PODSTAWY TEORII

WYBORU KONSUMENTA

Uwagi wprowadzające

Gospodarstwo domowe spełnia dwie podstawowe funkcje: konsumpcyjną i produkcyjną. Ta pierwsza polega na zaspokajaniu potrzeb, a ta druga - na zdobywaniu środków umożliwiających realizację konsumpcji

W warunkach gospodarki naturalnej gospodarstwo samo wytwarza środki zaspokajające jego potrzeby, czyli obie te funkcje były realizowane w obrębie gospodarstwa domowego. Rozwój i coraz większe zróżnicowanie potrzeb oraz dóbr je zaspokajających spowodowały pogłębienie się podziału pracy i specjalizacji w wywarzaniu dóbr.

Procesy te doprowadziły do gospodarki towarowej, a w niej do rozdzielenia funkcji konsumpcyjnej i produkcyjnej. Współczesne środki na realizację konsumpcji uzyskiwane są poza gospodarstwem domowym. Są to przede wszystkim dochody ze sprzedaży pracy oraz dochody z własności pozostałych czynników produkcji, czyli kapitału i ziemi.

Celem działalności gospodarstwa domowego jest maksymalizacja użyteczności (satysfakcji) czerpanej ze spożycie koszyka dóbr (które może ono nabyć przy danym dochodzie nominalnym i danych cenach) oraz z czasu wolnego Miarą zadowolenia ludzi z konsumpcji jest użyteczność dóbr i usług

Celem działalności gospodarstwa domowego jest maksymalizacja użyteczności (satysfakcji) czerpanej ze spożycia koszyka dóbr (które może ono nabyć przy danym dochodzie nominalnym i danych cenach) oraz z czasu wolnego. Użyteczność całkowita to satysfakcja, jaką czerpiemy z posiadania produktu.

Ilość kupionych lodów	Użyteczność całkowita w punktach UC
0	0
1	4
2	7
3	9
4	10
5	9
6	8

Kształtowanie się UC

UC
A

10

8

6

4

2

0 1 2 3 4 5 6

Ilość konsumowanych lodów

Krzywa użyteczności całkowitej (UC)

Użyteczność krańcowa (marginalna)

Użytecznością krańcową nazywamy przyrosty użyteczności całkowitej ze spożycia kolejnej jednostki dobra lub usługi. Jeżeli konsument spożywa coraz większe ilości danego dobra lub usługi, to jego dodatkowe zadowolenie z konsumpcji każdej następnej jednostki jest coraz mniejsze, czyli użyteczność krańcowa maleje.

Dobra wolne a użyteczność krańcowa

Krzywą użyteczności krańcowej dla dóbr wolnych przedstawia poniższy rysunek.

jednostki satysfakcji

Y

X

• wielkość popytu na dobra wolne

Krzywa użyteczności krańcowej nie przecina osi X, ponieważ krańcowa użyteczność dóbr nigdy nie staje się ujemna. Jednak krańcowa użyteczność istotnie bardzo się zmniejsza, tak że dobro niemalże się marnuje.

Optymalizacja funkcji celu wymaga podejmowania wielorakich decyzji. Gospodarstwo domowe dokonuje:

• wyboru struktury konsumpcji bieżącej,

• wyboru ilości czasu pracy i czasu wolnego,

• optymalizacja konsumpcji w czasie, czyli podejmuje decyzje o wielkości oszczędności.

Podstawy wyboru struktury

konsumpcji bieżącej

Przedmiotem wyboru konsumenta są dobra. Dokonując wyboru konsument daje wyraz swoim gustom lub preferencjom. Podejmuje on decyzje w ramach zakreślonych przez czynniki ograniczające. Są to przede wszystkim osiągane przez niego dochody i ceny wybieranych dóbr. Przy tych ograniczeniach konsument dokonuje takich wyborów, które zapewniają mu maksymalizację użyteczności całkowitej, czyli maksymalizację sumy satysfakcji (zadowolenia) czerpanej ze spożycia określonej (przez te wybory)struktur dóbr.

