Anna Jagiellonka
- jedyna żona Stefana Batorego
Anna Jagiellonka urodziła się w 1523 roku. Była czwartym dzieckiem Zygmunta I Starego i Bony Sforza. Przez kilkanaście lat charakterystyczną cechą dworu królewskiego był fakt, że trzy najmłodsze królewny - Anna, Zofia i Katarzyna, zawsze występowały razem. Przez cały ten czas pozostawały pod wpływem despotycznej matki, przytłumione obecnością starszego rodzeństwa. Dla Anny obie siostry pozostały bliskimi osobami do końca życia. Niewiele wiemy o wykształceniu królewny. Znała dobrze włoski, swobodnie czytała i pisała. Nie władała natomiast łaciną.
Po śmierci ojca, gdy doszło do konfliktu matki z synem, Zygmuntem Augustem, królewna Anna wraz z matką i siostrami przeniosła się na Mazowsze. Odtąd mieszkały głównie w Warszawie lub Łomży. Anna według ówczesnych pojęć była starą panną. Była brzydka, a rodzice wcześniej nie zadbali o jej zamążpójście. Także brat, odpowiedzialny za nią w późniejszym okresie, lekceważył sobie jej los. Nie przyznał siostrom żadnego zaopatrzenia. Był wobec nich mało życzliwy. Sytuacja finansowa Anny pogorszyła się po wyjeździe matki do Włoch.
Gdy siostry, Katarzyna i Zofia, powychodziły za mąż, los Anny Jagiellonki odmienił się na lepsze. Anna stała się Pierwszą Polską Damą, a wobec bezpłodności króla, rosło prawdopodobieństwo, że królewna zostanie dziedziczką wszystkich jagiellońskich dóbr i praw. Zaczęto tytułować ją nieznanym wcześniej tytułem "infantki". Anna mieszkała głównie w Warszawie, rozbudowała dwór ujazdowski, nie zajmowała się polityką.
Jej stosunki z bratem układały się źle. Była jawnie lekceważona, król nie życzył sobie, aby odwiedzali ją senatorowie. Wiodła smutne, nudne życie wypełnione modlitwą, haftowaniem, pielęgnowaniem ogrodu. Anna zgorszona była życiem, jakie prowadził jej brat. Mieszkając po sąsiedzku, obserwowała liczne kochanki, jakie król sprowadzał do pałacu. Porwał nawet jedną z jej dworek i umieściwszy w jednej z królewskich rezydencji otoczył ją przepychem. W tym samym czasie zaczęli pojawiać się kandydaci do ręki ponad 40-letniej Anny. Przewidując bezpotomną śmierć Zygmunta Augusta liczyli, że wraz z jej ręką otrzymają koronę polską. Charakterystycznym dla wszystkich kandydatów był fakt, że każdy z nich mógł być synem wybranki.
Nawet umierając Zygmunt August nie chciał widzieć siostry. Uczynił ją jednak wykonawczynią swego testamentu, otrzymała także część jego majątku i uposażenie, w tym klejnoty, które należały dawniej do Barbary Radziwiłłówny.
Po śmierci króla rola królewny Anny była bardzo trudna. Problemy przerastały nieśmiałą infantkę, nie mającą żadnego doświadczenia w działalności publicznej. Jednak powoli wciągnęła się w rozgrywkę o koronę. Zaczęła również domagać się pełnego spadku po bracie. Spotkało ją przy tym wiele przykrości. Rozpatrując kandydatów do jej ręki, publicznie zwracano uwagę na jej wiek i kwestionowano zdolność do macierzyństwa.
Wybrany królem o 28 lat młodszy Henryk Walezy bardzo jej się spodobał i poważnie liczyła na małżeństwo z nim. Rozchorowała się ze zmartwienia po jego wyjeździe.
W grudniu 1575 roku wybrana została królem. Zdecydowano, że jej małżonkiem zostać miał Stefan Batory. Królowa Anna otrzymała oprawę na Mazowszu. 52-letnia Anna poślubiła młodszego o 10 lat Batorego. Ponieważ Batory nie znał polskiego, a Anna łaciny, małżonkowie musieli porozumiewać się przez tłumacza (tak było przez cały czas trwania tego związku). Po kilku dniach małżeństwa Batory zaczął unikać żony, przestał nocować w swej sypialni, u żony rzadko bywał. Anna, nieszczęśliwa, chodziła rozdrażniona. Nieudane pożycie małżeńskie i poczucie osamotnienia wzmogły u królowej zainteresowania religijne. Anna nie lubiła innowierców, popierała zakon jezuitów. Batory najczęściej przebywał w ulubionym Grodnie (miał tam syna), królowa zaś żyła w strachu przed rozwodem. Królowa nie miała w dalszym ciągu większego wpływu na politykę. Wiele uwagi poświęcała sprawom majątkowym i korespondencji z siostrą Katarzyną, królową Szwecji.
Szczególnie zainteresowana była jej dziećmi: Zyziem (późniejszym Zygmuntem III Wazą) i Hanusią. Po śmierci ich matki poczuła się ich opiekunką, a gdy niespodziewanie została wdową w 1586 roku (mając 64 lata), całą energię poświęciła przygotowaniu elekcji Zygmunta na króla polskiego.
Późniejsze stosunki z Zygmuntem i Anną były bardzo dobre, król Zygmunt utrzymywał ze starą królową stały kontakt. Anna Jagiellonka została chrzestną matką jego dzieci.
W ostatnich latach życia królowej Anny jej powiernikiem i towarzyszem był Piotr Skarga. Zmarła w 1596 roku w obecności ukochanego siostrzeńca, Zygmunta III Wazy i Skargi. Pochowana została bardzo uroczyście. Piotr Skarga wygłosił kazanie na pogrzebie. Pochowano ją w Kaplicy Zygmuntowskiej, obok ojca i brata.
Ciekawą sprawą jest działalność fundacyjna Anny Jagiellonki. Związana z Warszawą, przebudowała siedzibę królewską na terenie dzisiejszego Zamku i w Ujazdowie. Rozpoczęła zakładanie wodociągów, kontynuowała rozpoczętą przez brata, budowę pierwszego mostu na Wiśle. W Krakowie pokryła Kaplicę Zygmuntowską nową kopułą i zleciła jej pozłocenie. Ufundowała także wspaniały pomnik na grobie matki w Bari.