Historia języka polskiego
Opracowanie na podstawie: wykładów i ćwiczeń z dr hab. Waldemarem Żarskim na Uniwersytecie Wrocławskim, książki Bogdana Walczaka Zarys dziejów języka polskiego i podręcznika dla szkół średnich Renaty Przybylskiej O języku polskim - rozdz. 8 Polszczyzna i jej przeszłość. Niektóre zagadnienia uzupełniłam wiadomościami z różnych „wyszperanych” publikacji.
Historia języka polskiego - ewolucja sposobu posługiwania się językiem polskim. O historii języka polskiego możemy mówić od chwili pojawienia się pierwszych źródeł językowych. To co mówi o polszczyźnie zanim pojawiło się pismo stanowi teoretyczną konstrukcję językoznawczą.
Epoka przedpiśmienna
GENOLOGIA JĘZYKA POLSKIEGO
Wspólnota językowa - odrębna społeczność mówiąca jednym językiem.
Pokrewieństwo językowe - wynik wspólnego (na jakimś etapie) historycznego rozwoju języka.
Rodzina językowa - grupa języków, co do których zakłada się lub istnieją bezpośrednie dowody, że wywodzą się od wspólnego prajęzyka.
Metoda porównawcza - ustalenie pokrewieństwa między różnymi językami i sformułowanie hipotezy dotyczącej jego szczegółów poprzez rekonstrukcję:
języka - wspólnego produktu (prajęzyka),
wiarygodnej sekwencji regularnych zmian językowych dzięki którym można wyprowadzić porównywany język z hipotetycznego, wspólnego prajęzyka.
JĘZYKI INDOEUROPEJSKIE - jedna z najwcześniej odkrytych rodzin języków, do której zalicza się kilkaset spokrewnionych ze sobą języków współczesnych używanych od kilku tysięcy lat w Europie, Indiach i południowo-zachodniej Azji.
JĘZYK PRAINDOEUROPEJSKI (PRAJĘZYK) - wspólny przodek rodziny językowej, zaświadczony bezpośrednio lub częściowo zrekonstruowany metodą porównawczą.
JĘZYK PRASŁOWIAŃSKI - język z rodziny indoeuropejskich; wspólny prajęzyk dawnych Słowian, z którego wykształciły się poszczególne języki słowiańskie. Za jego koniec uznaje się przełom V i VI w. n. e..
Nie istnieją zabytki w nim sporządzone.
Odtwarzany jest metodami lingwistyki historycznej.
Ok. 2000-1500 r. p. n. e. rozwijał się z językami bałtyckimi tworząc wspólnotę językową bałto-słowiańską
DRZEWO GENEALOGICZNE JĘZYKA POLSKIEGO:
JĘZYK STARO-CERKIEWNO-SŁOWIAŃSKI - najstarszy literacki język słowiański należący do grupy południowosłowiańskiej, formujący się od połowy IX w., oparty głównie na słowiańskich gwarach Sołunia - dziś Sanoniki - północna Gerecja, gdzie był językie literackim (tam został spisany przez Metodego). Stał się podstawą literacką języków: rosyjskiego i serbsko-chorwackiego, a najbliżej jest spokrewniony z językiem macedońskim. Misjonarze Słowian - Cyryl i Metody, którzy przełożyli na s-c-s Biblię i teksty chrześcijańskie, uczynili go językiem liturgii chrześcijan obrządku słowiańskiego.
Język staro-cerkiewno-słowiański jest do dziś językiem liturgicznym w niektórych miejscach na Chorwacji i Serbii. Zapisuje się go głagolicą i posiada wszystkie cechy archaicznego języka Słowian z IX wieku, m.in.:
jery,
liczbę podwójną,
pierwotne odmiany i wyrazy.
SŁOWIANIE - kryterium lingwistyczne; ogół ludności posługującej się językami słowiańskimi.
Nazwa Słowianie jest endogeniczna - pochodzi od języka określającej się grupy i służy wyodrębnianiu jej z innych grup etnicznych.
Slov- to prasłowiański rdzeń zachowany w polskim słowie słowo.
Slověni/slovani - „pobratymcy w języku”.
Słowianie - nazwa o charakterze apelatywnym (uniwersalnym).
Apelatywizacja - zmiana z nazwy uniwersalnej we właściwa.
Dezapelatywizacja - zmiana znaczenia.
Dawne grupy Słowian:
DACCY - plemiona, które we wczesnym średniowieczu osiedliły się na terenach dzisiejszej Rumunii. Byli spokrewnieni z plemionami bułgarskimi i macedońskimi. Uległy romanizacji (latynizacji).
PANOŃSCY -zamieszkiwali w średniowieczu część Kotliny Panońskiej. Byli pod władzą Awarów i Franków. Do końca średniowiecza zostali zmadziaryzowani.
POŁABSCY - plemiona zachodniosłowiańskie z grupy lechickich zamieszkujące od IV w. ziemie między Morzem Bałtyckim, Łabą, Hawelą i Odrą.
POWSTANIE PAŃSTWA POLSKIEGO
2 OŚRODKI PAŃSTWOTWÓRCZE:
1) Wiślanie:
IX w.,
stolica: Kraków/Wiślica,
podbici przez Państwo Wielkomorawskie, po jego upadku znaleźli się pod panowaniem czeskim wraz z plemieniem Ślężan.
2) Polanie (mieszkańcy pól/ krainy, w której przeważały pola uprawne):
IX w.,
ośrodki: Kruszwica nad Gopłem/ Gniezno/ Ostrów na Jeziorze Lednickim/ Poznań
miejsce zrodzenia się myśli politycznej.
W kształt państwa Polan weszły tereny:
Pomorzan, Mazowszan,
Ślężan i Wiślan za panowania Mieszka I i Bolesława Chrobrego.
POWSTANIE PAŃSTWA POLSKIEGO - NAJWAŻNIEJSZY CZYNNIK W POWSTANIU I KSZTAŁTOWANIU SIĘ JĘZYKA Z DIALEKTÓW LECHICKICH.
Kształtowanie się nazwy Polska:
Po raz pierwszy - X/XI w. Żywot Św. Wojciecha - Bolesław Chrobry jako dux Palaniorum - książę Polan (Polaków).
