I WYKŁAD - 8 październik 2002 r.

I Dawna Rzeczpospolita (do III rozbioru) - wykład

II Wiek XIX (Księstwo Warszawskie, Kongresówka, Galicja) - sami („Historia Ustroju i prawa

polskiego 1772-1918” - Korobowicz, Witkowski)

III Polska XX - Lecia Międzywojennego (1918-39) - wykład (pod kątem widzenia prawa,

szczególnie prace kodyfikacyjne)

I część podręcznika - Bardach, Leśniogórski, Szyszak

Historia prawa polskiego - dzieje ustroju społeczno - politycznego i instytucji prawnych na ziemiach polskich.

Ustrój społeczny - organizacja prawna społeczeństwa

1. Społeczeństwo feudalne

• stanowa struktura społeczna (opiera się na nierówności prawa)

Stan społeczny - grupa społeczna mająca własne prawa różne od reszty społeczeństwa oraz własny system sądowy, przed którym te prawa są realizowane

XIII/XIV w. - ukształtowanie się społeczeństwa stanowego, wcześniej społeczeństwo „wolnych kmieci”

Duchowieństwo w początkach XIII w. uzyskało privilegium fori (przywilej własnego sądownictwa)

Gracjan z Bologni z klasztoru św. Feliksa w 1140-41 zebrał materiał prawny z 12 wieków i go uporządkował oraz usystematyzował.

Społeczeństwo świeckie - prawo ustne

Powoli kształtował się stan rycerski i szlachecki poprzez indywidualne przywileje. Od XIII w. przywileje generalne, ziemskie (m.in. w Cieni czy Lutomyślu)

Stan miejski kształtował się w procesie lokacji miast na prawie niemieckim.

Każdy ze stanów miał różne prawo.

W takim kształcie przetrwało to do Wielkiej Rewolucji Francuskiej., kiedy to burżuazja sprzeciwiła się nierównościom społecznym. Ukształtowało się sądownictwo powszechne. Prawa i wolności obywatelskie oraz wolności polityczne.

Ustrój polityczny - struktura i organizacja władz państwowych

1. Organ i władza centralna obejmująca całe terytorium

2. Struktura organów terenowych

Relacja organów centralnych i terenowych.

Ustrój scentralizowany - hierarchiczne podporządkowanie sobie kolejnych organów

Ustrój zdecentralizowany

Instytucje prawne na ziemiach polskich

Instytucje - zespół norm prawnych regulujących określony wycinek życia społecznego (musi być istotny praktycznie i ważny teoretycznie)

Prawo:

• publiczne (normy regulujące stosunki publiczne, ustrój organów, relacje ludzi z tymi organami)

• sądowe (normy prawne, które mają zastosowanie w postępowaniu przed sądami)

Prawo sądowe (w Polsce):

• karne (materialne)

• karne procesowe (formalne)

• cywilne (kiedyś prywatne)

• cywilne procesowe

• organizacja sądownictwa

Prawo karne = materialne

Prawo procesowe:

• Kodeks postępowania cywilnego

• Kodeks postępowania karnego

Prawo karne - normy prawne zawierające zakazy lub nakazy określonego postępowania pod rygorem sankcji

Normy prawa karnego procesowego - przepisy regulujące sposób postępowań gdy naruszane są normy prawa karnego

Prawo cywilne - normy regulujące stosunki osobowe i majątkowe pomiędzy podmiotami

Prawo prywatne majątkowe: osoby fizyczne i prawne

Stosunki osobowe między osobami fizycznymi

Stosunki własności i posiadania odnoszą się do rzeczy

Prawo procesowe cywilne

Proces cywilny służy ochronie interesów prywatnych

Organizacja sądownictwa: system sądowo - odwoławczy (każde orzeczenie podlega kontroli instancji wyższej, możliwość zaskarżania wyroków ostatecznych)

II WYKŁAD - 15 październik 2002 r.

Periodyzacja (periodus - okres)

Na przełomie XIX/XX w. dokonał periodyzacji Oswald Baltzer (Lwów) oraz Stanisław Kutrzeba (profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, zm.1945). Stanisław Kutrzeba był w składzie delegacji Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej do Moskwy (związany z konserwatystami). Był bratem Tadeusza Kutrzeby (Dyrektor Wojskowego Instytutu Historycznego i Instytutu Historycznego im. Władysława Sikorskiego)

Użyto kryterium zmieniającej się formy państwa, którą określa sposób organizacji władz centralnych (naczelnych) i ich stosunek do organów terenowych.

W podziale występuje asynchronia między formą (ustrój polityczny), a prawem sądowym. Zmiany ustrojowe następują szybciej niż zmiany w prawie sądowym. Wynika to z konserwatyzmu prawa sądowego (cywilne, karne, procesowe materialne)

W II Rzeczypospolitej obowiązywało prawo z XIX w. z zaborów pruskiego, austriackiego i rosyjskiego. Trwały dopiero intensywne prace kodyfikacyjne (Kodeks Cywilny - od 1933 r., Kodeks karny, Kodeks postępowania karnego)

Od 1 stycznia 1947 r. ujednolicono prawo w Polsce

Zmiany w prawie nie nadążają za zmianami ustrojowymi. Dobre prawo przetrzymuje zmiany ustrojowe.

I Okres państewek półpatrialchalnych, półfeudalnych (VIII w. - pierwsza połowa X w.)

Państewka plemienne

Lędzianie (od lędów - uprawianie pola) od tego Lachy, Lechici

Państwo Wiślan (Górny bieg Wisły), najlepiej rozwinięta kultura materialna, pierwsze związki z chrześcijaństwem

876 r. - wchodzą w skład Państwa Wielkomorawskiego, potem czeskiego

Goplanie (północ), Polanie (zachód)

Plemiona te przejęły trud jednoczenia państwa

• rodzinna dynastia

• centralne położenie

Legenda o Kraku i Wandzie

Legenda o Popielu, Piaście Kołodzieju

Ok. 2/-3 osób/km²

II Okres Monarchia wczesnofeudalna (połowa X w. - 1138)

III Okres Rozbicie dzielnicowe (rozdrobnienie feudalne) (1138 - początek XIV w. ok. 1320 r.)

IV Okres Monarchia stanowa (początek XIV w. - połowa XV w. 1454 r.)

1454 r. - przywileje cerekwicko - nieszawskie

Odchodzenie od zasady traktowania przez władcę państwa jako jego własności. Początek dominacji elementów publiczno - prawnych. Właścicielem państwa zaczyna się stawać społeczeństwo (poszczególne stany - jeszcze względna równowaga między stanami, a od rządów Jagiełły rośnie przewaga stanu szlacheckiego, przywileje)

V Okres Demokracja szlachecka (1454 - koniec XVI w. ok. 1606 r.)

1606 r. - rokosz Zebrzydowskiego

Demokracja bezpośrednia (8-10 % - stan szlachecki)

Szlachta myślała kategoriami dobra publicznego Rzeczypospolitej

VI Okres Oligarchia magnacka (od końca XVI w. - 1764 r.)

1764 r. - sejm konwokacyjny

Z punktu widzenia prawa nic się nie zmienia.

Za funkcjonowanie i decyzje państwa odpowiada wąska grupa magnatów (latyfundia magnackie, na ich utrzymaniu jest większość szlachty, która pozastawiała lub potraciła majątki)

Zamojscy, Radziwiłłowie (3 ordynacje), Wiśniowieccy, Zasławscy, Ostrogscy,

Zmienia się praktyka funkcjonowania państwa. Szlachta głosuje pod dyktando magnaterii

K.Koźmian - pamiętniki

1764 r. - program Andrzeja Zamoyskiego i Adama Czartoryskiego na sejmie konwokacyjnym (KEN, Rada Nieustająca, Sejm Wielki, Konstytucja 3 - maja)

VII Okres reform i upadku Rzeczypospolitej (1764-95)

1795 r. - kres państwowości

Księstwo Warszawskie, Królestwo Polskie

Polska w XIX w., na ziemiach polskich załamują się 2 epoki (feudalizm). Wkracza kapitalizm.

Przeprowadzone zostaje w tym okresie uwłaszczenie chłopów. Do obrotu handlowego wchodzi duża grupa wolnych właścicieli.

Źródła prawa - formy w jakich występują normy prawne (dziś np. Konstytucja, ustawa, rozporządzenie Rady Ministrów np. artykuły henrykowskie, pacta conventa, przywileje)

Odnoszą się do prawa stanowionego - tworzonego przez organy ustawodawcze

AD _II Monarchia wczesnofeudalna

Prawo zwyczajowe - źródło prawa (prawo przekazywane w tradycji ustnej z pokolenia na pokolenie)

Prawo zwyczajowe to normy prawne, które wykształcają się z danych norm zwyczajowych w poszczególnych grupach społecznych funkcjonowały pewne zwyczaje (normy etyczne, towarzyskie)

Książę zaopatrywał normę zwyczajową w sankcję. Powstawała norma prawna, za której przestrzeganiem stało państwo

W XIII w. pierwsze próby spisywania prawa zwyczajowego

Źródła poznania prawa (wszystko z czego możemy odtworzyć treść prawa obowiązującego w danym czasie na danym terytorium)

WYKŁAD III - 22 październik 2002 r.

MONARCHIA WCZESNOFEUDALNA (połowa X w. - 1138 r.)

Forma państwa:

Monarchia oparta na silnej władzy monarszej skupiającej w swoim ręku wszystkie funkcje państwowe i korzystającej z poparcia możnych, drużyny, aparatu urzędniczego, kościół podporządkowany władzy państwowej

Źródła prawa (jedynie poznania):

W prawie sądowym wyłącznie prawo zwyczajowe.

• Kronika biskupa niemieckiego Thietmara (informacje o stosunkach polsko - niemieckich do 1118 r.)

• Kronika Galla Anonima (powstała na dworze Bolesława Krzywoustego w początkach XII w.) (Piast Kołodziej, Leszek, Siemowit)

Z kroniki Thietmara zieje nienawiść do Polski i Bolesława Chrobrego.

W kronice Galla Anonima jest skrajnie odwrotnie

• relacje z podróży Ibrahima ibn Jakuba (dokładna relacja o państwie Mieszka I, granicach, władzy, stosunkach społecznych)

• Dagome iudex (darowizna gnieźnieńska ok. 985-992)

Znalazła się w spisie prawa kanonicznego (kardynał Deusdedit)

„Dagome iudex i Oda senatorka i synowie ich nie wiem jakiego są rodu ale sądzę, że są Sardyńczykami”

Dagome iudex ? - hipoteza prof. Otrębskiego (Mieszko jest zdrobnieniem imienia Kazimieszko co oznacza „karę mierzący”, popularne w X w. imię w Europie Dagobert iudex - sędzia od Kazimieszko, „mierzący karę” czyli sędzia)

962 r. - renovatio imperium (koronacja Ottona na Cesarza Rzymskiego Narodu Niemieckiego)

963 r. - Mieszko wchodzi w zależność od Cesarza (płacił trybut z części ziem od rzeki Warty)

Płacił trybut bardzo nieregularnie wtedy gdy Wieleci najeżdżali na Polskę. Trwało to tak aż do 1000 r. (zwolnienie z płacenia trybutu)

Amicus imperatores (przyjaciel Cesarza) - Bolesław Chrobry)

Lenna wewnętrzne - wszystkie kraje wewnętrzne

Lenna zewnętrzne - inni monarchowie chrześcijańscy, będący w pewnym stopniu zależności od Cesarza

Otton III - koncepcja uniwersalnego Cesarstwa (Galia, Germania, Italia, Slavenia - na ich czele koronowani władcy uznający zwierzchnictwo cesarza)

Papiestwo:

966 r. - chrześcijaństwo w obrządku łacińskim

Organizacja kościoła katolickiego w Polsce:

Dagome iudex - oddanie Polski pod opiekę papieża (celem uniezależnienia się od Cesarstwa)

Myśl o koronie dla polskiego władcy. Najbliższe biskupstwo było w Niemczech w Magdeburgu. Mieszko chciał tworzyć własną organizację kościelną

Utworzono arcybiskupstwo gnieźnieńskie i biskupstwo w Kołobrzegu, Wrocławiu i Krakowie w 1000 r. (od 967 r. biskupstwo misyjne w Poznaniu podporządkowane bezpośrednio Rzymowi, biskupem był Niemiec Unger)

Podjęto decyzje, że do śmierci Ungera (zm. 1017 r.) Poznań pozostanie biskupstwem misyjnym

Arcybiskupem Gniezna został Gaudenty

Wyłączono klasztory spod władzy biskupa - etempium)

Za mieszka II utworzono 2 nowe diecezje (Włocławek, Płock)

Na przełomie X/XI w. zanika biskupstwo w Kołobrzegu. Utworzono biskupstwo w Wolinie. W 1039 r. przeniesione do Krakowa (do 1075 r.)