Preferencje konsumenta odzwierciedlają subiektywne oceny przydatności poszczególnych dóbr i kombinacji. Określają one kolejność, w jakiej konsument uszeregował poszczególne kombinacje dóbr. Kombinacje dóbr są:

• porównywalne;

• porównywalne w sposób logicznie zgodny, czyli przechodnie; oznacza to, że jeśli porównując kombinację A i B wybieramy A , następnie porównując B i C wybieramy B, to porównując A i C wybieramy A;

• konsument zawsze preferuje kombinację dóbr dostarczającą mu więcej satysfakcji.

Gusty konsumentów możemy przedstawić za pomocą krzywej obojętności , która obrazuje wszystkie kombinacje różnych ilości dwóch dóbr, sprawiających konsumentowi w jednakowym stopniu zadowolenie z ich konsumpcji.

Konstrukcja krzywej obojętności

Ilość dobra Y

K D F

• •

B C E

H L

• •

• A

Ilość dobra X

Takich punktów możemy znaleźć nieskończenie wiele. Wyznaczają one kombinację dwóch dóbr dodając ten sam poziom użyteczności całkowitej. Łącząc te punkty otrzymujemy krzywą obojętności konsumenta

Krzywa obojętności konsumenta

Ilość dobra Y

6 C

3 B I₂

A

2 I₁

0 2 5 7

Ilość dobra X

Krzywa obojętności obrazuje różne kombinacje dwóch dóbr dające ten sam poziom użyteczności całkowitej. Przesuwając się wzdłuż krzywej konsument zastępuje (substytuuje) jedno dobro drugim, zachowując taki sam poziom zadowolenia ze spożycia tych różnych kombinacji dóbr. Kształt krzywej obojętności (wypukła w kierunku początku układu) wskazuje, że dodatkową ilość jednego dobra uzyskuje się kosztem coraz mniejszej ilości drugiego dobra.

Zilustrujemy to na rysunku.

Zmiany stopy substytucji na różnych odcinkach krzywej obojętności

Ilość dobra Y

G A₁

Y

H B₁

L C₁

M
Y D₁

A B C D

0

X
X

Ilość dobra X

Tę relacje substytucyjności możemy mierzyć stosunkiem ilości dobra Y, którą konsument jest skłonny poświecić w zamian za dodatkową jednostkę dobra X, co zapisujemy jako
i określamy mianem: krańcowa stopa substytucji. Na rys. stosunek
przy przechodzeniu z punktu A₁ do punktu B₁ jest wyraźnie większy niż stosunek
przy przechodzeniu z punktu C₁ do punktu D₁
. Zachodzi tutaj analogia do mierzenia nachylenia wzdłuż łuku.

Jeśli będziemy zbliżali do siebie punkty A₁ i B₁, czyli założymy, że zmiany ilości dobra X i Y są nieskończenie małe, możemy zmierzyć krańcową stopę substytucji w punkcie. Jej geometrycznym wyrazem jest tangens kąta, jaki tworzy styczna w danym punkcie do krzywej obojętności z osią odciętych Jest to, inaczej mówiąc, miara nachylenia krzywej obojętności w danym punkcie.

Miara nachylenia krzywej obojętności w danym punkcie

Ilość dobra Y

B

E

O

• A

Ilość dobra X

Możemy to zapisać:

K_ss = tg

Konsument preferuje kombinację dóbr dostarczającą mu więcej satysfakcji. Można więc narysować całą „mapę” krzywych obojętności. Im krzywa obojętności położona jest dalej od początku układu, tym reprezentuje wyższy poziom użyteczności całkowitej.

.

Mapa krzywych obojętności reprezentujących różne poziomy użyteczności całkowitej

Ilość dobra Y

O₄

O₃

O₂

O₁

0

Ilość dobra X

Jedna strona zagadnienia- „mapa” krzywych obojętności jest wyrazem preferencji, porządku, w jakim konsument uszeregował poszczególne kombinacje dóbr.

Druga strona zagadnienia to ograniczenia wyboru konsumenta.. Te ograniczenia to dochód konsumenta (D_k) i cena dobra X (c_x) oraz cena dobra Y (c_y). Konsument nie może wybrać dowolnej krzywej obojętności, musi dokonać wyboru w ramach tych warunków brzegowych, które ograniczają jego wybór.