Rozciągniecie nazwy jednego plemienia na inne, których ziemie zostały włączone w granice państwa.
Polska <<polna, obfitująca w pola>>
Integracja językowa - towarzyszyła psychicznej, obyczajowej i kulturalnej integracji państwa. Granice sprawiły, że przestały się rozprzestrzeniać na szeroką skalę innowacje językowe spoza obrębu państwa.
PRZYJĘCIE CHRZEŚCIJAŃSTWA
966 - chrzest Polski.
968 - biskupstwo polskie z siedzibą w Poznaniu zależne od Rzymu.
1000 - polska metropolia (arcybiskupstwo) z siedzibą w Gnieźnie i podległe jej biskupstwa: Kraków, Poznań. Wrocław, Kołobrzego.
Odrębna polska prowincja kościelna.
Umocnienie państwa i jego pozycji przez organizację kościelną.
Przejęcie pisma z alfabetu łacińskiego.
Łacina - uniwersalny język kultury chrześcijańskiej (teksty łacińskie hamowały rozwój języka polskiego - łacina przeważała nad polszczyzną),
Rozwój szkolnictwa niosący za sobą kształtowanie się polskiego języka literackiego.
Wzbogacenie słownictwa i frazeologii zwłaszcza o wpływy czeskie na skutek przenikania wyrazów z zachodu.
NAJWAŻNIEJSZE ZMIANY JĘZYKOWE EPOKI PRZEDPIŚMIENNEJ
(bez omówienia - zakres gramatyki historycznej, która zajmuje się systemem języka)
Teoretyczne odtwarzanie zmian nie zapisanych w tekstach.
Dyspalatalizacja samogłosek przednich.
Wokalizacja sonatów (warianty l, r).
Zanik i wokalizacja jerów.
Wydłużenie zastępcze.
Kontrakcja (ściągnięcie) samogłosek rozdzielonych głoską j.
Ustalanie się w języku polskim poszczególnych spółgłosek.
Zmiany fleksyjne.
DZIEDZICTWO PRASŁOWIAŃSKIE W ZAKRESIE SŁOWNICTWA
Polszczyzna odziedziczyła podstawowy zasób wyrazów z języka prasłowiańskiego:
1000 rzeczowników + 400 czasowników + 170 przymiotników + 80 wyrazów innych części mowy = 1700.
Wyrazy zostały przekształcona na skutek zmian, które dokonały się na gruncie polskim. Większość z nich odnosi się do:
życia duchowego człowieka, np. duch, dusza, rozum, czucie, wola, myśl, wiedza, pamięć, chęć, wiara, nadzieja, miłość, nienawiść, gniew, strach, żal, radość, wstyd, itd.
nazw pojęć religijnych i moralnych, np. bóg, czart, bies, grzech, błąd, prawda, kłam, wina, kara, raj, modły, cud, mara, itd.
postaw poglądowych wobec świata i życia, np. byt, życie, śmierć, początek, koniec, stan, czas, postać, osoba, znak, imię, ład, część, chwała, sława, wieść, moc, siła, trud, twór, itd.
właściwości duchowych człowieka, np. dobry, zły, mądry, głupi, szczodry, skąpy, pilny, leń, miły, luby, szczery, chytry, łagodny, srogi itd.
świata materialnego, fizycznego, zewnętrznego życia człowieka (wyrazy dot. przyrody martwej i żywej), np. ziemia, góra dół, jar, brzeg, jama, jaskinia, łan, pole, kamień, głaz, skała, krzemień, glina, żelazo, ołów, srebro, złoto, miedź, sól, siarka, woda, morze, rzeka, jezioro, potok, struga, bagno, strumień, dzień, noc, świt, brzask, wieczór, południe, wiosna, lato, jesień, zima, dąb, lipa, jawor, sosna, głóg, bez, dynia, bluszcz, grzyb, niedźwiedź, niebo, gwiazda, słońce, lis, jeleń, zając, wilk, wąż, pająk, ryba, komar, itd.
życia rodzinnego, np. ojciec, matka, stryj, wuj, brat, siostra, ciotka, macocha, teść, zięć, dziad, babka, itd.
budowy ciała ludzkiego i zwierzęcego, np. głowa, ręka, noga, czoło, ramię, udo, pięść, garść, stopa, palec, piersi, itd.
życia społecznego, np. czeladź, sługa, chłop, gromada, towarzysz, poseł, wojsko, wojewoda, przyjaciel, obóz, stróż, , rola, pług, len, konopie, stodoła, ściana, ława, itd.
określeń, np. chudy, tłusty, wysoki, niski, zdrowy, chory, czarny, biały, żółty, blady, mały, wielki, żywy, martwy, itd.
nazw czynności i stanów, np. być, mieć, chcieć, lubić, móc, słyszeć, bić, czuć, iść, jechać, płakać, dźwigać, śmiać się, wrócić, biec, itd.
W skład dziedzictwa wchodzą zapożyczenia m. in.:
germańskie (najliczniejsze), np. chleb, izba, kupić, ksiądz <<książę>>, lek, lekarz, lichwa, miecz, myto, orędzie, piła, pług, pieniądz, szkło, trąba, olej, pierz, itd. oraz wyrazy, które przeszły do języka niemieckiego z łaciny, a potem na język polski, np. cesarz, deska, lew, wisa, ocet, osioł, wielbłąd, itd.
Terminologia chrześcijańska związana z językiem s-c-s i działalnością misyjną.
Proces slawizacji.
Wyrazy o pochodzeniu grackim i łacińskim.
Zapożyczenia związane z chrześcijaństwem:
przenikanie łaciny przez pośrednictwo:
czeskie: cyrkiew - cerkiew, anjoł - anioł, ewangelia, apostoł, diabeł, kolęda, pacierz, poganin, czyściec, popielec, berło i inne.
s-c-s: Bogorodzica - Bogurodzica
greka-łacina-niemiecki-czeski: biskup, jałmużna, kruchta, mnich i inne.
łacina-niemiecki-czeski: bierzmować, klasztor, kościół, krzcić, msza, nieszpór, ofiara, ołtarz, opat, pielgrzym, proboszcz, przeor, żegnać, i inne.
romańskie: krzyż, papież, żyd.
Epoka piśmienna
DOBA STAROPOLSKA
od XII do XV/XVI w.