Pierwsze zakony Cystersów i Dominikanów (Tyniec, Mogilno, Łęczyca) - X?XI w.

Żadnych korzyści z Dagome iudex

Trybut zamieniony na powszechne podymne (1 denar na św. Piotra - świętopietrze) - argument Bolesława Śmiałego w staraniu się u papieża o koronę

Ustrój polityczny:

Monarcha - stosunek monarchy do państwa regulowała zasada patrymonialna oznaczała przeniesienie do stosunków publicznoprawnych między monarchą, a państwem norm i zasad prawa prywatnego głównie prawa rzeczowego i spadkowego. Monarcha traktował państwo jak właściciel, konsekwencją było wyłączne uprawnienie monarchy do ziem nie będących czyjąś własnością (regalle ziemi - wyłączne prawo królewskie), mógł tą ziemie nadać za zasługi rycerzom.

Mógł dysponować terytorium państwa (mógł dokonywać desygnacji przyszłego monarchy z poza grona rodziny jeśli nie miał synów)

Tron był dziedziczny. Każdy z synów dostawał równą część.

Zakres władzy monarszej obejmował wszystkie funkcje państwa (Najwyższy dowódca, władza administracyjna, Najwyższy sędzia, może stanowić prawo, posiadał drużynę, oddział przyboczny o charakterze elitarnym)

Rada monarsza - organ doradczy , w skład wchodzą najwyżsi dostojnicy kościelni, urzędnicy dworscy, możni

Obronność państwa na zasadzie powszechnej służby w armii (pospolite ruszenie)

1025, 1026, 1076 - koronacje królewskie

W tym okresie nie funkcjonuje termin stolicy (brak stałej siedziby monarchy, który objeżdżał wraz ze swym dworem poszczególne grody, sądownictwo odbywało się na wiecu wolnej ludności)

Brak podziału funkcji publicznych i nadwornych. Urzędnicy dworscy sprawują funkcje publiczne i dworskie (służą władcy i jego rodzinie)

Urzędnicy dworscy:

1. Komes palatinus (komes pałacowy) - palatyn (zarząd nad dworem monarszym, jurysdykcja nad osobami przebywającymi na dworze, zastępstwo wojskowe monarchy, „wodził woje” - wojewoda)

2. Kanclerz i jego zastępca Podkanclerzy (z reguły osoby duchowne, znali łacinę, umieli pisać)

Notariusze - pomocnicy

3. Komornik i jego zastępca Podkomorzy (komora - skarb monarchy, nadzór nad dobrami materialnymi służącymi utrzymaniu monarchy, dworu, drużyny)

4. Skarbnik (nadzór nad archiwum, klejnotami króla), podlegali mu mincerzy (biją monety w mennicy)

Regalle mennicze - wyłączne prawo monarchy do bicia monety)

Zwierzchność mennicza - monarcha ustalał jej stop i wizerunek monety (bito w Polsce denary z grzywny srebra) grzywna = 367 gramów srebra = 240 denarów

Podział administracyjny:

Podział na okręgi grodowe (centrum stanowił gród - umocnione miejsce ziemno - drewniane) Na czele stał komes castellanus (komes grodowy), późniejszy kasztelan. Miał na terenie grodu te same kompetencje co monarcha (ściągał daninę - część szła na utrzymanie grodu i do komory). Posiadał kompetencje sądowe (duchowni i świeccy - brak sądownictwa kościelnego)

Ludność świadczy prócz danin posługi:

• remonty grodu, naprawy

• stróża (pilnowanie grodu w nocy)

• stacja (obowiązek zakwaterowania monarchy i dworu w czasie jego objazdu po kraju)

• przewóz i podwody (obowiązek dostarczania wołów i koni do przewozu monarchy i dworu)

Do wyłącznych kompetencji sądowych monarchy należało sądzenie zbrodni obrazy majestatu (spiski, obraza, zdrada - poddanie grodu nieprzyjacielowi w czasie wojny jeśli komes przeżył)

Do monarchy można było odwołać się od każdego wyroku komesa i innych urzędników

WYKŁAD IV - 29 październik 2002 r.

ROZDROBNIENIE FEUDALNE (1138-1320)

W XI w. wynikający zasady patrymonialnej podział państwa między synów

Testament Krzywoustego:

• zasada pryncypatu

• zasada senioratu

Wydzielił 4 dzielnice dziedziczne (mogły być dalej dzielone):

1. Władysław Wygnaniec (Śląsk)

2. Mieszko Stary (Wielkopolska, część Kujaw)

3. Bolesław Kędzierzawy (część Kujaw, Mazowsze)

4. Henryk Sandomierski (ziemia sandomierska)

5. Salomea (ziemia sieradzko - łęczycka)

Biskupi z nominacji królewskiej.

Dzielnica środkowa (Małopolska z Krakowem) - dzielnica senioralna (każdorazowo we władaniu najstarszego z rodu Piastów - senior w stosunku do innych miał być księciem zwierzchnim - princepsem)

Pierwszym seniorem został Władysław Wygnaniec (wypędzony, próba pomocy ze strony Cesarza Konrada III)

Po wypędzeniu Mieszka Starego z Krakowa na tron wyniesiono Kazimierza Sprawiedliwego

1180 r. - zjazd w Łęczycy (obalono zasadę senioratu) tron będzie przechodził na najstarszego z rodu w linii prostej od Kazimierza Sprawiedliwego (Leszek Biały i Czarny). Zasada primogenitury w rodzie Kazimierza Sprawiedliwego

Dzielnica senioralna podlegała od początku XIII w. podziałom jak inne dzielnice (ok. 29 księstw w końcu XIII w. za Wacława II)

Atrybuty princepsa:

• posiadanie dzielnicy senioralnej

• utrzymywał załogi w najważniejszych grodach w dzielnicach swoich braci

Założenia Testamentu:

• Polska mimo podziału będzie prowadzić jednolitą politykę zagraniczną, wojny będą prowadzone siłami całego państwa (tak samo w sprawie pokoju)

Źródła prawa:

• w prawie sądowym źródłem jest prawo zwyczajowe

• pojawiają się pierwsze oznaki prawa stanowionego

1228 r. - wydany przez Władysława Laskonogiego przywilej w Cieni

1291 r. - wydany przez Wacława II przywilej w Lutomyślu (dla Małopolski)

Oba przywileje były przywilejami ogólnymi.

Źródła poznania dla prawa prywatnego:

• Księga henrykowska (prowadzona przez XIII, XIV w., księga uposażeń klasztoru Cystersów w Henrykowie na Śląsku

Zakonnicy niezwykle starannie rejestrowali proces powiększania się majątku klasztoru (nadania księcia, kontrakty, darowizny, testamentowe zapisy spadkowe, umowy kupna)

• tzw. Księga elbląska (rękopis znaleziony i wydany w 1625 r. w Elblągu, który do 1309 r. był stolicą zakonu krzyżackiego)

1825 - zmarł Abraham Grygnau, kupiec, samotny, lokował pieniądze w starych księgach, starodrukach, zapisał swój zbiór miastu Elbląg, wśród zbioru była Księga elbląska

Jest to tekst z połowy XIII w. Zawiera prawo zwyczajowe sądowe (karne i procesowe) dla północnej Polski (częściowo pod panowaniem Krzyżaków)

Prof. Helcel wysunął tezę: Krzyżacy respektowali zasadę osobowości prawnej. Człowiek bez względu na to gdzie się znajdował podlegał prawu ustanowionemu przez szczep, z którego się wywodził

Zasada osobowości prawnej nie jest równa zasadzie terytorialności (poza terytorium, na którym się znajduje)

A.Helcel - „Starodawne polskiego prawa pomniki”, krytyka i opracowanie Księgi elbląskiej

Józef Matuszewski dokonał nowej jej analizy

Powstanie wielkiej własności ziemskiej (świeckiej i kościelnej). Powstaje kilkoma drogami:

1. nadania książęce (regalle ziemskie), nadawał zasłużonym rycerzom wielkie obszary gruntu na prawie własności alodialnej (własność alodialna, pełna własność zwolniona z wszelkich ciężarów prawa książęcego, z danin, posług z wyjątkiem służby wojskowej właściciela)

2. zajmowanie przez rycerzy ziem wchodzących w skład regalle ziemskich

3. dziedziczenie

4. w drodze fałszowania dokumentów (duchowni umieli pisać rzadko który człowiek świecki umiał pisać)

Dążność możnych do przejmowania administracyjnych i sądowych funkcji państwa (przebiegał w drodze wydania przez monarchów indywidualnych przywilejów immunitetowych). Wyjmował dobra uprzywilejowanego z pod mocy prawa książęcego. Dobra immunizowane (ludność nie płaciła danin i nie wykonywała posług, wychodziła spod jurysdykcji komesa grodowego.

Upowszechnienie immunitetów zaczęło się w połowie XIII w.

Immunitety:

1. całkowite

2. częściowe

Sądownictwo książęce zastąpione przez sądownictwo dominialne. Stanowiło to poważny krok na drodze do ukształtowania się stanów. Jako pierwszy ukształtował się stan duchowny. Brak silnej władzy centralnej. Scentralizowana struktura kościoła (umacniało go to). Jednolita organizacja kościoła sprzyjała późniejszym tendencjom zjednoczeniowym. W końcu XII w. zaczęto wprowadzać celibat w kościele katolickim. Wprowadzono zakaz nominacji na stanowiska kościelne dla synów księży (księżyców)

Interdykt - zakaz czynności duchownych związanych z prawem stuły

Ekskomunika - obłożenie klątwą określonej osoby

Na początku XIII w. biskupów zaczęły wybierać kapituły katedralne (zgromadzenie kanoników i prałatów)

Kanonicy mieli za zadanie obsługę duchownej katedry biskupiej.

Pierwszy biskup wybrany przez kapitułę w 1207 r. - Wincenty Kadłubek (biskup krakowskie, po 11 latach zrezygnował i osiadł w klasztorze w Jędrzejowie.

1211 r. - kapituła poznańska wybrała biskupa Pawła

1210 r. - przywilej w Borzykowej, duchowieństwo otrzymało privilegium fori (przywilej własnego sądownictwa)

W Europie w drugiej połowie XII w. w 1140 r. - zakonnik, kameduła, profesor Uniwersytetu w Bologni Gracjan dokonał pierwszego systematycznego spisu prawa kanonicznego tzw. dekret Gracjana, spisane i uporządkowane prawo kościelne

Zamknął się proces kształtowania stanu duchownego. W drugiej połowie XII w. zaczął się proces wychodzenia parafii poza teren grodu, ich sieć objęła cały kraj.