Linia ograniczenia budżetowego

Ilość dobra Y

• 
  B

4

2

A

0 1 2 3 4

Ilość dobra X

Punkty przecięcia ścieżki cen z układem współrzędnych wyznaczają maksymalną ilość nabywanego jednego dobra przy całkowitej rezygnacji zakupu drugiego dobra.

Między tymi dwoma punktami znajdują się maksymalne ilości jednego dobra, którą konsument jest w stanie kupić przy określonych ilościach zakupu drugiego dobra.

Linia ograniczenia budżetowego (AB), zwana też czasami linią (lub ścieżką) cen, reprezentuje zbiór kombinacji dóbr X i Y osiągalnych dla konsumenta przy danych warunkach brzegowych, tzn. danym dochodzie i danych cenach dóbr. Zatem:

Nachylenie linii ograniczenia budżetowego mierzymy stosunkiem
Wielkość 0B otrzymujemy dzieląc dochód konsumenta przez cenę dobra Y
a wielkość 0A - dzieląc dochód konsumenta przez cenę dobra X (

Zatem:

Zmiana ceny dobra X lub dobra Y bądź też zmiana cen dóbr równocześnie (w różnym tempie) powoduje zmianę stosunku
, czyli zmianę nachylenia linii ograniczenia budżetowego. Możemy to przedstawić graficznie ( patrz rys).

Zmiana nachylenia ograniczenia budżetowego na skutek zmiany ceny dobra X

Ilość dobra Y

B

6

4

2

A₁ A A₂

0 1 2 3 4 5 6

Ilość dobra X

Spadek ceny dobra X powoduje zmianę położenia linii ograniczenia budżetowego z BA do BA₂, wzrost ceny dobra X - zmianę z BA do BA₁. Linia ograniczenia budżetowego obraca się niczym ramię dźwigu wokół punktu B.

Podobnie w przypadku zmiany ceny dobra Y. Tym razem linia ograniczenia budżetowego obraca się wokół punktu A> Spadek ceny dobra Y powoduje zmianę położenia linii ograniczenia budżetowego z AB do AB₂, a wzrost ceny dobra Y zmianę z AB do AB₁.

Zmiana nachylenia linii ograniczenia budżetowego na skutek zmiany ceny dobra Y

Ilość dobra Y

8 B₂

7

6 B

4

3 B₁

2

A

0 1 2 3 4 5

Ilość dobra X

Zmiany obu tych czynników (tzn. cen dóbr X i Y oraz dochodów) mogą przebiegać równocześnie. Wtedy może zmieniać się nachylenie i odległość od początku układu linii ograniczenia budżetowego.

Połączmy teraz chęci i możliwości konsumenta na jednym rynku. „Mapa” krzywych obojętności zawiera nieskończenie wiele krzywych obojętności. Linia ograniczenia budżetowego zetknie się więc z możliwie największą położoną krzywą obojętności. Załóżmy, że w naszym przypadku jest to krzywa obojętności oznaczona symbolem O₂.

hOptimum konsumenta

Ilość dobra Y

O₄

O₃

O₂

O₁

B

D E

0

C A

Ilość dobra X

Punkt styczności linii ograniczenia budżetowego z możliwą do osiągnięcia krzywą obojętności (punkt E) wyznacza strukturę spożycia, przy której konsument maksymalizuje użyteczność całkowitą. W naszym przykładzie konsument maksymalizuje użyteczność całkowitą spożywając 0C dobra X i 0D dobra Y. Sytuacja taka oznacza równowagę konsumenta , jego optimum. Jeśli warunki ograniczające wybór nie zmieniają się, konsument będzie powtarzał swoją strukturę spożycia.

Udowodnijmy, że punkt E wyznacza strukturę spożycia, przy której konsument maksymalizuje użyteczność całkowitą.

Konsument dokonując wyboru porównuje użyteczność dóbr z ich cenami. Maksimum użyteczności całkowitej osiągnie wówczas, gdy stosunek krańcowych użyteczności tych dóbr zrówna się ze stosunkiem cen tych dóbr.