Cechy charakterystyczne:
Stopniowe zanikanie zdrobnienia dialektycznego.
Kształtowanie się znormalizowanego, ogólnego języka (zmiany fonetyczne, fleksyjne, słowotwórcze, składniowe).
Przystosowanie alfabetu łacińskiego do wymogów polskich.
Przyrost ilościowy zasobu wyrazowego.
Wypieranie niektórych wyrazów z obiegu.
Zmiany znaczeń wyrazów.
Wpływy obce (zwłaszcza łacińskie, czeskie i niemieckie) - przyrost słownictwa.
Moda na język czeski.
Niemieckie zapożyczenia - wynik kolonizacji i przebywania na ziemiach polskich zakonu krzyżackiego:
nazwy miejscowości,
imiona pochodzenia niemieckiego.
Przyłączenie do polski Rusi Czerwonej przez Kazimierza Wielkiego i Unia z Wielkim Księstwem Litewskim - związki językowe polsko-ruskie.
Rozwój frazeologii i synonimiki oraz słownictwa książkowego, abstrakcyjnego.
Powstał polski język literacki.
Najważniejsze zabytki:
Geograf bawarski (połowa IX w.) - anonimowa notatka zawierająca wykaz (kilka nazw) plemion słowiańskich zamieszkujących na północ od Dunaju i na wschód od Łaby.
Dagome iudex (X w.) - dokument, w którym Mieszko I oddaje państwo pod opiekę papieża. Zawiera pojedyncze nazwy.
Kronika Thietmara (X/XI w.) - obejmuje lata od 908-1018 roku. Zawiera polskie nazwy rzek, grodów zachodniej Polski i plemion oraz imię władcy - Bolesława Chrobrego.
Bulla gnieźnieńska (1136 r.) - bulla protekcyjna papieża Inocenntego II, wystawiona w Pizie na prośbę arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba. Bierze w opiekę Stolicy Apostolskiej arcybiskupstwo. Wymienia grody i wsie arcybiskupstwa i zobowiązane wobec niego świadczeniami tereny do niego nienależące, imiona osadników i poddanych arcybiskupa. Zawiera ok. 410 nazw polskich miejscowości i osób wraz z ich powinnościami. Przykładowe nazwy zawarte w bulli: Łęczyca, Janowice, Bogumił, Kobyłka. Zawarty w Bulli gnieźnieńskiej materiał onomastyczny ukazuje system fonetyczny i częściowo słowotwórczy polszczyzny do XII w.. Zabytek jest przechowywany w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie i jest określany mianem złotej bulli języka polskiego (A. Brückner).
Bulla wrocławska (1155 r.) - została wydana przez Hadriana IV i zawiera ok. 80 nazw osobowych i miejscowych Śląska. Dokument znajduje się w Archiwum Archidiecezjalnym we Wrocławiu.
Przywilej trzebnicki (1204) - spisany przez Henryka Brodatego dla klasztoru w Trzebnicy. Zawiera 230 nazw osobowych.
Kroniki Galla Anonima i Wincentego Kadłubka zawierają nazwy własne, osobowe i miejscowe mimo, iż są one pisane po łacinie.
Liber fraternitatis Lubiensis - spis zmarłych w XII wieku zakonników opactwa benedyktyńskiego w wielkopolskim Lubiniu.
Nekrolog premonstratensów wrocławskich (XIII w.).
Księga henrykowska (ok. 1270 r.) - napisana przez ojca Piotra - opata klasztoru cysterskiego w Henrykowie na Śląsku zawiera dzieje klasztoru i pierwsze polskie zdanie (prozaiczne): Daj, ać ja pobrusze, a ty poczywaj, które wypowiedział chłop do żony mielącej na żarnach. W księdze zostały uwzględnione też nazwy darowizn i nabytków klasztoru, ok. 120 nazw miejscowych i osobowych i objaśnienia etymologiczne niektórych z nich, np. Brukalice - od Brukał, bruczenie.
Pierwsze teksty w pełni napisane po polsku:
Bogurodzica (dwie pierwsze zwrotki - odpis krakowski z 1407 r.) - uważana za najdawniejszą polską pieśń religijną, arcydzieło poezji średniowiecznej, pierwszy (nieoficjalny) hymn narodowy.
Kazania Świętokrzyskie (XIV w. - kopia oryginału z XIII w.) - najdawniejszy polski tekst ciągły, sześć kazań odnalezionych przez A. Brücknera w w Cesarskiej Bibliotece Publicznej w Petersburgu, stanowiących część oprawy łacińskiego kodeksu biblioteki przykościelnej w Leżajsku. Po 1459 r. przechowywano kodeks w klasztorze benedyktynów na Św. Krzyżu. Dziś znajduje się w Bibliotece Narodowej w Warszawie, niekompletny i mocno uszkodzony. Jedno kazanie zachowało się w całości; reszta w urywkowej formie.
Psałterz floriański/Psałterz królowej Jadwigi (XIV/XV w.) - napisany w wersji łacińskiej, niemieckiej i polskiej, odnaleziony w 1825 r. w opactwie św. Floriana (Austria). Jest pierwszym przekładem Psałterza Dawidowego. Dziś jest przechowywany w Bibliotece Narodowej w Warszawie. Prawdopodobnie powstał w klasztorze kanoników laterańskich w Kłodzku na Śląsku (do psalmu 101, później dokończony mniej starannie).ode
Roty przysiąg sądowych (XIV w.) - zeznania składane pod przysięgą podczas rozpraw sądowych. Są to jedyne teksty średniowieczne odatowane i zlokalizowane; składają się na rozległy materiał językowy; ich język jest najbardziej zbliżony do ówczesnej polszczyzny potocznej, a słownictwo wiąże się z realiami życia codziennego.
Kazania gnieźnieńskie (XV w.) - dziesięć polskich kazań z 95 łacińskimi przechowywany w Bibliotece Katedralnej w Gnieźnie. Autorem części polskiej był prawdopodobnie ks. Łukasz z Wielkiego Koźmina - rektor Akademii Krakowskiej. Kazania te były przeznaczone dla ludzi wykształconych.
Żywot świętego Błażeja (XV w.) - został zachowany we fragmencie w postaci pergaminowej karty (oprawa). Dziś znajduje się w Bibliotece Ossolińskich we Wrocławiu.