WYKŁAD V - 5 listopada 2002 r.

Stan szlachecki (rycerski):

• zaawansowany proces kształtowania się stanu szlacheckiego w okresie rozbicia dzielnicowego, ale nie zakończony)

• stan bardzo liczny ok. 9% społeczeństwa

• od początku XIII w. nie miał innego seniora poza monarchą (drabina zależności wasalnej nie istniała - jedyny zwierzchnik to senior)

• równość wszystkich wewnątrz stanu

Podstawy (czynniki) kształtowania się stanu szlacheckiego:

1. Tzw. alodialna własność ziemi (grunty pochodzące z nadań monarszych na ogół za zasługi w wiernej służbie, była to ziemia zwolniona z wszelkich ciężarów prawa książęcego, jedynie obowiązek konnej służby wojskowej)

2. Upowszechnianie się immunitetów (druga połowa XIII w.)

Immunitety - nadawane były przywilejami indywidualnymi

Immunitety:

• ekonomiczny (zwolnienie ludności zamieszkałej w dobrach uprzywilejowanego z danin i posług prawa książęcego)

• sądowy (ludność zamieszkała w dobrach uprzywilejowanych wyjmowana była spod sądownictwa komesów grodowych)

Dobra immunizowane (sądownictwo przejmował właściciel dóbr)

Sądownictwo dominialne (dominus, domini - pan dóbr)

Immunitet = wyłączenie

Tendencja do przejmowania funkcji administracyjnych od księcia przez szlachtę

3. Uprzywilejowanie szlachty w prawie prywatnym i karnym (np. już na XIII/XIV w. dopuszczono do dziedziczenia spadku szlachcica przez kobiety i krewnych bocznych

W prawie karnym wyższa główszczyzna (zabójstwo) i nawiązka (poranienie)

4. Ius non responsivum - nadane przywilejem indywidualnym początkowo możnym, prawo do nieodpowiadania przed komesem grodowym, a przed monarchą (koniec XIII w. / początek XIV w. - rozpowszechniło się)

5. Szlachtę odróżniał herb i zawołania

Herb - znak, motyw graficzny, mający głęboką genezę, nawiązuje do znaków rumicznych

Zawołanie - rodzaj okrzyku o odpowiedniej treści

W XIII w. pierwsze przywileje ogólne. Odnosiły się do Małopolski.

1227 r. - w Cieni

1291 r. - w Lutomyślu

Były zobowiązaniem króla do nie obsadzania urzędów bez porozumienia z możnymi.

Były namiastką praw podmiotowych. Monarcha nie mógł ograniczyć lub pozbawić tych praw bez zgody podmiotów tych praw.

Stan chłopski i miejski - proces lokacji wsi i miast na prawie niemieckim

Przy słabo zaludnionym ściąganie osadników z zewnątrz. Osadnicy organizowali się na wzór prawa państw, z których przybyli.

Od XIII w. zaczyna dominować zasada terytorialności prawa

Niemiecka organizacja miast i wsi oraz prawo jest korzystna dla stymulacji rozwoju gospodarczego w Polsce

Tworzenie nowych wsi i miast w oparciu o prawo niemieckie. Przenoszenie istniejących ośrodków miejskich na prawo niemieckie.

1580 r. - Jan Zamoyski, decyzja o budowie swej stolicy ordynacji, nadaje mu prawo magdeburskie

Podobnie uczynił Stanisław Potocki tworząc Stanisławów

1317 r. - Władysław Łokietek nadaje Lublinowi prawo niemieckie

W 1942 r. wydany zostaje w Generalnym Gubernatorstwie znaczek pocztowy „Lublin stare niemieckie miasto 1317 -1942”

Podstawy prawne lokacji miast:

1. Przywilej lokacyjny wydany przez monarchę (akt prawny jednostronny i publicznoprawny)

• generalnie zezwolenie lokacyjne

• immunitety sądowy i ekonomiczny

2. Zasadźca (wysłannik nowych, przyszłych osadników - organizator, negocjował z panem dóbr, ustalali warunki osadnictwa - ujmowano to w tzw. dokumencie lokacyjnym)

• akt dwustronny, prywatnoprawny, kontrakt, umowa, określano w niej wzajemne prawa i obowiązki stron, podstawą uposażenia był 1 łan (15-20 hektarów), chłop płacił czynsz w stałej kwocie, w zależności czy przejmował ziemie uprawne czy tzw. „surowy korzeń” chłop korzystał od 2-24 lat ze zwolnienia czynszowego tzw. lata wolnizny, w tym okresie nie mógł opuścić ziemi

• zasadźca otrzymywał co trzeci rozdzielony między osadników łan ziemi, zostawał sołtysem (funkcje administracyjno - policyjne), dbał o spokój i bezpieczeństwo we wsi, pobierał czynsz i pieniężne kary sądowe (1/6 czynszu i 1/3 kar sądowych zatrzymywał dla siebie), miał zagwarantowaną wyłączność na utrzymanie młyna, stawów rybnych i jatek (ubój i sprzedaż mięsa), urząd sołtysa był dziedziczny i znajdował się w obrocie (można go było sprzedać) przewodniczył sądowej ławie wiejskiej (sąd ławniczy), sołectwo = stanowisko + uposażenie

Miasto:

• pan dóbr musiał nadać osadnikom własność posesji miejskiej, każde miasto otrzymywało szereg łanów pod miastem (część należała do wójta)

• zaczęły powstawać rady miejskie, reprezentacja najbogatszych mieszkańców (np. kupcy)

• wójt przewodniczył ławie miejskiej

3 kategorie mieszkańców miast:

• patrycjat (kupcy)

• pospólstwo (communitas, rzemieślnicy, kramarze itp.)

• plebs (nie mieli osiadłości w mieście, dorywcze zatrudnienie, parobkowie, dziewki służebne)

Patrycjat i pospólstwo - obywatele miejscy (pełnia praw, wybierali ławę miejską, spośród patrycjatu wybierali radę miejską)

Obywatelstwo było dziedziczne. Nie było kategorią ogólną (obywatel tylko jednego miasta)

W każdym mieście prowadzone były księgi obywatelskie.

3 warunki starania się o obywatelstwo:

• wiary chrześcijańskiej

• pochodzenie z prawego łoża

• posiadanie posesji w mieście

Ustrój miast na prawie niemieckim kształtował się na zasadzie samorządowej - rada miejska i ława miejska pochodziły z wyboru

Rada miejska - organ uchwałodawczy i stanowiący

Na czele stał wybierany przez radę miejską burmistrz (z niem. Burgermeister)

Miasta powstawały w różnych dobrach:

• miasta królewskie (własność króla(, od XIX w. miasta rządowe

• miasta prywatne (w dobrach szlacheckich miasta szlacheckie, w dobrach kościelnych, klasztornych i biskupich miasta kościelne)

Podobnie na wsiach

Plebs to tylko mieszkańcy miast (nie korzystali z praw miejskich)

Powstał problem określenia prawa własności chłopa i pana do ziemi

Dominium divisium - własność podzielona

Własność podzielona:

1. własność zwierzchnia (dominium direktum), pobieranie czynszu, uczestnictwo w alienacji

2. własność użytkowa (dominium utile) wasal lub chłop, posiadanie rzeczy, pobieranie pożytku, dysponowanie, alienacja, dziedziczy po nim syn, po okresie wolnizny może go sprzedać, ale za zgodą pana wsi

WYKŁAD VI - 12 listopada 2002 r.

Ustrój polityczny i władza monarsza:

Podział władzy między księcia zwierzchniego i książąt dzielnicowych.

1180 r. - od zjazdu w Łęczycy zasada primogenitury

Na początku XIII w. zanik zasady pryncypatu.

Próby koronacji i zjednoczenia (1295 r. - koronacja Przemysła II)

Zaawansowany proces jednoczenia ziem pod przewodnictwem Henryków Śląskich

Rządy Wacława w Małopolsce.

W poszczególnych dzielnicach obowiązuje zasada dziedziczenia tronu przez męskich potomków księcia. Jeśli książę nie pozostawiał potomków męskich (kobiety nie dziedziczyły w prawie polskim) mógł przysposobić (adoptio - adopcja) męskiego członka swej bliskiej rodziny przez tzw. usynowienie. Jeśli to było niemożliwe mogła nastąpić desygnacja, wskazanie swego następcy (np. Kazimierz Wielki w XIV w. desygnował na swego następcę Ludwika Węgierskiego). Monarchowie za życia zawierali umowy sukcesyjne w postaci kontraktu o przeżycie (dwaj książęta umawiali się że który przeżyje drugiego to przyłączy jego dzielnicę)

Darowizny (donatio) - umowa cywilno - prawna

1. na wypadek śmierci (donatio mortis causa), do momentu śmierci darczyńcy

2. między żyjącymi (donatio inter vivos)

Jeżeli monarcha miał synów możni nigdy nie kwestionowali dziedziczenia. Jeżeli dziedziczenie następowało w wyniku umowy sukcesyjnej obdarowani starali się o poparcie możnych. Poparcie mogło być dwojakie:

• faktyczne, tzn. poparcie zbrojne większości możnych

• uroczyste, na jakimś wiecu większość opowiadała się za ich desygnacją

Powoli zasada patrymonialna załamuje się. Monarcha zaczyna dbać o legitymację społeczną swojej władzy (są to zaczątki elekcji. Następuje ewolucja władzy prywatnej w stronę władzy publicznej. Wiązało się to z nadaniem jakichś przywilejów.

1355 r. - przywilej w Budzie

1374 r. - przywilej w Koszycach

Oba przywileje wydane przez Ludwika Węgierskiego.

Przy takiej akceptacji możni uzyskiwali prawo oporu wobec desygnowanego pod warunkiem niedotrzymania przez niego umów (ius resistendi)

Wiec:

• utrzymuje się w rozbiciu dzielnicowym

• różni się jednak od wiecu z okresu wczesnofeudalnego

• nie jest już zebraniem ogółu wolnej ludności

• jest zgromadzeniem elit politycznych (dygnitarze kościelni - biskupi, urzędnicy nadworni, wielcy możni nie piastujący urzędów)

• zwoływany na ogół raz do roku

• władca wykonuje na nich funkcję Najwyższego Sędziego

• realizuje (władca) funkcje stanowienia praw (prawo zwyczajowe) (do końca XVIII w. będzie dominować prawo zwyczajowe

• uroczyste elekcje potwierdzające dotychczasowe prawa

• realizowane jest także prawo oporu w przypadku łamania prawa przez monarchę

• decyzje podejmowane w drodze głosowania (zasada większości)

• wiec stanowił zalążek przyszłego sejmu (parlamentu), według historiografii

Z zasady patrymonialnej:

• nie rozróżniano funkcji publicznych od nadwornych (urzędnicy nadworni - urzędnicy prywatni i państwowi)

Urząd wojewody (dworski i publiczny) - pierwszy urzędnik na dworze w Małopolsce (Kraków, Sandomierz). Rola wojewody rośnie w tym czasie. Rozstrzyga spory o własność ziemi. Wojewoda krakowski wydaje akty własności, rozstrzyga spory o zakres immunitetów. Jeżeli księcia nie ma na dworze sprawuje władzę sądowniczą. W połowie XIII w. trzeba było ograniczyć urząd wojewody i jego kompetencje.

W dzielnicy krakowskiej pierwszym urzędnikiem stał się kasztelan

Na Śląsku pierwszym urzędnikiem był komornik. Wojewoda występował jako zastępca wojskowy księcia.

Na Pomorzu pierwszym urzędnikiem był marszałek. Nie występuje urząd wojewody.

We wszystkich dzielnicach występują Kanclerz, Skarbnik (Podskarbi), Cześnik, Łowczy i Podstoli i iudex curie (sędzia dworski, nadworny), który nie sądzi jednak samodzielnie, zna się na procedurze postępowania, dba o przeprowadzenie procesu według zasad, odpowiedniej procedury.

W terenie podstawowym urzędem był komes grodowy (kasztelan).

Zwiększyła się ilość kasztelanów przy jednocześnie malejącym ich terytorium. Kasztelan pełnił funkcję sądową, pilnował porządku, przebiegu procesu.

Wojski - do spraw wojskowych przy komesie

Włodarz - do spraw podatkowych przy komesie

Iudex castli - sędzia grodowy

Wyraźnemu zawężeniu ulega na XII/XIII w. funkcja sądowa kasztelana (komesa grodowego)

1210 r. - privilegium fori dla kościoła (kasztelan nie sądzi duchownych)

Upowszechnienie się przywilejów immunitetowych (wychodzi spod jurysdykcji kasztelana ludność z dóbr immunizowanych, podlegając teraz pod sądownictwo dominialne)

ius non responsivum - prawo odpowiadania bezpośrednio przed sądem monarchy, z pominięciem sądu grodzkiego

Strony procesowe miały możliwość wyboru sądu (duchowny, grodzki).

Prorogatio fori - prawo wyboru sądu przez strony procesu

Sąd duchowny stosował prawo pisane.

1140 r. - Gracjan na Uniwersytecie w Bologni spisał prawo kościelne (Dekret Gracjana)

4 przestępstwa grodzkie:

1. rabunek na drodze publicznej

2. podpalenie domu

3. napad na dom szlachcica (rycerza) (naruszenie miru domowego)

4. gwałt na kobiecie (gwałt = usilstwo)

Były to 4 artykuły grodzkie - rozpatrywane w grodzie (jurysdykcja kasztelana)

Zaczynają się wykształcać urzędy funkcjonujące do końca Rzeczypospolitej.

Geneza urzędów ziemskich:

• wykształciły się z dotychczasowych urzędów nadwornych w trakcie łączenia dwu lub więcej dzielnic w ręku jednego monarchy

• urzędy w dzielnicach połączonych pozostawiano, ale nie były już bezpośrednio związane z dworem, dzielnica, w której była pełna hierarchia z wojewodą na czele stawała się województwem, jeśli hierarchia była częściowa bez wojewody stawała się ziemią

• Palatyn i Podkomorzy z nadwornego przekształcali się w ziemskiego

Pojawiły się zasady dla urzędników ziemskich. (ślady tych zasad w przywileju z Cieni)

1. Urząd tylko dla posesjonata, osiadłego na ziemi, w której sprawował urząd

2. Urząd sprawowany dożywotnio

Powstające urzędy wyłaniają się z procesu jednoczenia.

Władysław Łokietek powołał we władanej przez niego dzielnicy sandomierskiej Zarządcę Ziemi Sandomierskiej, który nie musiał pochodzić z ziemi sandomierskiej, mógł być odwołany, miał kompetencje władcy, bez możliwości wydawania przywilejów (był „ramieniem” króla)

Kapitaneus - w Polsce starosta recypowany z Czech (1291 r.)

Pierwszych starostów ustanawiano dla dużych prowincji państwa - starosta generalny (np. Starosta Wielkopolski)

W Małopolsce początkowo nie obsadzano stanowiska starosty.

Od początku XIV w. zaczęto powoływać starostów dla określonych ziem (na początku starosta sądecki i lubelski)

Sądownictwo:

• do II połowy XIII w. w Polsce jeden system sądownictwa (książęce)

1. in curia (na dworze)

2. in colocvio (na wiecu)

3. sądy komesów (grodzkie)

Zachowuje się przez rozbicie dzielnicowe.

• pojawiły się inne systemy sądownictwa

1. Sądy duchowne

2. Sądy dominialne (niektóre wsie i miasta na prawie niemieckim nie mają sądownictwa dominialnego, obowiązuje system prawa niemieckiego)

3. Sądy prawa niemieckiego

WYKŁAD VII - 19 listopada 2002 r.

Sądownictwo dominialne = patrymonialne

System sądownictwa książęcego:

• składał się na szczycie z sądu książęcego (in curia - nadworny, in colocvio - na wiecu)

W procesie prowadzonym in curia obok monarchy obecny był iudex curiae odpowiedzialny za właściwy przebieg formalny procesu, do tego asesorzy (nie byli stałymi członkami sądu, wywoływani z publiczności, pełnili rolę doradczą), sędzia wyrokował sam (brak sądu kolegialnego)

• pod nieobecność monarchy zastępstwo mógł mieć wojewoda (od II połowy XIII w. miał kompetencje jurysdykcyjne wobec Żydów) w sądzie in curia

• sprawy zbrodni obrazy majestatu

• sprawy przeciw państwu (m.in. zdrada np. poddanie grodu przez komesa nieprzyjacielowi)

• sprawy o treść i zakres immunitetów

• spory o własność ziemi

• sprawy osób, które uzyskały przywilej ius non responsivum

System sądownictwa kościelnego:

• wynika z privilegium fori

• najniższy szczebel sądownictwa kościelnego Sąd Archidiakona (10 parafii - archidiakonem był proboszcz jednej z parafii)

• wyżej w hierarchii był Sąd Biskupi (biskupa od 1248 r. - synod we Wrocławiu - zastępował w procesie Oficjał)

• na szczycie hierarchii Sąd Metropolii

Sądy duchowne były właściwe dla spraw, w których pozwany był osobą duchowną (prócz spraw o własność ziemi i zbrodni obrazy majestatu). Także osoby świeckie podlegały sądownictwu duchownemu:

1. causae spirituale - sprawy duchowe (wiary)

2. causae spiritualibus anekse - sprawy przyłączone do spraw wiary (np. sprawy małżeńskie)

Od 1210 r. (początek sądownictwa duchownego) świeccy mogli wybierać sąd grodowy lub duchowny

System sądownictwa niemieckiego:

• w mieście sąd wójtowsko - ławniczy (wójt i ławnicy)

• sąd był kolegialny

• we wsi sąd sołtysa z ławnikami:

1. Sąd Ławniczy zbierał się 2 razy w miesiącu (postać zwyczajna, sprawy bieżące)

2. Nadzwyczajny Sąd Ławniczy zbierał się poza terminem, musiał się zebrać bardzo szybko, miał 24 godziny na rozpatrzenie sprawy

1. Nadzwyczajny Sąd Kryminalny (sprawy przestępcy schwytanego na gorącym uczynku)

2. Nadzwyczajny Sąd Gościnny (z w związku z tym, że stroną procesu był ktoś kto przebywał we wsi czasowo np. kupiec

3. Nadzwyczajny Sąd Potrzebny (na wniosek miejscowego, który był wezwany np. do służby monarszej lub miał zaplanowany wyjazd)

• 3 razy w roku kalendarzowym odbywał się Sąd wójtowsko - ławniczy, ale z udziałem pana dóbr - Roki Wielkie Gajone

słowo „rok” oznacza „termin w języku prawniczym

słowo „gajone” oznacza „uroczyste”

• sądownictwo opierało się na przywilejach lokacyjnych

• źródłem był „Sachsenspiegel” (Zwierciadło Saskie”) Eike von Repkowa w skład którego wchodził Landrecht (stosowany w Polsce) i Longrecht

Weichbild Magdeburski - przepisy określające organizację sądów prawa niemieckiego

• od wyroków odwoływano się do sądów miasta Magdeburga (wydawał pouczenia prawne tzw. ortyle)

Proces sądowy w Polsce:

Dawny polski proces sądowy od początku do końca II Rzeczypospolitej był procesem skargowym. Do wszczęcia postępowania konieczna była skarga osoby pokrzywdzonej czynem przestępnym lub dochodzącej swoich praw majątkowych lub osobistych. Nie znano postępowania wszczynanego z urzędu.

„Nemo iudex sine actore” - Nie ma sędziego bez powoda.

Nie wydzieliło się postępowanie karne i cywilne. Istniał tylko jeden proces - proces sądowy skargowy.

• zasada skargowości (zasada fundamentalna)

Postępowanie z urzędu tylko gdy nastąpiło wyraźne działanie na szkodę państwa

Tzw. gniew królewski - poza sądowy wymiar kary lub arbitralny wymiar kary (manu proprio - własną ręką)

• zasada dyspozytywności (rozporządzalności), wynikał z niej wybór miejsca procesu

Proces służył ochronie interesów prywatnych. Dysponentami procesu były strony procesowe. W procesie występowały 2 strony procesowe: Powód (actor, pierca) i pozwany (reus, sąpierz). Powód był stroną inicjującą proces. Powód mógł w każdym etapie procesu zrezygnować ze swych roszczeń. Pozwany mógł w każdym etapie procesu uznać roszczenie powoda. Jeżeli strony były zgodne to można było zrezygnować z pewnych etapów postępowania.

• zasada ustności (cały proces w formie ustnej)

Dokument był dowodem jeśli został odczytany, podany ustnie. Z biegiem lat coraz częściej pojawiały się jako dowody dokumenty

• zasada jawności postępowania (wszystkie czynności procesowe muszą być jawne dla sądu i drugiej strony procesowej, wiąże się to z zasadą ustności)

• zasada publiczności (proces odbywa się z udziałem publiczności)

Spełniona zostaje tu rola edukacyjna, zaznajamianie się publiczności z treścią prawa oraz rola kontrolna społeczeństwa wobec sądu (kontrola nieformalna)

• zasada formalizmu procesowego (wszystkie czynności procesowe musiały się odbyć w ściśle określonej w prawie formie, czasie i miejscu)

Naruszenie formalizmu prowadziło do nieważności czynności prawnej, a w skrajnych przypadkach do przegrania sprawy.

Każdy proces jest w jakimś stopniu sformalizowany. W średniowieczu formalizm był jedną z głównych zasad procesu. Wynikało to z nieumiejętności abstrakcyjnego myślenia ówczesnych ludzi (myślenie wyłącznie obrazkowe)

Gdy strona składająca przysięgę pomyliła się w rocie lub źle ułożyła palce na krzyżu to zeznanie było nieważne.

• zasada kontradyktoryjności (sporności)

Proces toczył się w formie sporu stron przed sądem. Zgromadzenie i zaprezentowanie materiału dowodowego przed sędzią . Sąd nie był stroną w procesie, był arbitrem, przypatrywał się zmaganiom stron. Sędzia był neutralny. Arbiter w sporze stron. Sędzia reprezentował władzę państwową.

Dziś sąd ma ustalić prawdę materialną.

Teoria, doktryna oceny dowodów w procesie. W procesie polskim formalna teoria dowodów (teoria dowodów legalnych) - sąd nie oceniał wartości dowodów przedstawionych przez strony. Wartość dowodów była z góry ustalona w prawie. W procesie wnikano w szukanie prawdy formalnej.

Dziś obowiązuje swobodna teoria dowodów. Sąd w oparciu o swe doświadczenie (m.in. znajomość psychologii) ocenia czy dać wiarę przedstawionym dowodom.

Dowody ułożone według wartości:

• pełne (np. przyznanie się)

• niepełne

WYKŁAD VIII - 26 listopada 2002 r.

Strony procesowe:

• powód (actor, pierca)

• pozwany (reus, sąpierz)

W trakcie procesu mogła nastąpić zmiana stron procesowych:

np. jedna ze stron umierała i zastępowali ją jego zastępcy (ci co po nim dziedziczyli)

np. w przypadku zachodźctwa tzw. powołanie się na poprzednika prawnego

Od XIII w. zaczęło się kształtować zastępstwo procesowe (spowodowane daleko idącą formalizacją procesu)

Zastępca nazywany był prokuratorem (per procura - z upoważnienia). Zastępca mógł być ustanowiony dla całego procesu lub danej części procesu czy danej czynności procesowej. Zastępca działał w ramach pełnomocnictwa (tzw. umocowanie strony procesowej)

Pełnomocnictwo generalne (ogólne) - zastępstwo dla całości procesu

Pełnomocnictwo szczególne - zastępstwo dla danej czynności procesowej lub danego stadium procesowego

Zastępca działał w procesie w granicach pełnomocnictwa i ze skutkami dla stron.

Zdolność sądowa - zdolność do tego by być stroną w procesie

Zdolność procesowa - zdolność do osobistego występowania w procesie

Właściwości sądu:

• miejscowa (sąd miejsca pobytu pozwanego)

• stanowa (sąd właściwy dla stanu, z którego pozwany się wywodzi)

• przedmiotowa, (rzeczowa)

Proces zaczynał się od skargi zwanej żałobą (skarga ustna). Pisarz sądowy z ustnej skargi czynił w księdze sądowej krótką notatkę. Stanowiło to podstawę pozwania.

Pozew miał formę ustną. Pozywał komornik sądowy. Potem wykształciło się stanowisko woźnego sądowego. Udawał się on do pozwanego i wygłaszał przed nim pozew. Pozwanie następowało w osiadłości pozwanego - wyjątek w miejscu gdzie odbywał się sąd

Woźny mógł:

• okazać pozwanemu laskę sędziowską (pozew z laski)

• okazać pozwanemu pierścień (pozew z pierścienia)

• okazać pozwanemu pieczęć sędziowską (pozew z pieczęci)

Z czasem wykształcił się pozew pisemny. Odtąd pozew ustny wobec szlachcica - posesjonata był traktowany jako zniewaga. Ustnie można go było pozwać tylko w sądzie.

Kształtowała się treść pozwu:

W pozwie musiał być wymieniony sędzia (fikcja prawna: sędzia kazał się stawić). Określenie pozwanego ze wskazaniem osiadłości, z wymienieniem wszystkich przysługujących mu tytułów, urzędów itp. Określenie powoda, przedmiotu sporu. Formuła pozywająca (najważniejsza część pozwu), ustalenie zakresu odpowiedzialności pozwanego w procesie.

Odpowiedzialność:

• osobista (prawami osobistymi: życiem, wolnością, zdrowiem)

• całym majątkiem bądź jego częścią wchodzącą w skład majątku

Termin (rok). Polski proces znał 3 roki:

- rok trzeci był rokiem zawitym

Pozwany mógł się nie stawić na 2 terminach i było to usprawiedliwione ciężką chorobą, służbą monarszą, lub tzw. „o większe” (udowodnienie, iż miało się w tym samym terminie w innym sądzie sprawę gdzie miało się zagrożone większe interesy)

Jeżeli nie było usprawiedliwienia skazywany był na karę „niestanne”.

Jeśli nie stawił się w roku zawitym skazywany był zaocznie (wyrok kontumacyjny)

Rozprawa zaczynała się od obżałowania pozwanego przez powoda. Pozwany mógł uznać roszczenia powoda. Jeżeli tak uczynił sprawa kończyła się, nie było sporu. Pozwany mógł się bronić za pomocą ekscepcji (zarzuty procesowe natury formalnej, nie odnoszące się do przedmiotu sporu, pozwany unikał konkretnych odpowiedzi, szukał przeszkód, dla których proces nie może się toczyć). Ze względu na skutek jaki wywoływały ekscepcje dzielimy na:

• peremptoryjne (niweczyły proces)

• dylatoryjne (tamowały bieg procesu do czasu usunięcia ekscepcji)

Ekscepcje peremptoryjne:

1. ekscepcja sprawy osądzonej (res iudicata)

2. ekscepcja sprawy załatwionej (res contracta)

3. ekscepcja dawności (przedawnienia na skutek nie dochodzenia swych roszczeń przez wystarczająco długi czas traci prawo dochodzenia)

Ekscepcje dylatoryjne:

1. ekscepcja niewłaściwości sądu

2. ekscepcja niesprawności pozwu (zawierał usterki w treści bądź w czynności procesowej pozywania)

3. ekscepcja plurium litis consorcium (pozwany mógł się domagać, żeby bądź po jego stronie, bądź po stronie powoda stanęły inne osoby)

Pozew kładziowy - musiał być doręczony w osiadłości pozwanego, ale nie musiał być doręczony do rąk własnych, można go było wręczyć innemu z domowników, woźny w księdze sądowej stwierdzał, że pozew doręczył, gdyby w osiadłości nie zastał nikogo mógł także pozew wetknąć między drzwi i futrynę

WYKŁAD IX - 3 grudnia 2002 r.

3 sposoby zachowania się pozwanego:

• uznanie roszczeń

• podnoszenie zarzutów (ekscepcje)

• wdanie się w spór, podjęcie rozmowy co do zasadności roszczenia, jeśli strona wdała się w spór nie mogła podnosić zarzutów (ekscepcji), następowało litis contestatio (zawisłość sporu przed sądem - spór musiał się zakończyć merytorycznym rozstrzygnięciem w sądzie, w którym zawisł)

Niemożliwe stało się przeniesienie sporu do innego sądu. Wdać się w spór to zaprzeczyć, poddać w wątpliwość żądania powoda. Logicznym następstwem wdania się w spór jest kolejne stadium procesowe - postępowanie dowodowe (powód i pozwany muszą spróbować udowodnić swoje racje)

Postępowaniem dowodowym, w którym najistotniejsza jest kwestia oceny dowodów, rządziła formalna teoria dowodów (teoria dowodów legalnych tzn. wartość dowodów była z góry ustalona w prawie), sędzia nie musiał oceniać dowodów. Sędzia musiał zgodnie z wartościami zawartymi w prawie wskazać która ze stron ma lepsze dowody. Po wysłuchaniu wniosków dowodowych sędzia decydował kto pierwszy przeprowadzi dowód. Wybierał tego kto miał lepszy dowód, ponieważ ten drugi z gorszym dowodem nie mógł podważyć dowodu lepszego. (nie było sensu udzielać mu głosu)

Przyznanie pierwszeństwa do przeprowadzenia dowodu (bliższość do dowodu) było istotnym momentem procesu. Przyznawany był stronie, która oferowała lepszy dowód

Kryteria bliższości do dowodu:

1. Wartość dowodu

2. Jeśli równe co do wartości dowody, pierwszeństwo dla strony wyższej stanowo

Jeśli oba kryteria zawodzą wówczas bliższość do dowodu przyznawana była pozwanemu.

Jeżeli strona przeprowadziła dowód bez potknięć formalnych to stronie przeciwnej nie przysługiwał przeciwdowód.

Przyznanie bliższości do dowodu w gruncie rzeczy przesądzało o wygraniu sprawy.

Rodzaje dowodów:

• przysięga stron (nie była uwiarygodnienia, umocnienia dowodu, była dowodem samym w sobie)

Jeśli składał pozwany była przysięgą oczyszczającą (od zarzutu)

Jeśli składał powód była przysięgą oskarżającą (akuzacyjną)

Przysięga mogła być umocniona przez współprzysiężników.

• współprzysiężnicy (obok strony taką samą przysięgę składało więcej osób, które nie były świadkami, wyrażały swoje przeświadczenia)

samotrzeć - sam i jeszcze trzech składało przysięgę

samoczwarć - sam i jeszcze czterech składało przysięgę

• świadkowie (relacjonowali coś czego byli świadkami)

• relacja woźnego (gdy strona podnosiła zarzut niesprawności pozwu, ważna przy ustalaniu przez sąd w procesie spadkowym przy ustaleniu przez sąd masy spadkowej, inwentarz spadkowy sporządzany przez sędziego)

Z czasem coraz większą rolę jako dowód zaczął odgrywać dokument (od XIII w. coraz częściej)

W sytuacji zawodzenia przez inne środki dowodowe uciekano się do ordaliów (sądy boskie). Uważano że Bóg opowie się po stronie tego, który ma racje

Sądy te dzielą się na:

• jednostronne (uczestniczyła jedna strona procesu)

• dwustronne (uczestniczyły obie strony procesu)

Sąd dwustronny:

Był to pojedynek sądowy. Strony staczały pojedynek. Ten kto wygrywał uznany był za tego, który miał racje. (rycerze walczyli na miecze, chłopi walczyli na kije)

Sądy jednostronne:

1. Sąd zimnej wody, pławienia - woda jako czysty żywioł przyjmuje tego który jest czysty, delikwenta wrzucano, więc do wody, uwiązanego przy pasie powrozem, jeśli po jednej zdrowaśce zaczynał tonąć znaczyło, że miał rację (woda przyjmowała go), jeśli utrzymywał się na wodzie znaczyło, że kłamał (woda nie chciała go przyjąć). Kobiety zwykle nie tonęły, gdyż uniemożliwiała im to ich garderoba, stąd stały na straconej pozycji (potem zaczęto je wrzucać do wody nago)

2. Sąd zimnej wody lub żelaza - polegało na zanurzeniu ręki we wrzątku na pewien okres czasu, przeniesieniu w zaciśniętej dłoni kawałka rozżarzonego żelaza lub przejściu po rozpalonym żelazie. Po 3 dniach sprawdzano stan powstałej rany i na tej postawie oceniano czy delikwent ma racje czy jej nie ma.

Sądy jednostronne zaczęły szybko zanikać. Sądy dwustronne istniały dosyć długo.

Po postępowaniu dowodowym zapadał wyrok

Wyrok (dekret):

• ustny

• wyrok był natychmiast wykonalny (przegrywający powód oddawał sporną rzecz, regulował roszczenie, jeśli tego nie uczynił następowała egzekucja)

Zakres egzekucji był z góry określony w pozwie (formule pozywającej)

Egzekucja majątkowa:

• najpierw egzekucja z rzeczy ruchomych

• egzekucję nazywano ciążeniem lub grabieniem

Nie znano możliwości odwołania się od wyroku. Jedynie możliwość obalenia wyroku poprzez zdyskredytowanie sędziego, który wydał wyrok

Postępowanie obalające wyrok nazywano naganą sędziego. Był to środek quasi odwoławczy

W momencie ogłoszenia wyroku strona niezadowolona z wyroku musiała od razu zwrócić się do woźnego o pozwanie sędziego (dozwolone pozwanie ustne)

Pozwać sędziego można tylko na 2 sposoby:

• że sądził tendencyjnie

• że był przekupny

W tym momencie zaczynał się nowy proces, w którym są inne strony i przedmiot. Powodem jest naganiający, sędzia jest pozwanym. Proces toczy się o cześć sędziego (zmiana przedmiotu procesu). Wynik postępowania przesądza o losach wcześniejszego wyroku. Jeśli sędzia obronił swą cześć wyrok wcześniejszy pozostawał w mocy. Jeśli wygrał naganiający wcześniejszy wyrok upadał, a taki sędzia tracił urząd.

Prawie wszystkie procesy naganne rozstrzygane były poprzez pojedynek sądowy (utrzymał się aż do XV w.)

Kocz - rodzaj wadium, zakładu, kaucji. W momencie naganiania sędziego naganiający musiał złożyć tego rodzaju wadium w postaci skórek szlachetnych zwierząt (zależnie od rangi sędziego skórki lisie, gronostaja lub łasic). Jeśli sędzia udowodnił, że jest niewinny kocz był rodzajem zadośćuczynienia dla niego. Jeśli nie udowodnił niewinności kocz wracał do naganiającego.

Nie wolno było naganiać sądów królewskich.

Nagana sędziego była jedyną możliwością uchylenia wyroku aż do początku XVI w.

PRAWO MATERIALNE:

Prawo prywatne (cywilne):

Pandektystyka w XIX w., której zawdzięczamy wyszlifowanie wszystkich pojęć prawa rzymskiego doprowadziła do wykształcenia się w Niemczech „Funfbucher” - pięcioksiągu prawa cywilnego

I część - prawo osobowe, rodzinne i małżeńskie

Osoba - w znaczeniu dawnego prawa polskiego człowiek mający zdolność prawną (nabyta w momencie urodzenia żywego)

Zdolność prawna - zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków, jedyny wyjątek sytuacja pogrobowca (nasciturus) - dziecko poczęte za życia ojca nabywało zdolność prawną wyłącznie w zakresie czynności spadkobrania (dziedziczenia) pod warunkiem, że urodzi się żywe.

WYKŁAD X - 10 grudnia 2002 r.

Zdolność do czynności prawnych - zdolność do tego aby przez własne działanie doprowadzić do powstania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego

Lata sprawne - człowiek wchodził w lata sprawne, był zdolny do dziedziczenia. Decydował o tym indywidualny rozwój fizyczny człowieka (kryterium było czy umie dosiąść konia i umiał się na nim utrzymać w czasie walki obracając mieczem i toporem)

Dopiero w statutach Kazimierza określony jest wiek (16 lat mężczyźni i 14 lat kobiety)

Ograniczenia zdolności do czynności prawnych:

1. osiągnięcie dojrzałości fizycznej

2. wynikające z płci (Kobiety ograniczone w możliwości korzystania z praw do połowy XIII w.. Kobiety nie dziedziczyły, tylko ich synowie, w procesie musiały mieć opiekuna)

3. dotyczące cudzoziemców (np. taki który osiadł i pozostawił spadek i nie miał spadkobierców w Polsce, nie można było spadku wywieść z Polski, spadek przepadał w tej sytuacji na rzecz monarchy)

4. odnoszące się do Żydów (np. nie mogli zawierać małżeństw z chrześcijanami, ograniczenie co do miejsca zamieszkania - specjalnie wydzielone dzielnice żydowskie)

Żydzi nie mogli nabywać dóbr nieruchomych i przyjmować ich w zastaw. Traktowani jako „słudzy skarbu” i otoczeni szczególną ochroną prawną.

Pozbawienie zdolności:

• naturalnym sposobem była śmierć

• instytucja pozbawienia zdolności prawnej w drodze ukarania (proskrypcja - wywołanie, powodowała „cywilną śmierć”)

Rodzina i małżeństwo:

• małżeństwo monogamiczne (2 ludzi płci odmiennej)

• powstawało w drodze 2 kolejnych umów (kontraktów):

1. zmówiny - między rodzicami nupturientów, bez udziału panny młodej, omawiano warunki finansowe małżeństwa

2. wzdawiny - uroczystość zawarcia małżeństwa (ślub) np. przenosiny (przeniesienie panny młodej do domu męża), pokładziny (położenie na łóżku)

Od końca XII w. zaczęła się upowszechniać kościelna forma zawarcia małżeństwa.

Sprawy testamentu i dziedziczenia małżonków zdominowane przez kościół.

W XIII w. zaczęły się kształtować okoliczności ogłaszania zapowiedzi. W 1215 r. na IV Soborze Powszechnym Laterańskim wprowadzono sponsalia (zapowiedzi). Synod Wrocławski w 1248 r. wprowadził zasadę, że miejscem właściwym dla zawarcia małżeństwa jest parafia panny młodej.

Zmówiny przekształciły się w zaręczyny.

Zaczęły obowiązywać określone w prawie kanonicznym przeszkody zawarcia małżeństwa:

• tamujące (są usuwalne np. wiek)

• zrywające: są nieusuwalne np.:

1. pokrewieństwo naturalne do 8 stopnia komputacji kanonicznej

2. pokrewieństwo duchowe

3. powinowactwo

4. porwanie

Ad₁ Pokrewieństwo naturalne

Związek 2 osób oparty na pokrewieństwie krwi - pokrewieństwo naturalne (więzy krwi)

Pokrewieństwo:

• w linii prostej (związek między przodkami, a potomkami)

• w linii bocznej (gdy 2 osoby nie pochodzą bezpośrednio od jednego przodka)

Ad₂ Pokrewieństwo duchowe

Instytucja prawna występująca tylko w prawie kanonicznym między chrześniakiem, a rodzicami chrzestnymi).

Pokrewieństwo sztuczne powstaje w drodze przysposobienia, adopcji. Przysposobienie w prawie polskim wywoływało tylko skutki majątkowe.

Ad₃ Powinowactwo

Powinowactwo - związek łączący jednego z małżonków z krewnymi naturalnymi drugiego z małżonków (nupturientów)

Powinowactwo:

• proste (gdy pokrewieństwo w linii prostej)

• bocznym (gdy pokrewieństwo w linii bocznej)

Rozwiązanie małżeństwa:

• przez śmierć

• rozwód

Od czasu opanowania przez kościół instytucji małżeństwa jest tylko śmierć jednego z małżonków. Istnieje jeszcze instytucja unieważnienia małżeństwa.

Z majątkowym prawem małżeńskim wiążą się 2 pojęcia:

• wyprawa (rzeczy osobiste, sprzęty domowe, które panna młoda otrzymywała od rodziców, dbała o to głównie matka)

• posag (część spadkowa przyszła, która gdyby kobieta dziedziczyła to by jej przypadła, otrzymywała to w momencie zawarcia małżeństwa, zawsze w formie pieniężnej)

Posag i wyprawa przechodziły po śmierci matki na dzieci (synowie i córki).

Po śmierci męża wdowa miała prawo do korzystania z takiej części majątku jak każde z dzieci aż do śmierci lub ponownego zamążpójścia. Żona nie dziedziczyła po mężu.

Pełnie prawa miały dzieci pochodzące z małżeństwa. Prawo polskie pozwalało uprawić dzieci pozamałżeńskie. Ojciec mógł je uznać za swoje (tzw. legitymacja). Dzieci takie nabywały prawa równe jak dzieci zrodzone z małżeństwa.

WYKŁAD XI - 17 grudnia 2002 r.

PRAWO RZECZOWE I MAJĄTKOWE

res - rzecz, wszystko materialne co nas otacza

res:

1. immobilia (nieruchomości), grunt oraz wszystko to co jest z gruntem w sposób naturalny (np. drzewa w lesie) lub sztuczny (każdy budynek mający fundament) na trwałe związane

• dziedziczne (prawo własności nabył w drodze dziedziczenia, spadkobrania

• nabyte (prawo własności właściciel sam nabył w drodze kupna lub w drodze nadania przez monarchę)

Podział nieruchomości na dziedziczenie i nabyte dlatego, że prawo własności właściciela nieruchomości dziedzicznej było ograniczone na rzecz rodziny, a więc również ewentualnych przyszłych jego spadkobierców. Prawo polskie ograniczało prawo alienacji nieruchomości dziedzicznych z zamiarem utrzymywania tych dóbr w rękach rodziny. Tym ograniczaniem alienacji nieruchomości dziedzicznych było tzw. prawo bliższości.

2. mobilia (ruchomości), wszystkie pozostałe rzeczy

Podstawowym najszerszym prawem człowieka do rzeczy jest własności. Składały się na nią:

1. władanie rzeczą (posiadanie rzeczy, fizyczne władztwo nad rzeczą)

2. pobieranie pożytków, które rzecz przynosi

3. możliwość dysponowania tym prawem do rzeczy - możliwość przeniesienia na inną osobę (alienacja prawa)

Własność jest prawem, a posiadanie jest stanem faktycznym. Można być posiadaczem nie będąc właścicielem, a można być właścicielem, a mimo to nie władać faktycznie rzeczą.

Sposoby nabycia własności

1. pierwotny - taki, w którym powstaje nowe prawo własności na rzeczy niezależnie od tego czy ktokolwiek i kiedykolwiek był już właścicielem tej rzeczy.

W tym sposobie mieści się nabycie rzeczy w drodze tzw. dawności - długiego posiadania rzeczy i jej użytkowania tak jaj właściciel (zasiedzenie). Każde zasiedzenie powoduje równocześnie, że jedna osoba nabywa, a inna traci, więc nabycie w drodze zasiedzenia wiąże się z utratą w drodze przedawnienia.

Zarówno przedawnienie jak i zasiedzenie nazywano dawnością.

Drugim pierwotnym sposobem nabycia własności było zawłaszczenie rzeczy niczyjej lub porzuconej (ale nie zagubionej)

np. prawo nadbrzeżne - właściciel brzegu morskiego nabywał prawo własności na wszystkim co może wyrzuciło na ten brzeg.

2. pochodny - prawo własności kogoś do jakiejś rzeczy pochodzi od poprzednika, następuje w drodze przeniesienia prawa własności od poprzednika na następcę, warunkiem jest aby poprzednik był właścicielem ponieważ nikt nie może przenieść więcej prawa niż sam ma

np. umowa kupna - sprzedaży, spadkobranie, darowizna, dziedziczenie

Utrata prawa własności:

1. Utrata w drodze przelania prawa na inną osobę

2. Porzucenie rzeczy

Ograniczenie prawa własności:

1. Prawo bliższości - odnosi się tylko do własności nieruchomości dziedzicznej (prawo przysługujące wszystkim krewnym składa się z praw szczegółowych):

1. prawo pierwokupu - właściciel nieruchomości dziedzicznej noszący się z zamiarem sprzedania tej nieruchomości musiał zawiadomić o tym najbliższych krewnych, którym przysługiwało prawo pierwokupu (by dobra pozostawały w rodzinie)

2. prawo skupu (retraktu) - jeżeli właściciel nie zwrócił się do rodziny (najbliższych krewnych) i nie poinformował jej, że chce daną nieruchomość sprzedać, a sprzedał ją gdy jego krewni się o tym dowiedzieli mieli prawo skupić od nowego właściciela tą nieruchomość za cenę jaką zapłacił poprzedniemu właścicielowi

2. Regalia - pewne wyłączne uprawnienia królewskie (np. regale łowieckie, polowanie na grubego zwierza może urządzać tylko monarcha) Właściciel nie korzystał z wszystkich uprawnień jakie przynosi prawo własności, regale górnicze oznaczało, że wyłącznie król mógł wydobywać np. sól, utrzymywało się do 1573 r. (artykuły henrykowskie)

3. Prawo sąsiedzkie

Ograniczone prawo rzeczowe:

1. zastaw - największe ograniczone prawo rzeczowe, podstawowy sposób umacniania wierzytelności

2. służebność (serwitut) - związane jest z gruntem, a nie osobą, zmiana właściciela gruntu nie ma żadnego wpływu na istnienie służebności, główne służebności mają charakter komunikacyjny (prawo przejazdu, przechodu)

Służebności na gruntach pańskich:

Chłopi mieli prawo wypasu bydła, zbierania runa leśnego, suchych gałęzi itp. Zmiana właściciela nie pozbawiała chłopów tej służebności (ukaz uwłaszczeniowy z 1864 r. nie regulował spraw serwitutów)

Dawną formę własności w feudalnych stosunkach była w polskim prawie dominium divisium czyli własność podzielona między dziedzica (własność zwierzchnia - dominium directus), a chłopa (własność użytkowa - dominium utilis).

WYKŁAD XII - 7 stycznia 2003 r.

PRAWO OBLIGACYJNE (ZOBOWIĄZANIA):

Zobowiązanie - stosunek prawny między 2 stronami wierzycielem, a dłużnikiem, w którym wierzyciel ma prawo domagać się od dłużnika wykonania świadczenia majątkowego pod rygorem egzekucji

Strona zobowiązania mogła być jednostkowa lub zbiorowa. Jeżeli zobowiązanie po stronie dłużnika zawierało więcej niż jedną osobę powstawał problem

Zobowiązanie zawarte ręką podzielną - wieloosobowe zobowiązanie, każdy dłużnik odpowiadał w ułamku długu, gdy dłużnik był zbiorowy np. 2 dłużników i jeden wierzyciel to dłużnicy płacą po 1/2.

Zobowiązanie ręką pospólną (solidarne) - każdy z wierzycieli mógł się domagać całości od każdego dłużnika i na odwrót każdy dłużnik musiał zwrócić cały dług

Przedmiotem zobowiązania jest świadczenie majątkowe.

Po stronie wierzyciela jest wierzytelność, wierzyciel ma prawo domagać się jej spełnienia

Po stronie dłużnika jest dług, zobowiązanie do wykonania świadczenia pod rygorem egzekucji zatem po stronie dłużnika jest dług i odpowiedzialność

Powstanie zobowiązań:

Do XIII/XIV w. podstawowym sposobem powstania zobowiązania były czyny zabronione (delikty). Czyn zabroniony rodzi odszkodowanie czyli świadczenie majątkowe na rzecz poszkodowanego. Do XIII/XIV w. dominują zobowiązania z deliktów. Od początku jednak występowały drobne, proste kontrakty.

Społeczny podział pracy powoduje, że ludzie wchodzą w kontrakty (umowy). Wynika to z wyższego stopnia rozwoju gospodarki. Delikty wypierane są przez kontrakty.

Zobowiązania mogły się zmieniać poprzez zmianę:

1. Treści zobowiązania

2. Stron (osób) zobowiązania

Najczęściej było tak, że umierał dłużnik lub wierzyciel, którzy byli zastępowani przez tych co po nich dziedziczyli.

Mogła się zmieniać treść zobowiązania np. dziś występują tzw. aneksy do umów.

Wygaśnięcie zobowiązania:

1. Wykonanie przez dłużnika świadczenia nie powodowało automatycznego wygaśnięcia zobowiązania. Powodowało to dopiero formalne zwolnienie go z odpowiedzialności. Była to skomplikowana procedura odwrotna do tej towarzyszącej zawiązaniu zobowiązaniu (contrarius actus - akt przeciwny)

Z czasem gdy zobowiązania były coraz częstsze rozpowszechniły się (XV w.) contrarius actus stawały się coraz rzadsze. Początkowo zwolnienie było odnotowywane w księgach sądowych z czasem sam wierzyciel zaczął wystawiać kwit jako potwierdzenie wygaśnięcia zobowiązania.

2. Wygaśnięcie zobowiązania poprzez zlanie się długu z odpowiedzialnością w jednej osobie (np. dłużnik dziedziczył po wierzycielu)

3. Potrącenie (kompensacja). Jeżeli te same osoby w 2 zobowiązaniach znajdą się po różnych stronach, a zobowiązania są różne to niższe zobowiązanie jest potrącone z wyższego.

4. W wiejskich stosunkach zobowiązania wygasały w drodze odrobku

Odpowiedzialność w dawnym prawie polskim:

1. osobista (prawami osobistymi: życiem, zdrowiem, wolnością)

2. całym majątkiem

3. rzeczą wchodzącą w skład majątku dłużnika (gdy zobowiązanie umacniane było zastawem)

Sposoby umacniania zobowiązań:

1. typowe dla prawa feudalnego odpowiadające ówczesnej mentalności, świadomości prawnej:

1. Sakralna przysięga, dłużnik dodatkowo przysięgał uroczyście na Boga, że zobowiązanie wykona.

2. Tzw. przybicie ręką. Symboliczny gest oznaczał, że nic nie można zmienić w zobowiązaniu.

3. Litkup czyli zwyczaj opijania tranzakcji (strony zobowiązania i świadkowie, którzy mieli utrwalić fakt tranzakcji). Zachował się w obyczajowości.

4. Tzw. „łajanie” i „załoga”.

ŁAJANIE - w momencie zawarcia umowy dłużnik zgadzał się, że jeżeli nie będzie spełniał warunków umowy to wierzyciel będzie mógł go publicznie bezkarnie łajać (obrażać słownie)

ZAŁOGA - dłużnik zawierając umowę zobowiązywał się dodatkowo, że jeżeli nie wywiąże się z kontraktu będzie musiał zamieszkać w oberży i przebywać tam na swój koszt wraz z rodziną (z załogą) dopóki nie spełni swojego zobowiązania. Dłużnik był w czasie przebywania w oberży oderwany od swych codziennych czynności. Rodzaj aresztu domowego.

2. znane prawu rzymskiemu

1. Rękojemstwo (poręczenie). Wprowadzenie do stosunku prawnego między dłużnikiem i wierzycielem osoby trzeciej, która przejmowała z dłużnika odpowiedzialność. Następował rozdział długu i odpowiedzialności.

Regres - prawo rękojmii do zwrotu świadczenia przez dłużnika

2. Zakład (vadium) - kara umowna, konwencjonalna, którą dłużnik płaci wierzycielowi w wypadku nie wykonania świadczenia, zobowiązanie właściwe wygasa.

Jeżeli zakład był umowny z klauzulą salwatoryjną (pomocniczą) to zapłacenie zakładu nie zwalniało dłużnika z obowiązku wykonania zobowiązania.

Polskie prawo znało też zakład urzędowy (multa fiskalna), który przepadał na monarchy (księcia, króla).

3. Zadatek - pewna kwota pieniężna wręczana przez dłużnika wierzycielowi w momencie zawarcia umowy i przy jej wykonaniu zaliczona na poczet świadczenia. Przy odstąpieniu od umowy przepadająca na rzecz wierzyciela.

4. Zastaw - polega na zabezpieczeniu wierzytelności na rzeczy dłużnika, mógł być ustanowiony na rzeczy ruchomej i powstawał wówczas poprzez przekazanie rzeczy wierzycielowi. Był to zawsze zastaw z dzierżenia. Wierzyciel ma prawo pobierania pożytków z rzeczy, które nie są zaliczane na poczet długu.

Zastaw czysty. Identycznie wyglądał zastaw na nieruchomości w prawie polskim. Zastaw wygasał w momencie zwrotu przedmiotu zastawu.

Zastaw nieruchomy - antychreza. Wykorzystywany często do ominięcia alienacji dóbr. Zawierano go z klauzulą na upad - strony pod tym zastawem ukrywały faktyczną umowę kupna - sprzedaży nieruchomości. Kwota pożyczona była kwotą za sprzedaż nieruchomości. To eliminowało prawo bliższości, pożyczka nie była nigdy oddawana.

Jeżeli zastaw nieruchomy zwał się ekstenuacją (pożytki z nieruchomości zaliczane były na poczet długu) to zastaw z czasem sam się spłacał.

Zastaw bez dzierżenia na nieruchomości to hipoteka.

WYKŁAD XIII - 14 stycznia 2003 r.

Zastaw - zabezpieczenie wierzytelności na rzeczy dłużnika, jeśli był na rzeczy ruchomej wierzyciel przejmował tę rzecz, pożytki z tej rzeczy nie zmieniały wartości długu (zastaw czysty). Identyczny zastaw był na nieruchomościach.

Zastaw antychretyczny - zastaw czysty na nieruchomości, często był zawierany z klauzulą „na upad”, w umowie zastawu wyszczególniano termin zwrotu długu, niedotrzymanie terminu powoduje przepadek zastawu na rzecz wierzyciela (staje się on właścicielem)

W Polsce istotnym ograniczeniem własności nieruchomości dziedzicznej było prawo bliższości. Utrudniało to rozwój gospodarczy (ograniczenie obrotu). Klauzulę „na upad” wykorzystywano do obejścia tego prawa.

Zastaw do wydzierżenia (ekstenuacja).

Zastaw na nieruchomości bez dzierżenia. Rzecz nie była przekazywana we władanie wierzycielowi (hipoteka). Powstawał poprzez dokonanie odpowiedniego wpisu we właściwych księgach (Księgi Sądów Ziemskich)

Ius non responsivum. Obciążenie nieruchomości kilkoma zastawami przy dzierżeniu jest niemożliwe. Przy zastawie na nieruchomości bez dzierżenia jest to możliwe.

Zasady hipoteki:

• zasada pierwszeństwa (wierzytelność zabezpieczona hipoteką ma pierwszeństwo przed innymi, a w wypadku zabezpieczenia hipotecznego na jednej nieruchomości kilku wierzytelności o zaspokojeniu praw wierzyciela decyduje kolejność wpisów)

• zasada jawności (można było w Sądzie Ziemskim w księgach sądowych sprawdzić czy hipoteka była ustanowiona czy nie)

• zasada szczegółowości (hipotekę ustanawia się nie na całym majątku, a na konkretnej nieruchomości wchodzącej w skład całego majątku)

Zostały wyraźnie określone w 1588 r. w konstytucji sejmowej „ O ważności zapisów przy zastawie bez dzierżenia”. Było to najnowocześniejsze ówczesne rozwiązanie instytucji hipoteki w Europie (jeszcze w Kodeksie Napoleona brak zasady szczegółowości oraz dopuszczenie hipoteki tajnej)

PRAWO SPADKOWE:

Spadek - ogół praw i zobowiązań majątkowych, które przechodzą ze spadkodawcy w momencie jego śmierci na spadkobierców.

Spadkobranie jest klasyczną czynnością prawną mortis causa (na wypadek śmierci).

Spadek obejmuje nie tylko aktywa (prawa) ale również pasywa (zobowiązania majątkowe np. hipotekę).

Spadek z dobrodziejstwem inwentarza oznacza, że zobowiązania majątkowe nie mogą być wyższe od aktyw. Przedmiotem praw spadkowych są prawa majątkowe (nie osobiste) także prawa autorskie bo to też prawa majątkowe.

W Polsce występowały 2 rodzaje dziedziczenia:

1. Dziedziczenie ustawowe (AB INTESTATO) - dziedziczenie przez osoby, których krąg był ustalony w przepisach prawnych

Po ojcu dziedziczyli synowie w częściach równych, a po matce synowie i córki w częściach równych - kryterium dopuszczenia do spadku było pokrewieństwo (więzy krwi).

Krąg spadkobierców ustawowych ulegał początkowo poszerzeniu:

Od połowy XIII w. dopuszczono do dziedziczenia krewnych bocznych do 4 stopnia pokrewieństwa.

W XIII w. krewni boczni pojawili się jako dziedzice ustawowi w spadkach w spadkach rycerskich.

Statuty Kazimierza Wielkiego dopuściły też krewnych bocznych do spadków chłopskich.

Krewnych bocznych poszukiwał proboszcz (otrzymywał za to srebrny kielich liturgiczny wartości 4 grzywien, grzywna to jednostka wagowa srebra). W XIV w. do spadków rycerskich z braku synów dopuszczono córki.

Od końca XII w. zaczął się pojawiać w polskim prawie testament. Inicjatorem, propagatorem testamentu był kościół - trafił do polskiego prawa poprzez prawo kanoniczne.

Testament - to rozrządzenie ostatniej woli na wypadek śmierci.

2. Dziedziczenie testamentowe w którym krąg spadkobierców jest ustalony przez testatora (on określa kto ma dziedziczyć).

Początkowo miał formę ustną i wypowiadanie były na łożu śmierci w obecności księdza. Spowodowało to że kościół forsował testament. Często testator coś przeznaczał na kurię, parafię stąd także zainteresowanie testamentem przez kościół.

Z testowania wyłączone były dobra dziedziczne. Testator mógł rozrządzać tylko dobrami nabytymi.

Przy testamencie ustnym koniecznym świadkiem była osoba duchowna.

Wraz z rozwojem pisma zaczęły kształtować się testamenty pisane. Od 1444 r. polskie prawo wymagało aby testament dysponujący dobrami musiał być zeznany do ksiąg sądowych. Znikły w tym momencie możliwości przekształceń i nadużyć

Spadek nieobjęty czyli pozostawiony bez spadkobierców nosił nazwę puścizny lub kaduka. Kaduk chłopski przejmował pan dóbr.

Kaduk szlachecki przechodził na rzecz monarchy (księcia, króla). Im węższy krąg spadkobierców tym mniejsza tym mniejsza możliwość wystąpienia kaduka i odwrotnie.

Wraz z ustaleniem spadkobierców ustawowych na krewnych bocznych zawsze obowiązuje zasada iż krewni bliżsi stopniem wypierają krewnych dalszych (szuka się pierwszego stopnia jak są dziedzice w tym stopniu to spadek przechodzi na nich, a resztę się pomija i analogicznie gdy nie ma w pierwszym stopniu to w drugim)

PRAWO KARNE:

Najwcześniej (jeszcze w państwach plemiennych) podstawą prawa karnego była tzw. zemsta legalna (zemsta uznana przez prawo, legalna od lex, legis). Uznawano że można oddawać tym samym co uczyniono. Powodowała iż życie społeczne ulegało anarchizacji, gdyż wciągała ona coraz szersze kręgi osób. Zemsta, która była czyniona między 2 osobami wciągała całe rody co powodowało gerle (wojny rodowe). Szukano prób wyjścia z tego.

Można się było od zemsty wykupić (zapłacić odszkodowanie). W polskim prawie istniała instytucja jednaczy, pośredników - próbował on te strony doprowadzić do pojednania. Zaczęła się kształtować możliwość zastępowania kary kwotą pieniężną. Z tego wykształciły się później kary prywatne (jej celem było odszkodowanie w związku z tym wymierzona była w pieniądzu i płacona na rzecz osoby pokrzywdzonej przestępstwem lub jej najbliższych gdy dotyczyła zabójstwa). W polskim prawie ukształtowały się 2 kary prywatne:

• główszczyzna (kara za zabójstwo na rzecz rodziny)

• nawiązka (kara za zranienie na rzecz samego okaleczonego, zranionego)

Wysokość nawiązki zależała od charakteru zranienia. Wysokość główszczyzny uzależniona była od stanu zabitego (więcej była warta głowa szlachcica niż głowa chłopa)

Były od początku pewne czyny, które traktowano jako czyny godzące w państwo lub panującego tzw. zbrodnie obrazy majestatu. W takiej sytuacji może ścigać przestępstwo państwo. Przy takich przestępstwach stosowano kary które nie miały już charakteru odszkodowawczego, a które miały 2 cele:

• represje wobec sprawcy

• odstraszenie innych potencjalnych przestępców (prewencja generalna, ogólna)

Były to kary publiczne.

WYKŁAD XIV - 21 stycznia 2003 r.

Od XI w. wykształca się przekonanie, że pewne dobra powinny podlegać specjalnej ochronie. W ten sposób wykształcił się „mir książęcy”. Naruszenie miru powodowało ściganie przez księcia. Był to początek dzisiejszego ścigania z urzędu.

Mirem mogły być otoczone pewne osoby (mir osobowy - np. kobiety były otoczone mirem, w XIII w. rozciągnięto to na Żydów, którzy traktowani byli jako servi camere - pożyczali pieniądze księciu) lub pewne miejsca (mir miejscowy - np. drogi, targi) oraz mir mieszany (mir miejscowo - osobowy - np. sędzia w miejscu sądu, biskup w swoi dworze).

O zaistnieniu przestępstwa decydował zaistniały skutek zewnętrzny - np. znaleziono zwłoki na czyimś polu to odpowiadał właściciel pola. Skutek zewnętrzny decydował o winie.

Dzisiaj wina to subiektywny stosunek sprawcy do tego co zrobił.

Wina może być również nieumyślna (spowodowana lekkomyślnością przez co między działaniem a skutkiem występuje związek). Dzisiaj karze się też za usiłowanie - podjęcie, zrealizowanie szeregu czynności zmierzających do realizacji zamiaru. Jest to tak samo karalne jak przestępstwo.

W dawnym prawie polskim usiłowanie było niekaralne, gdyż nie wywoływało żadnego skutku wewnętrznego.

Pierwsze przejawy wystąpiły w statutach Kazimierza Wielkiego - jeżeli w oberży dojdzie do bójki i w jej wyniku ktoś zostanie zraniony to odpowiedzialność ponosi ten kto zgasił świecę. Pierwszy ślad budowania związku przyczynowego między działaniem, a skutkiem.

Do statutów Kazimierza Wielkiego bezkarne było zabicie niewolnicy. Okolicznością drugą był tzw. początek - jeżeli ktoś zaczął to taką czynność można było odeprzeć - dzisiejsza obrona konieczna, która jest obwarowana warunkami czasowymi i środkami odparcia (nie można przekroczyć granic obrony koniecznej).

Trzecią okolicznością było wykonanie przez wierzyciela jego uprawnień wynikających z odpowiedzialności osobistej dłużnika.

Czwartą okolicznością było zabicie proskrypowanego (wywołańca).

Podział przestępstw (systematyka, uporządkowanie):

1. Zbrodnie obrazy majestatu - czyny skierowane przeciwko panującemu i jego interesom majątkowym, a także np. poddanie grodu przez komesa czy nie stawienie się na wyprawę wojenną

2. Mężobójstwo (dzisiejsze zabójstwo) - zabicie człowieka

3. Przestępstwa uszkodzenia ciała - dzielono na niegroźne, a także ochromienie (ucięcie kończyny) czy oślepienie, odbijało się to w wysokości nawiązki

4. Usilstwa (usiłować) - gwałty, porwania kobiety, kryterium było użycie przemocy fizycznej

5. Łotrostwo - kradzieże, rabunki, najazdy, rozboje

6. Przestępstwa skierowane przeciwko religii panującej - herezje, bluźnierstwa, naruszenie postu (za czasów Bolesława Chrobrego), cudzołóstwo

Są to tzw. causae maiores - przestępstwa większe. Reszta to tzw. causae minores - przestępstwa mniejsze.

Kary:

Obok kar prywatnych występowały kary publiczne, które nakierowane były na:

1. Odwet w rozumieniu represji

2. Prewencja ogólna (zapobieganie, odstraszanie innych potencjalnych przestępców od popełnienia przestępstwa)

Kary były surowe i wykonywane publicznie. W każdym mieście w średniowieczu na rynku było miejsce gdzie wykonywano wyroki. Na pierwsze miejsce wysuwają się kary na życiu i ciele (kara śmierci zwykła i kwalifikowana). Zwykła to wieszanie lub ścięcie (dla rycerzy) toporem lub mieczem przez kata. Kwalifikowane polegały na torturach (kara śmierci przez ćwiartowanie, łamanie kołem). Kary na ciele to kary okaleczające (mutylacyjne).

• kara odzwierciedlała przestępstwo (odzwierciedlające), jeżeli sięgałeś ręką po cudze, czyli kradłeś to obcinano ci rękę

Innym rodzajem kary była kara proskrypcji (pozbawienia zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych) - wywołaniec dla prawa nie istniał (w świetle prawa nie żył). Na ogół łączyło się to z banicją.

Następna to kara konfiskaty majątku:

• są tam elementy odpowiedzialności zbiorowej, gdyż dotyczy rodziny ukaranego (świętą zasadą prawa karnego jest indywidualizacja odpowiedzialności)

Następna jest kara chłosty (była hańbiąca). Utrzymała się do połowy XIX w. nie stosowana dla członków stanów wyższych.

Więzienie występuje jako kara sporadyczna. Jest stosowane jako areszt do wyroku.

Kary publiczne pieniężne na zasadzie kompozycji - każda kara miała swój zamiennik pieniężny (bogaci byli uprzywilejowani, gdyż mogli się wykupić). Kary były wielkie (do 12 grzywien srebra) i małe (6 grzywien do 300 kawałków soli)

Polskie prawo znało łaskę monarszą

Kary kościelne stosowane przez sądy kościelne:

1. Ekskomunika (klątwa) - wyłączenie danej osoby ze społeczności wiernych, taka osoba nie mogła uczestniczyć w nabożeństwach, nie mogła zawrzeć związku małżeńskiego itp.

2. Kara interdyktu (kara adresowana była do określonego terytorium - zakaz posług religijnych na danym terenie, dotyczyło to właściciela danego terenu np. szlachcica, który coś zawinił wobec kościoła, pośrednio kierowana wobec księcia

3. Kara pokuty - (wykonywana publicznie stąd wykształciła się kara pręgierza). Jeżeli skazany nie wykonał pokuty to stosowano karę konfiskaty majątku

OKRES MONARCHII STANOWEJ (1320-1454)

Rozpoczyna się koronacją Władysława Łokietka, a kończy się przywilejami nieszawskimi. Proces kształtowania się monarchii stanowej rozpoczął się wcześniej (od Henryków Śląskich poprzez Przemysła II po Władysława Łokietka) - chciano stworzyć jedną silną monarchię. Popierane to było przez mieszczaństwo i głównie ogół średniej szlachty, gdyż obawiała się iż przy słabości władzy monarszej w rozbitym państwie może dojść w Polsce do wyodrębnienia się stanu wyższej szlachty (zróżnicowanie się stanu szlacheckiego). W Polsce nie było drabiny feudalnej (wasale i seniorzy). Jedynym seniorem był monarcha. Te tendencje przejawiły się w:

• oparciu administracji lokalnej na urzędzie starosty

• wykształcenie się urzędów centralnych państwa

• tworzenie się ogólnopolskiej reprezentacji stanowej (sejm walny)

• początki unifikacji prawa, uzewnętrznieniem tego były statuty Kazimierza Wielkiego, występuje partykularyzm prawny w czasie rozbicia dzielnicowego a unifikacja była zjednoczeniem prawa w jedną postać, statuty były próbą ujednolicenia prawa jednakże partykularyzm był tak duży, że nie dało się wprowadzić w 1349 r. jednolitego statutu a 2 (dla Wielkopolski w Piotrkowie i Małopolski w Wiślicy)

Pojawiła się oficjalna nazwa państwa Regnum Poloniae (Królestwo Polskie). Pod tym pojęciem rozumie się albo tereny pozostające pod faktyczną władzą Łokietka i Kazimierza Wielkiego, albo również ogół ziem pozostających pod władzą króla polskiego oraz etnicznie polskich. Oznacza to że budzi się powoli świadomości narodowej (tych co mówią po polsku).

Drugim pojęciem było Corona Regni Poloniae (Korona Królestwa Polskiego) - do tamtych 2 elementów dodaje się ziemie historycznie polskie (takie które kiedykolwiek przedtem znajdowały się pod panowaniem polskim). Jest to pojęcie czysto teoretyczne. Chodzi o to że państwo przestaje być własnością monarchy ale staje się własnością korony, która ma suwerenną władzę. właścicielem państwa jest stanowe społeczeństwo. