 200 lat później jest rzeczą powszechną.
O spluwaniu.
XV - nie pluć na stuł, ani do miski podczas mycia.
1530 - zdeptać
1714 - osoby wyższego stanu spluwają do chustki
O zachowaniu w sypialni
Sypiano nago
Powszechnie przyjmowano gości w sypialni. Łóżko oznaką prestiżu. Spano razem, pan ze sługą, pani ze służącymi. Dzielenie łóżka nawet z obcymi gośćmi.
Do łaźni chodzono nago.
Widok nagości do końca XVI w był powszedni.
Strój nocny pojawia się w czasie co widelec i chustka do nosa.
Stosunki seksualne
O domach publicznych i prostytutkach nawet aluzja jest niedopuszczalna. Wspominanie w obecności dzieci jest niemal przestępstwem.
Wszystko sprowadzane jest do enklawy małżeństwa.
Enklawa - teren otoczony obszarem o innym charakterze. Terytorium państwa otoczone ze wszystkich stron przez terytorium innego państwa.
Wstydliwość seksualna ulega od czasów Erazma zwiększeniu.
W średniowieczu stosunki erotyczne są bardziej jawne niż później. 306
Agresja
Struktura emocjonalna.
Standard agresywności, jej charakter i intensywność nie są dziś całkiem jednakowe.
W średniowieczu grabież, walka, polowania na ludzi i zwierzęta było koniecznością. Przyjemnością okaleczanie jeńców. Obserwujemy wyładowanie okrucieństwa. Wyładowanie afektów. Brak potępienia społecznego. Usankcjonowana społecznie była przyjemność z zadawania mąk i śmierci.
Rycerza napawa radość z wojny.
„Kto w życiu kieruje się myślą o śmierci, nie zazna nigdy radości życia”. S 284
Władza centralna umacnia się i zmusza ludzi do życia w pokoju, wówczas zmienia się struktura emocjonalna.
Socjogenny zakaz wewnętrzny nie pozwala na spontaniczne łamanie norm i zakazów.
Przesunięcie z pożądania na ogląd. Można patrzeć, sycić wzrok, ale nie dotykać.
Życie rycerza - ? brak
Stosunek ludzi Zachodu do czystości, mycia się i kąpieli.
Czystość utrzymywano nie z pobudek higienicznych
Myje się ze względu na innych, głównie wyżej stojących - dzisiaj z przymusu wewnętrznego - superego.
Czystość nie wynikała z nakazu wewn.
Chciano podobać się innym
U schyłku średniowiecza zdano sobie sprawę, że w łaźni można było nabyć się choroby nawet śmiertelnej. Stąd w okresie późniejszym dystans, strach przed epidemią.
Pojawiają się już w XVI w rady aby kąpieli i mycia unikać.