Kodeks Świętosławowi (XV w.) - przechowywane w Bibliotece Czartoryskich, najstarsze polskie przekłady statutów prawnych spisane przez Mikołaja Suledę - burmistrza z Warki:
Przekład praw polskich Kazimierza Wielkiego i Władysława Jagiełły z 1449 r. autorstwa ks. Świętosława z Wojcieszyna
Przekład praw książąt mazowieckich z 1450 r. autorstwa ks. Macieja z Rożana.
Ortyle magdeburskie (XV w.) - przekłady orzeczeń i wyjaśnień prawnych sądu ławniczego w Magdeburgu.
Biblia królowej Zofii/Biblia szaroszpatacka (XV w.) - pochodzący z 1455 r. pierwszy przekład Biblii zainicjowany przez królową Zofię - żonę Władysława Jagiełły. Resztki przekładu znalazły się w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu i w Muzeum Narodowym w Pradze.
Legenda o św. Aleksym (XV w.) - wierszowany utwór artystyczny z łacińskiego kodeksu przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie.
Dialog mistrza Polikarpa ze śmiercią (1463 r.) - tekst nieznanego autora, zapisany prawdopodobnie przez ks. Dawida z Mirzyńca, przechowywany w Bibliotece Seminaryjnej w Płocku. Dziś dysponuje się tylko jego przedwojennym odpisem, ponieważ zaginął podczas ostatniej wojny. Utwór stanowi przeróbkę z prozy łacińskiej.
Psałterz floriański (XV lub XVI w.) - jeden z najobszerniejszych z zabytków polskiego piśmiennictwa, przechowywany w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie. Posiada dużą wartość artystyczną.
Rozmyślania Przemyskie/ Rozmyślania o żywocie Pana Jezusa(początek XVI w.) - utwór o charakterze apokryficznym. Był przechowywany w Bibliotece Kapituły Grekokatolickiej w Przemyślu. Obecnie znajduje się w Bibliotece Narodowej w Warszawie.
Pieśni religijne i maryjne:
Posłuchajcie bracia miła/ Żale Matki Boskiej pod krzyżem (XV w.)
Krystus z martwych wstał je (XIV w.)
Przez Twe święte z martwych wstanie (XIV w.)
Jezus Krystus Bóg człowiek (XV w.)
Zdrowaś bądź (kolęda z XV w.)
Królu niebieski (kolęda z XV w.)
Pieśni Władysława z Gielniowa:
Jezusa Judasz przedał/ Żołdarz Jezusów, czyli piętnaście rozmyślań o Bożym umęczeniu).
Już się anieli wiesielą.
Augustus kiedy królował.
Odpisy modlitw codziennych:
Ojcze nasz,
Zdrowaś Maryja,
Wierzę.
Dekalog z jego wierszowane wersje z XV i XVI w.
Spowiedź powszechna
Modlitewniki:
Modlitewnik Nawojki,
Godzinki Wacława.
Kazania średniowieczne:
Kazanie na dzień Wszech Świętych (XV)
Kazania augustiańskie (XV/XVI)
Kazania o Maryi Pannie czystej ks. Jana z Szamotuł z XVI w.
Legendy o świętych:
Legenda o św. Dorocie (XV)
Legenda o św. Stanisławie (XV)
Poezja religijno-dydaktyczna (XV):
Skarga umierającego
Pieśń Sandomierzanina
Utwory drobne (XV/XVI w.):
List Lentusa do senatu rzymskiego
Wyrok Piłata
Sprawa chędoga o męce Pana Chrystusowej
Ewangelia Nikodema
Historya Trzech Króli
Proza refleksyjna i moralistyczna:
Objawienia św. Brygidy (XV)
Kodeksy:
Kodeks Działtyński (XV)
Kodeks Dzikowski (XVI)
Słowniczki:
Wokabularz trydencki (1424 r.) - ok. 500 haseł
Mamotrepy - słowniczki do Biblii objaśniające trudniejsze wyrazy wg kolejności ksiąg.
Wielki słownik przyrodniczo-lekarski ks. Jana Stanki - ok. 20 000 terminów łacińskich, opatrzonych 2000 odpowiedników polskich i 800 odpowiednikami niemieckimi.
Powieść/nowela - przekłady (XVI):
Historyja Aleksandra Wielkiego Leonard z Buńczy
Pamiętnik Janczara/ Kronika turecka Konstanty Michailovic
Poezja społeczno-obyczajowa:
Wiersz o chlebowym stole Przecław Słota z Łęczyckiego (prawdopodobnie)
Pieśń Husycka o królu Zygmuncie Luksemburczyku
Pieśń o Wiklefie Andrzej Gałka z Dobczyna
Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego
Satyra na leniwych chłopów
Poezja miłosna (XIV/XV):
Cantilena inhonesta
Pieśń o wybieraniu żony
Dawnom zwiedził cudze strony
Miłuj, miła, miłuj wiernie
Cyzjojany - mnemotechniczne, wierszowane kalendarze służące oznaczaniu świąt kościelnych (12 wierszy = 12 miesięcy).
Polski język literacki/ogólny (odmiana języka w dużym stopniu znormalizowana).
XII-XV w. - kształtowanie się wspólnej, ponadregionalnej odmiany języka, zrozumiałej dla wszelkich członków wspólnoty zamieszkujących ówczesną Polskę.
Tekstami jednolitymi najczęściej były teksty kościelne, np. kazania, modlitwy i teksty urzędowe skierowane do społeczeństwa m.in. od władcy lub wyższych urzędów. polski język ogólny ukształtował się jako język literacki pisany.
Z językiem literackim mamy do czynienia od momentu pojawienia się pierwszej, szczegółowej normy językowej.
Zabytki końca XIV wieku.
Polski języki literacki wyłonił się z gwar i przejął cechy dialektów używanych na ziemiach polskich w czasie kształtowania się języka ogólnego.
Nie można odpowiedzieć na pytanie, który dialekt (małopolski czy wielkopolski) stał się jego podstawą.
Istnieją 2 hipotezy:
ARGUMENTACJA HISTORYCZNA: Największy wpływ na kształtujący się polski język literacki wywierał dialekt regionu, w którym znajdował się główny ośrodek władzy politycznej. ośrodki władzy w Polsce zmieniały się.