Użyteczność krańcowa (U_żk) jest to przyrost satysfakcji (zadowolenia) uzyskany ze spożycia kolejnej jednostki danego dobra:

Podczas gdy użyteczność całkowita zmienia się wraz ze wzrostem ilości konsumowanego dobra (początkowo rośnie, osiągając w pewnym punkcie maksimum, a następnie spada), użyteczność krańcowa zmniejsza się wraz ze wzrostem ilości konsumowanego dobra. Relację między krzywymi użyteczności całkowitej i krańcowej przedstawia poniższy rys.

Krzywe użyteczności całkowitej i krańcowej

Użyteczność całkowita

U_żc

0 Q₁

Ilość dobra X

Użyteczność krańcowa

0

Q₁ Ilość dobra X

U_żk

Konsument dokonując optymalnego wyboru ilości dóbr X i Y określa indywidualny popyt na te dobra. Popyt zależy od cen dóbr X i Y, dochodu oraz preferencji konsumenta. Jeżeli założymy niezmienność preferencji konsumenta, niezmienność jego dochodu oraz niezmienność ceny dobra Y, możemy wykreślić krzywą ilustrującą zależność między wielkością konsumpcji dobra X a zmianami cen tego dobra. Jest to tzw. krzywa cena - konsumpcja.

Krzywa cena - konsumpcja

Ilość dobra Y

B

E₃

E₁ E₂

Q₃

Q₂

Q₁

0 Q₁ Q₂ Q₃ A₁ A₂ A₃

Ilość dobra X

Jeżeli te wielkości popytu na dobro X, czyli Q_q, Q₂,Q₃ oraz odpowiadające tym wielkościom ceny dobra X przeniesiemy, to otrzymamy krzywą popytu pojedynczego konsumenta (gospodarstwa domowego), która jest graficznym odzwierciedleniem popytu konkretnego konsumenta (gospodarstwa domowego) na dane dobro przy różnych cenach tego dobra.

Krzywa popytu pojedynczego konsumenta

Cena dobra X

c₁ E₁

c₂ E₂

E₃

c₃ P_p

0 Q₁ Q₂ Q₃

Nabywane ilości dobra X (popyt)

Podstawy wyboru ilości czasu pracy

i czasu wolnego

Realizacja funkcji konsumpcyjnej gospodarstwa domowego wymaga odpowiednich środków. To właśnie funkcja produkcyjna ma na celu dostarczenie tych środków, umożliwiających konsumpcję.

Dochód a skłonność do konsumpcji

Wielkość dochodu jest głównym, obok cen, czynnikiem wpływającym na poziom konsumpcji gospodarstwa domowego. Na ogół wzrost dochodu powoduje wzrost popytu na poszczególne dobra, a jego spadek powoduje spadek popytu. Ta ogólna zasada nie dotyczy dóbr podrzędnych . Jeżeli wzrasta dochód konsumenta, a ceny dóbr pozostają nie zmienione, to rozmiary popytu konsumenta na dobro podrzędne zmniejszają się. Zmiana dochodu implikuje zmianę nie tylko poziomu, ale i struktury wydatków.

Zależność pomiędzy dochodem a poziomem konsumpcji dla dóbr normalnych i podrzędnych możemy przedstawić za pomocą tzw. krzywych dochód - konsumpcja.

Krzywa dochód - konsumpcja jest geometryczną ilustracją zbioru punktów równowagi konsumenta odpowiadających wszystkim poziomom dochodu konsumenta, przy założeniu niezmienności cen oraz danych preferencyjnych konsumenta.

Zacznijmy od dóbr normalnych. W ich przypadku, gdy wzrasta dochód konsumenta, a cena dóbr pozostaje nie zmieniona, wielkość popytu na te dobra (także ich konsumpcja) wzrasta.

Krzywa dochodów - konsumpcji dla przypadku, gdy X i Y są dobrami normalnymi

Ilość dobra Y

Q₃

Q₂

B₃ Q₁

B₂

B₁

E₃

E₂

E₁

0 A₁ A₂ A₃

Ilość dobra X

Załóżmy teraz, że dobro Y jest dobrem normalnym, a dobro X jest dobrem podrzędnym. Popyt na dobro Y będzie więc wzrastał wraz ze wzrostem dochodu, natomiast popyt na dobro X będzie malał.

Krzywa dochodów - konsumpcja dla przypadku, gdy Y jest dobrem normalnym, a X jest dobrem podrzędnym

Ilość dobra Y

B₃

B₂

E₃

B₁

E₂ O₃

E₁ O₂

O₁

0 A₁ A₂ A₃

Ilość dobra X

Czynniki pozadochodowe a konsumpcja

Dochód jest (przy danych cenach) głównym, ale nie jedynym, czynnikiem wpływającym na wielkość i strukturę konsumpcji gospodarstwa domowego. Wpływają na to również czynniki pozadochodowe. Możemy je podzielić na obiektywne i subiektywne . Do obiektywnych zaliczamy strukturę rodziny według płci i wieku oraz czynniki społeczno - kulturowe, jak: wykształcenie, zawód, miejsce zamieszkania, a nawet religia. Czynniki subiektywne sprawiają, że faktyczne wydatki gospodarstw domowych na konsumpcję mogą się różnić od ich możliwości dochodowych. Wydatki na konsumpcję osób przezornych, oszczędnych czy skąpych będą niższe nich ich możliwości dochodowe. Inaczej w przypadku osób rozrzutnych - ich konsumpcja może być nawet wyższa od możliwości dochodowych, oczywiście musi być wtedy finansowana ze źródeł zewnętrznych np. z kredytu.

Wybór między dochodem z pracy (konsumpcją)

a czasem wolnym

Dochody gospodarstw domowych mogą pochodzić ze sprzedaży pracy, ale także z tytułu własności pozostałych czynników produkcji czy też płatności transferowych czy też innych źródeł. Większość dochodów gospodarstw domowych pochodzi z pracy.

Traktujemy konsumenta jako jednostkę sprzedającą swoją pracę. Przy realizacji funkcji konsumpcyjnej konsument musi dokonać wyboru. Jest to wybór między wypoczynkiem (czasem wolnym), przedstawiającym dla niego określoną użyteczność, a pracą, która przynosząc dochód umożliwia zakup dóbr także dostarczających konsumentowi określonej użyteczności.

Analiza różnych kombinacji tych dwóch specyficznych dóbr pozwoli wybrać taką, która zapewni maksymalizację użyteczności całkowitej. Tę analizę zaczynamy od opisu konstrukcji krzywej obojętności dla czasu wolnego i konsumpcji.

Konstrukcja krzywej obojętności dla czasu wolnego i konsumpcji

Dochód z pracy i konsumpcja

K D F

• •

B C E

L

H •

•

0 A 24

Czas pracy i czas wolny

Punkty te wyznaczają kombinację czasu wolnego i dochodu z pracy (konsumpcji) dające ten sam poziom użyteczności całkowitej. Łącząc te punkty otrzymujemy krzywą obojętności dla czasu wolnego i konsumpcji).

Krzywa obojętności dla czasu wolnego i konsumpcji

Dochód z pracy i konsumpcja

O

• 24

Czas pracy i czas wolny

Poruszając się po krzywej konsument substytuuje czas wolny dochodem z pracy lub odwrotnie zachowując ten sam poziom użyteczności całkowitej. Z kształtu krzywej obojętności, wynika zasada malejącej krańcowej stopy substytucji. Oznacza ona, że w zamian za kolejne przyrosty czasu wolnego o jednostkę (np. o godzinę) konsument jest skłonny poświęcić coraz mniej dochodów z pracy. Odwrotnie jest przy poruszaniu się w górę. Za rezygnację z kolejnych godzin czasu wolnego konsument żąda większych dochodów z pracy. Konsument preferuje kombinację dóbr dostarczające mu więcej satysfakcji; woli więcej niż mniej. Zechce się więc znaleźć na krzywej obojętności położonej na mapie krzywych obojętności jak najdalej od początku układu.

Mapa krzywych obojętności dla czasu wolnego i konsumpcji

Dochód z pracy i konsumpcja

Q₃

Q₂

Q₁

• 
  24

Czas pracy i czas wolny

To jaka krzywa obojętności będzie dla konsumenta osiągalna, zależy od stawek płac. Wyznaczają one nachylenia linii czasu pracy konsumenta (pracownika), inaczej linii płac. Wszystkie możliwe linie płac wychodzą z punktu D

Równowaga konsumenta przy wyborze czasu wolnego i dochodu z pracy

Dochód z pracy i konsumpcja

Q₁ Q₂ Q₃

C

B E

D

0 A 24

Czas pracy i czas wolny

Punkt równowagi konsumenta zostanie wyznaczony przez punkt styczności linii płac z możliwie najdalej oddaloną od początku układu krzywą obojętności (punkt E na rys).

To, która krzywa będzie dla konsumenta osiągalna, zależy od stawek płac. Wyższe stawki pozwalają osiągnąć krzywe obojętności położone dalej od początku układu współrzędnych.

Osiągalność krzywych obojętności przy różnych stawkach płac

Stawka płac

P_ł2ł E₂

P_ł E

O₃

P_ł1 E₁ O₂

O₁

0 12 14 16 D 24

Czas wolny

Przenieśmy teraz otrzymane punkty na układ współrzędnych, w którym na osi X odłożymy czas pracy, czyli (24 - t_w), a na osi Y - stawki płac.

Krzywa podaży pracy pojedynczego pracownika

Stawka płac

E₂

E

E₁

0 2 4 6 8 10 12

Czas pracy (w godzinach)

Po połączeniu punktów otrzymamy krzywą, która ilustruje zależność między wysokością płac a podażą pojedynczego pracownika.

Wysokość płacy jest głównym, ale nie jedynym czynnikiem wpływającym na podaż pracy. Na wielkość tej podaży mają również wpływ tzw. dochody pozapłacowe , czyli inne dochody nie pochodzące z wynagrodzenia za pracę, czynniki demograficzne (struktura gospodarstwa domowego pod względem płci i wieku), a także czynniki społeczno - kulturowe.

Źródła dochodów pozapłacowych: świadczenia socjalne, spadek, wygrane w grach liczbowych i dochody z własności pozostałych czynników produkcji, tzn. kapitału i ziemi. Wszystkie wymienione czynniki współokreślają wartość podaży pracy zgłaszanej przez poszczególne gospodarstwa domowe. Globalna (łączna) podaż pracy jest wynikiem, sumą indywidualnych decyzji poszczególnych gospodarstw domowych.

Optymalizacja konsumpcji w czasie

Dotychczasowa analiza zakładała, że konsument cały dochód wydaje w okresie bieżącym. Konsument wybiera między konsumpcją w okresie bieżącym (C_t) a konsumpcją w okresie przyszłym (C_t+1), czyli określa wielkość oszczędności. Również ten wybór ma swoje ograniczenia . Są nimi wysokość dochodu (D_k) i wysokość stopy procentowej (r). Tworzą one swoiste ograniczenie budżetowe, zwane inaczej linią możliwości rynkowych.

Krzywa obojętności dla konsumpcji bieżącej i przyszłej

Konsumpcja przyszła

O

0

Konsumpcja bieżąca

Na osi odciętych przedstawiamy konsumpcję bieżącą (C_t) na osi rzędnych konsumpcję przyszłą (C_t+1). Postępując podobnie jak w poprzednich wyborach, możemy skonstruować krzywą objętości obrazującą różne kombinacje konstrukcji bieżącej i przyszłej, dające ten sam poziom użyteczności całkowitej.

Załóżmy najpierw że konsumpcja bieżąca wynosi 0. Oznacza że konsument oszczędza cały bieżący dochód (dla uproszczenia zastąpmy dotychczasowy symbol dochodu konsumenta D_k symbolem D) i wypożycza go przy stopie procentowej r. Wówczas konsumpcja w okresie następnym wynosiłaby:

Po przekształceniu otrzymujemy:

Odkładając tę wielkość na osi rzędnych otrzymujemy punkt B.

Alternatywnie załóżmy, że konsument żyje ponad stan i w okresie bieżącym realizuje konsumpcję z dwóch okresów. Aby to osiągnąć, musi pożyczać pewną sumę pieniędzy. Maksymalna wielkość sumy, jaką możemy pożyczyć pod zastaw przyszłego dochodu, wynosi
Jest to zaktualizowana (zdyskontowana) wartość dochodu z przyszłego okresu przy stopie procentowej r. Maksymalna bieżąca konsumpcja wynosi więc
Odkładając tę wielkość na osi odciętych otrzymujemy punkt A.

Linia możliwości rynkowych

Konsumpcja przyszła

B

A

0

Konsumpcja bieżąca

Łącząc punkty A i B otrzymamy punkty międzyokresowego ograniczenia budżetowego, inaczej linie możliwości rynkowych (rys j.w.). Jej zetknięcie z krzywą obojętności wyznacza optymalną strukturę konsumpcji bieżącej i przyszłej.

Międzyokresowa optymalizacja struktury konsumpcji

Konsumpcja przyszła

B

E

O₃

O₂

O₁

0 F G A

Konsumpcja bieżąca

Zmiana stopy procentowej, np. jej wzrost, wpłynie na zmianę tej struktury. Przedstawmy to na rys.

Równowaga konsumenta przy różnych stopach procentowych

Konsumpcja przyszła

B₁

B

E₁

E

O₃

O₂

O₁

0 F₁ F G A₁ A

Konsumpcja bieżąca

Nowa linia ograniczenia budżetowego A₁ B₁ przy wyższej stopie procentowej wyznacza inną strukturę podziału dochodów na konsumpcję bieżącą i przyszłą. Teraz konsumpcja bieżąca jest mniejsza (0F₁<0F), a oszczędności są większe (F₁G>FG). Można stwierdzić pozytywną zależność między oszczędnościami a zmianami stopy procentowej. Przenieśmy punkty E, E₁ na rys.

Krzywa podaży oszczędności pojedynczego gospodarstwa domowego

Stopa procentowa

E₁

r₁

E

r

0

G F F₁

Oszczędności

Otrzymamy krzywą podaży oszczędności pojedynczego gospodarstwa domowego. Globalna (agregatowa) podaż oszczędności jest sumą odosobnionych, indywidualnych decyzji poszczególnych gospodarstw domowych.

Oszczędności oznaczają przeniesienie dochodów (bogactwa) z okresu bieżącego na okres przyszły. Formy tego przeniesienia mogą być różne. Konsument może gromadzić pieniądz gotówkowy, depozyty bankowe, kupować obligacje, akcje przedsiębiorstw, nieruchomości, złoto czy też dzieła sztuki. Poszczególne aktywa są zróżnicowana pod względem

ryzyka i przynoszenia dochodów. Między poziomem ryzyka a dochodowością zachodzi pewna korelacja. Aktywa obciążone wysokim ryzykiem mogą przynieść wysokie dochody, ale również w razie niepowodzenia wysokie straty. Wybór struktury portfela finansowych i realnych aktywów zależy od preferencji konsumenta, od jego skłonności do ponoszenia ryzyka.

Pozycja gospodarstwa domowego

jako nabywcy dóbr konsumpcyjnych

oraz dostawcy siły roboczej

w gospodarce rynkowej i centralnie planowanej

Sytuacja każdego mikropodmiotu, tzn. zarówno gospodarstwa domowego jak i przedsiębiorstwa, zależy od kontekstu mikro- i makroekonomicznego, w jakim działa i podejmuje decyzje. Charakterystyka systemów społeczno - gospodarczych pozwala dostrzec różnice uwarunkowań makroekonomicznych w gospodarce rynkowej i centralnie planowanej.

Gospodarka rynkowa, szczególnie jeśli prowadzimy analizę krótkookresową, jest uwarunkowana stroną popytową lub - jak nazywa to J. Kornai - jest ograniczona przez popyt. Oznacza to, że zmiana wielkości i struktury popytu wpływa na stopień wykorzystania potencjału produkcyjnego, że popyt na dobra „tworzy” produkcję tych dóbr w odpowiednich wielkościach. Podaż reaguje na sygnały płynące z rynku, jest elastyczna. To konsumenci, nabywcy, przez dokonywanie wyborów określają wielkość i strukturę podaży. Możemy więc mówić o rynku nabywcy.

Gospodarka centralnie planowana jest uwarunkowana stroną podażową. Prowadzi to do trwałego rozwarcia między popytem i podażą na niekorzyść podaży. Mamy do czynienia z rynkiem producenta i wszelakimi ujemnymi konsekwencjami, jakie z tego wynikają. W gospodarce ograniczonej przez wielkości zasobów, w gospodarce niedoborów, im intensywniejszy jest niedobór, tym wolniej następuje dostosowanie podaży do popytu.

Jak te uwarunkowania systemowe wpływają na realizację dwu podstawowych funkcji gospodarstwa domowego: funkcji konsumpcyjnej i funkcji produkcyjnej?

Realizacja funkcji konsumpcyjnej jest zdecydowanie korzystniejsza w gospodarce rynkowej. Bogata oferta rynkowa i konkurencja między producentami pozwalają na dokonanie wyboru zgodnie z preferencjami nabywcy. Jedynie ograniczenie budżetowe wyznacza ramy wyboru poziomu i struktury konsumpcji.

Inaczej jest w gospodarce centralnie planowanej. Dochody są warunkiem koniecznym, ale nie wystarczającym kształtowania poziomu i struktury konsumpcji nabywcy. Trwały niedobór dóbr konsumpcyjnych spowodował, że ukształtowały się tzw. alternatywne (wobec rynkowego)sposoby alokacji dóbr konsumpcyjnych. Do tych nierynkowych sposobów należało racjonowanie albo reglamentacja. W gospodarce rynkowej ten sposób alokacji dóbr jest stosowany jedynie w stanach ekstremalnych, np. w czasie wojny. W gospodarce centralnie planowanej, wraz z pogłębieniem się niedoborów, racjonowanie zaczęło obejmować coraz szerszy asortyment artykułów spożywczych i przemysłowych.

Występujące niedobory wymuszały zmianę struktury konsumpcji (zjawisko substytucji wymuszonej) lub wręcz uniemożliwiały dokonanie wydatków (zjawisko wymuszonych oszczędności) Wymuszone oszczędności kumulując się z okresu na okres, tworzyły tzw. nawis inflacyjny, który może być miarą niedopasowania możliwości nabywczych społeczeństwa do możliwości podażowych gospodarki, czyli miarą nadwyżkowego popytu.

Realizacja funkcji produkcyjnej również ma swoje specyficzne cechy w obu systemach. W gospodarce rynkowej alokacja pracy jako jednego z czynników produkcji (obok kapitału z ziemi) podlega prawidłowościom rynkowym wynikającym z gry popytu i podaży. Inaczej w gospodarce centralnie planowanej - prawo do pracy było zwykle zagwarantowane konstytucyjnie, ale pomijając ten doktrynalny aspekt zagadnienia, mechanizmy gospodarki niedoborów sprawiły, że gospodarka wchłaniała wszystkie oferty pracy zgłoszone przez gospodarstwa domowe. Stawiało to je w dobrej sytuacji przetargowej - oferta pracy zgłoszona przez gospodarstwo domowe zostawała przyjęta. Jest jednak jeszcze jeden aspekt zagadnienia, tzw. wpływ ekonomicznego niedoboru dóbr konsumpcyjnych na wielkość podaży pracy. Z jednej strony to, że uzyskane dochody nie mogły zostać wydane na zapewnienie konsumpcji o określonej strukturze powinno działać w kierunku zmniejszenia podaży pracy. Z drugiej strony, dodatkowe dochody umożliwiły nabywanie dóbr na ,,czarnym rynku” gdzie ceny były wyższe; pozwoliło to jak gdyby poszerzyć zakres rynkowej alokacji dóbr konsumpcyjnych.

1

---