ARGUMENTACJA JĘZYKOWA: Wskazanie na cechy literackie będące wynikiem mniejszego lub większego wkładu dialektu wielkopolskiego lub małopolskiego, np. mazurzenie.
Cechy charakterystyczne dialektów i ich funkcjonowanie w polskim języku literackim
DIALEKT WIELKOPOLSKI |
DIALEKT MAŁOPOLSKI |
POLSKI JĘZYK LITERACKI |
brak mazurzenia |
występuje mazurzenie |
brak mazurzenia |
formy: bojać się, stojać, trzymać |
formy: bać się, stać, dzierżeć |
formy: bać się, stać, dzierżeć |
przyrostek: -ity, np. wodnity |
przyrostek: -isty |
przyrostek: -isty |
Zjawiska dialektów w zabytkach językowych XIV i XV wieku
DIALEKT WIELKOPOLSKI |
DIALEKT MAŁOPOLSKI |
POLSKI JĘZYK LITERACKI |
spójnik iże |
spójnik eże |
szerzenie się iże |
przyrostek - ow - po spółgłoskach twardych, ale - ew - po miękkich, np. Abramowi, Mikołajewi |
przyrostek - ow - po spółgłoskach twardych i miękkich, np. Abramowi, Mikołajowi |
szerzenie się wyłącznie - ow -, np. Abramowi, Mikołajowi |
nazwy miejscowe na: -ino/-yno, np. Smołdzino, Przetoczyno |
nazwy miejscowe na: -in/-yn, np. Korczyn, Tęczyn |
szerzenie się nazw na -in/-yn, np. Korczyn, Tęczyn |
Dialekt (gr. dialektos - sposób mówienia) - regionalna odmiana języka odznaczająca się swoistymi cechami fonetycznymi, leksykalnymi, itp.
Dialektologia historyczna ustala czas powstania i dawny zasięg cech dialektalnych na podstawie analizy dawnych zabytków językowych.
Mazurzenie - polska cecha dialektalna polegająca na zastępowaniu spółgłosek szumiących: sz, ż, cz, dż (nie rz) spółgłoskami syczącymi: s, z, c, dz. Mazurzenie nie mogło zajść wcześniej niż w IX wieku. Mazurzenie jest jeszcze obecne w Małopolsce i na Mazowszu oraz w niektórych częściach Śląska.
Język i styl piśmiennictwa doby staropolskiej:
Język artystyczny odbiegający od mowy codziennej.
Przeróbki i parafrazy utworów łacińskich i czeskich.
Przewaga elementów abstrakcyjnych nad konkretnymi w słownictwie.
Rola liczby w kształtowaniu tekstu, np. wiersze do zapamiętania oparte na wypracowanych schematach.
Liczne wyliczenia i powtórzenia.
Nominalizm stylistyczny (przewaga rzeczowników).
Wykorzystywanie w stylistyce apostrofy i wołacza.
Nagromadzenia i paralelizmy.
Retoryka obecna w prozie.
Język artystyczny przybierał z czasem cechy szablonu.
DOBA ŚREDNIOPOLSKA
od XV/ XVI do połowy XVIII w.
Cechy charakterystyczne:
Przeobrażenia w systemie gramatycznym i słownictwie.
Zmiana akcentu inicjalnego na paroksytoniczny.
Zanik iloczasu.
Powstanie samogłosek pochylonych i dwu nosowych.
Stwardnienie spółgłosek: sz, ż, cz, dż, c, dz, rz.
Zmiękczenie spółgłosek k, g
Najważniejsze zmiany w zakresie społecznego funkcjonowania języka:
Rozkwit i polonizacja miast.
Rozwój demokracji szlacheckiej.
Walka o egzekucję praw.
Reformacja i kontrreformacja.
Szerzenie się renesansowej kultury humanizmu.
Rozwój nauki i oświaty.
Rozkwit literatury w języku ojczystym.
Rozwój drukarstwa i oddziaływanie językowe polskiej książki drukowanej.
Język polski rozwijany w urzędach.
Szlachta i mieszczaństwo - największy wpływ na rozwój języka.
Mieszczanie polskiego pochodzenia(średnia warstwa: kupcy, rzemieślnicy):
Postulat poszanowania polskości.
Statuty napisane w języku polskim (dokument, obrady).
Plebs (najniższa warstwa ludności miejskiej):
Polska literatura sowizdrzalska.
Demokracja szlachecka i hasła reformy, m.in. pełnego uprawnienia języka polskiego.
Działalność Kościoła i zakonów zajmujących się szkolnictwem (jezuici).
Działalność uniwersytetów.
Uniwersytet Jagielloński (Akademia Krakowska)
Uniwersytet Wileński
Akademia Zamoyska
Uniwersytet Lwowski
Początki drukarstwa (1473) - wzrasta zainteresowanie ortografią i gramatyką.
Pojawiają się słowniki:
Ortografia Zaborowskiego 1512 -1513
Słownik Murmeliusza 1526
Słownik Bartłomieja z Bydgoszczy 1531
Ortografia Murzynowskiego 1551
Słownik Mączyńskiego 1564
Gramatyka Statoriusa-Stojeńskiego 1568
Ortografia Januszowskiego 1594
Gramatyka Volckmara 1596
Słownik Knapiusza 1621
Gramatyka Mesgnien-Menińskiego 1649
Gramatyka Woyny 1690
Gramatyka Malickiego 1699
Gramatyka Monety 1720
Słownik Trotza 1764
Gramatyka Szylarskiego 1770
Literatura Polska:
Nadwiślańskie Bractwo Literackie - pierwsze w Europie towarzystwo literackie.
Członkowie: Celtis, profesorowie Akademii Krakowskiej, dworzanie, studenci.
Polscy pisarze okresu renesansu:
Marcin Bielski (ok. 1495-1575)
Mikołaj Rej (1505-1569)
Stanisław Orzechowski (1513-1566)
Jan Kochanowski (1530-1584)
Stanisław Hozjusz (1504-1579)
Wawrzyniec Goślicki (ok. 1530-1607)
Andrzej Frycz Modrzewski (1503-1572)
Stanisław Orzechowski (1513-1566)
Marcin Kromer (1512-1589)
Piotr Skarga (1536-1612)
Jakub Wujek (1541-1597)
Maciej Miechowita (1457-1523)
Klemens Janicki (1516-1542)
Łukasz Górnicki (1524-1603)
Andrzej Krzycki (1482-1537)
Mikołaj Hussowski (zm. ok. 1533)
Jan Dantyszek (1485-1548)
Ludwik Decjusz (ok. 1485-1545)
Bartosz Paprocki (1543-1614)
Sebastian Fabian Klonowic (ok. 1545-1602)
Stanisław Herakliusz Lubomirski
Szymon Starowolski
Krzysztof i Łukasz Opalińscy
Przekłady Pisma Świętego
Najstarsze zachowane przekłady fragmentów Biblii na język polski pochodzą z XIV wieku (Psałterze). W wieku XV dokonano przekładu całego Starego Testamentu i co najmniej ewangelii. Przekłady Biblii zachowane w całości do dziś pochodzą z XVI w..
Przekłady całego Pisma Świętego:
1561 - Biblia Leopolity - pierwszy drukowany polski przekład całej Biblii, tłumaczony z Wulgaty na zlecenie rodziny Szarffenbergów. Autorem przekładu był ks. Jan Nicz ze Lwowa (pseudonim Leopolita = "Lwowianin"), wykładowca m.in. Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Przekład ten jest też znany jako Biblia Szarffenbergowska. Przekład dedykowano Zygmuntowi Augustowi. Ręcznie przepisywany przekład Nowego Testamentu z tej Biblii był popularny wcześniej (od roku 1556). Przekład ten uchodzi za niezbyt udany pod względem językowym. W ramach projektu Biblia Slavica wykonano reedycję Biblii Leopolity.
1563 - Biblia Brzeska - pierwszy przekład całości Biblii z języków oryginalnych. Przepięknie wydany przekład protestancki (kalwini), zlecony przez księcia Mikołaja Radziwiłła (Biblia Radziwiłłowska), dedykowany królowi Zygmuntowi Augustowi. Przekład obejmował także księgi deuterokanoniczne. Biblia Brzeska jest pierwszą polską Biblią z podaną numeracją wersetów.
1574 - Biblia Nieświeska - przekład ariańskiego pastora Szymona Budnego z języków oryginalnych. Powodem podjęcia pracy przez Budnego była chęć lepszej wierności oryginalnemu tekstowi (podejście filologiczne). Stary Testament tłumaczono z hebrajskiego. Językowo uważana za dużo słabszą od Biblii Brzeskiej (m.in. liczne hebraizmy). Reedycję Biblii Nieświeskiej wykonano w ramach projektu Biblia Slavica.
1599 - Biblia ks. Jakuba Wujka - piękny język tego przekładu może podobać się i dzisiaj. Rewizja tego przekładu (tzw. "neowujek") ukazała się w latach 30-tych i była reedytowana po wojnie (Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy). Przekładu dokonano na zlecenie władz zakonnych (jezuici), po uzyskaniu odpowiedniej zgody Watykanu. Jak pisze ks. prof. Jelonek "w pracy nad przekładem ks. Wujek doceniał znaczenie tekstu greckiego dla wiernego oddania miejsc trudniejszych, choć zasadniczo tłumaczył z Wulgaty. Tłumaczenie jednak zwłaszcza Starego Testamentu nie znalazło przychylnego przyjęcia u cenzorów kościelnych, którzy tekst przygotowany przez ks. Wujka poprawili i taki poprawiony ukazał się dopiero w dwa lata po śmierci tłumacza w roku 1599." Dziś nie jesteśmy w stanie oddzielić dzieła Wujkowego od poprawek cenzorów - jednak piękny język tego przekładu jest miejscami urzekający i wciąż bywa wznawiany.
1632 - Biblia Gdańska - przekład zlecony przez zbory luterańskie Danielowi Mikołajewskiemu. Tłumaczona w latach 1604-1632 z języków oryginalnych. Przekład obejmuje także księgi deuterokanoniczne. Niezwykle wierny językowi oryginałów jest polskojęzyczną ilustracją zastosowania w tłumaczeniu Biblii podejścia filologicznego (zasady formalnej równoważności).
Współcześnie wydawana Biblia Gdańska to wersja z poprawkami językowymi (rewizja) z 1738 roku, znana też jako Biblia Królewiecka, z Nowym Testamentem poprawianym jeszcze raz w 1881 roku ("rewizja warszawska"). Ostatnie znane nam wydanie z księgami deuterokanonicznymi miało miejsce w 1913 roku w Halles. Bez tych ksiąg wydaje Biblię Gdańską od ponad 100 lat Towarzystwo Biblijne w Polsce (dawniej Brytyjskie i Zagraniczne Tow. Biblijne; ostatnie wydanie - w 1989 roku). Do czasu opracowania zupełnie nowego przekładu - Biblii Warszawskiej - Biblia Gdańska miała dla polskiej społeczności ewangelickiej podobne znaczenie, jak Biblia ks. Wujka dla społeczności katolickiej.
Rozwój pisowni:
Jakub Parkoszowic/Jakub Parkosz - polski językoznawca, kanonik krakowski, autor pierwszego traktatu o ortografii polskiej z ok. 1440 r., profesor i rektor Akademii Krakowskiej. Należał do grona najważniejszych przedstawicieli polskiego środowiska intelektualnego. W 1421 r. został immatrykulowany w Akademii Krakowskiej, gdzie wkrótce został bakałarzem, następnie, w 1427 r. został magistrem. W latach 1439 - 1441 był rektorem. Był wzmiankowany jako proboszcz kościoła na Skałce od roku 1439, natomiast jako kanonik kapituły krakowskiej od 1449 r.
Traktat o ortografii polskiej.
Głównym celem Jakuba Parkoszowica było, wzorem Jana Husa, przystosowanie alfabetu łacińskiego do oznaczania w piśmie głosek polskiego języka. Swoje przemyślenia zawarł Traktacie o ortografii polskiej.
Traktat w rzeczywistości nie ma tytułu, zachował się w kopii wykonanej w latach 1460-1470 przez skryptora o nazwisku Warzykowski (rękopis Biblioteki Jagiellońskiej, sygn. 1961).
Najwięcej miejsca w swoim dziele Parkoszowic poświęcił ustaleniu dostatecznej liczby odrębnych liter alfabetu dla głosek występujących w języku polskim. Odróżnia on graficznie spółgłoski miękkie od twardych oraz samogłoski długie od krótkich. Informacje o fonetyce samogłosek zawarte w traktacie pozwalają stwierdzić, że iloczas był żywą kategorią fonologiczną jeszcze w połowie wieku XV.
Dzięki Parkoszowicowi wiemy, że opozycja samogłoska długa:samogłoska krótka różnicowała znaczenia wyrazów, o czym pisze w traktacie: "wszystkie samogłoski wymawiają się albo długo, albo wyraźnie krótko, z której to długości albo krótkości powstaje rozmaite znaczenie wyrazów". Dla przykładu długie samogłoski miały być zapisywane: „aa”, „ee” itd. Polskim spółgłoskom miały odpowiadać niekiedy dwie lub nawet trzy litery, np: „ch”, „dz”, „ff” itd. Natomiast odróżnienie głosek twardych od miękkich powinno się, według autora traktatu, opierać na stosowaniu nowych znaków graficznych, np: „b” twarde miało mieć kwadratowy brzuszek, a nie okrągły jak to, które znamy.
Parkoszowic nie wprowadził znaków diakrytycznych pozostawiając tylko wcześniejsze „y” oraz „i”. Zasób łacińskich liter odpowiadających samogłoskom powiększył o znak „Ø”, zaznaczając jednak, że niektóre wyrazy można pisać inaczej, np: zamiast „ranka” = „ręka”.
Zasady, wyłożone uczenie w języku łacińskim, Parkoszowic podsumował w krótkim polskim wierszu, wtopionym w zakończenie traktatu:
Kto chce pisać doskonale
Język polski i też prawie
Umiej obiecad{ł)o moje,
Którem tak napisał tobie [...]Po wierszu następuje wykaz wszystkich liter alfabetu oraz proponowane warianty pisowni.
Zawarte w dziele propozycje ortograficzne, jak np. odrębne kształty liter na oznaczenie spółgłosek miękkich i twardych, nie zostały wprowadzone ze względu na znaczne odbieganie od przyjętej praktyki oraz nieprzejrzystość i zawiłość proponowanych zasad.
System ortograficzny Parkoszowica nie przyjął się w praktyce, a na dodatek jego koncepcje teoretyczne nie znalazły kontynuatorów.
Druga znana rozprawa z zakresu ortografii polskiej ukazała się dopiero na początku XVI w.
Stanisław Zaborowski - autor pierwszego drukowanego traktatu po łacinie o polskiej ortografii (ok. 1513 roku). Wystąpił z własnymi pomysłami oznaczania samogłosek jasnych i pochylonych, obu nosówek, spółgłosek miękkich i zmiękczonych, ciszących i szumiących. Proponował m.in:
wprowadzenie litery ī na oznaczenie głoski y (np. sīna-syna),
ď na oznaczenie głoski dz ,
stawianie pojedynczych lub podwójnych kropek nad literami s, p, d, b, c, k, v i w na oznaczenie ich miękkości.
Nie można zaprzeczyć, że Zaborowski prawie wyczerpująco i konsekwentnie opracował swój traktat. Mimo to projekt ten, chociaż w latach 1513 - 1564 ukazywał się w jedenastu przedrukach, nie znalazł w praktyce zastosowania. Stanowił zbyt śmiałe naruszenie tradycji, a z powodu obfitości znaków diakrytycznych, był dla piszącego zbyt trudny.
Najważniejsze zmiany w słownictwie średniopolskim:
Zasób wyrazowy wzrósł z 15 000 do 50 000 zaświadczonych w piśmie.
Wypadanie wyrazów z obiegu i zmiana znaczenia poszczególnych słów, czasem ciągnących za sobą zmianę barwy uczuciowej.
Kalkowanie wyrazów łacińskich.
Stanisław Solski Geometra polski (1683) ze słowniczkiem terminów geometrycznych - pierwszy słowniczek terminologii naukowej.
Bogate słownictwo myśliwskie.
Wzrosła liczba wyrazów wulgarnych i nieprzyzwoitych.
Wpływy obce:
Osłabienie napływów czeskich i utrzymywanie się wpływów niemieckich zwłaszcza w życiu praktycznym (handel, wojsko, rzemiosło, budownictwo).
Łacina w dziedzinach urzędowych, medycznych, piśmiennych. Zajmowała również centralne miejsce w programie nauczania.
Polityka oświeceniowa - kres napływom łacińskim.
Nasilenie się związków kulturalnych z Włochami i Francją - nazwy spożywcze, słownictwo związane z modą, szermierką.
Zapożyczenia orientalne - wpływy tureckie.
Zapożyczenia litewskie i węgierskie - królowie Polski.
Napływy ruskie, ukraińskie i różne zapożyczenia wschodnie za ich pośrednictwem.
Rozwój języka literackiego:
Rozwój drukarstwa.
Przyspieszenie procesu usuwania różnic dialektalnych i ustalanie się norm ogólnopolskich.
Staranność języka i zgodność z obowiązującą normą.
Funkcjonowanie cech gwarowych na terenie Polski i próby ich usuwania w tekstach.
Obecność mazurzenia zwłaszcza w tekstach małopolskich.
Polszczyzna kresowa staje się odmianą wzorcową. Kształtuje się polszczyzna literacka.
Pisarze wywodzący się z kresów, tworzący w okresie doby średniopolskiej:
Mikołaj Rej
Jan Leopolita
Stanisław Orzechowski
Mikołaj Sęp Szarzyński
Szymon Szymonowic
Andrzej Maksymilian Fredro
Szymon i Bartłomiej Zimorowicowie.
Franciszek Bohomolec
Franciszek Ksawery Dmochowski
Franciszek Karpiński
Franciszek Dionizy Kniaźnin
Hugo Kołłątaj
Ignacy Krasicki
Adam Naruszewicz
Julian Ursyn Niemcewicz
Grzegorz Piramowicz
Jan Potockie
Wacław Rzewuski
Pisarze kresowi z okresu romantyzmu:
Adam Mickiewicz
Juliusz Słowacki
Aleksander Fredro
Zygmunt Kaczkowski
Antoni Malczewski
Seweryn Goszczyński
Kornel Ujejski
Józef Ignacy Kraszewski
Teodor Tomasz Jeż
Pisarze/pisarki kresowi/owe z okresu pozytywizmu i modernizmu:
Maria Konopnicka
Eliza Orzeszkowa
Leopold Staff
Stanisław Witkiewicz
Gabryjela Zapolska
Pisarze/ pisarki kresowi/owe z dwudziestolecia międzywojennego i współczesności:
Jan Brzechwa
Tadeusz Borowski
Kazimiera Iłłakowiczówna
Zbigniew Herbert
Jarosław Iwaszkiewicz
Paweł Jasienica
Tadeusz Konwicki
Czesław Miłosz
Bruno Schulz
Stanisław Jerzy Lec
Stanisław Lem
Anna Kowalska
Urszula Kolzioł
Maria Kuncewiczowa
Jan Parandowski
Helena Mniszkówna
Ryszard Kapuściński
Igor Neverly
Kornel Filipowicz
Kornel Makuszyński
Jerzy Putrament
PIERWSZA POLSKA TEORIA KULTURY JĘZYKA
Łukasz Górnicki:
Uwagi o miejscu polszczyzny w rodzinie języków słowiańskich i dziejach piśmiennictwa słowiańskiego.
Zasady wzbogacania zasobu wyrazowego języka polskiego.
Rodzime źródło nowych wyrazów - ożywianie archaizmów, zapożyczenie z gwar, neologizmy na gruncie systemu słowotwórczego.
Pożyczki słowiańskie, łacińskie i niemieckie - najbardziej zrozumiałe. Polska tradycja najdłużej je przejmowała.
Rozważania o snobizmie i modzie językowej.
Zróżnicowanie stylistyczne szesnastowiecznej polszczyzny (różnice między językiem mówionym, a pisanym).
Rola piśmiennictwa w rozwoju języka.
Projekt ortografii.
Dworzanin polski (1566) - zawiera główną część teorii.
Do stanowiska Górnickiego nawiązuje polityka językowa oświecenia.
ZAINTERESOWANIA ETYMOLOGICZNE I PSEUDOETYMOLOGICZNE
Badania nad nazwami własnym i pospolitymi.
Renesansowa dyskusja nad pochodzeniem narodu i języka polskiego.
Upatrywanie pochodzenia narodu polskiego od Sarmatów.
Śmiałość i „fantastyka” etymologii.
Racjonalizm i rewizjonizm historyczny oświecenia - kres absurdalnym etymologiom.
JĘZYK I STYL LITERATURY DOBY ŚREDNIOPOLSKIEJ:
RENESANS:
Zbliżenie języka artystycznego do żywej polszczyzny potocznej.
Przekłady i przeróbki popularnych utworów, bajek, poradników medycznych.
Obrazowość, konkretność i realizm języka.
Kształtowanie się stylów funkcjonalnych.
Niejednolity język artystyczny - styl wielki i prosty.
wielki - inwersja, liczne tropy i figury poetyckie, przewaga rzeczowników i przymiotników, wyrazy mitologiczne.
prosty - składnia języka potocznego, wtręty dialogowe, mniej wyszukane środki stylistyczne, potoczna frazeologia.
XVII/XVIII - upadek polskiego języka artystycznego: rozluźnienie norm gramatycznych, wpływy włoskie i francuskie.
Oświeceniowa reforma języka.
BAROK:
Programowa trudność, skomplikowanie tekstu, koncept, chwyt formalny - organizacja utworu.
Precyzja i rygory składniowe.
Szyk przestawny.
Konkretność i szczegółowość językowa.
Odmiany: dworski, mieszczański: sentymentalny, satyryczny, szlachecki, sarmacki.
DOBA NOWOPOLSKA
od połowy XVIII w. do 1939 r.
Cechy charakterystyczne:
Kształtowanie się języka ogólnego narodowego - ponaddzielnicowego i ponadklasowego.
Wyjście z ciemnoty sarmatyzmu.
Okres stanisławowski - wzrost kultury narodowej.
1773 - Komisja Edukacji Narodowej.
1774 - Biblioteka Zauskich
1775 - Towarzystwo Ksiąg Elementarnych.
Gramatyka dla szkół narodowych, Nauka pisania i czytania w elementarzu dla szkół pijarskich narodowych Onufry Kopczyński.
Elementarz dla szkół parafialnych narodowych Gawroński i Piramowicz.
1783 - uczenie jedynie w języku polskim - wyparcie łaciny ze szkół.
Okres zaborów (1795-1815).
1805 - zniemczenie Akademii Krakowskiej.
Likwidacja polskiego szkolnictwa lub przekształcanie.
Język polski stawał się językiem mniejszości etnicznej.
Rusyfikacja ze strony Carycy Katarzyny.
A. K. Czartoryski - dbałość o czystość i komunikatywność języka polskiego.
Uniwersytet w Wilnie - jedyny ośrodek rozwoju polszczyzny.
1800 - Towarzystwo Przyjaciół Nauk - dbałość o język polski.
1815 - 1918.
Powstanie listopadowe (1830/1) - kurs antypolski we wszystkich zaborach.
Likwidacja Uniwersytetu Warszawskiego i Towarzystwa Przyjaciół nauk.
Wzmożona rusyfikacja.
Szkoła Główna - uniwersytet rosyjski.
Urzędy w Poznaniu - język niemiecki.
Pielęgnowanie języka polskiego: Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Towarzystwo czytelń Ludowych.
1902 - strajk we Wrześni.
Nieudane próby podniesienia poziomu inteligencji w społeczeństwie.
Pierwsze czasopisma:
1901 - Poradnik Językowy
1913 - Język Polski
1918 - 1939.
Powołanie Polskiej Akademii Literatury (S. Żeromski, sprawa czystości języka).
Nowa organizacja szkolnictwa powszechnego.
Walka z analfabetyzmem.
Wzrost liczby użytkowników języka ogólnego.
http://pl.wikipedia.org/wiki/Jakub_Parkoszowic
http://pl.wikipedia.org/wiki/Stanis%C5%82aw_Zaborowski
14
Wyszukiwarka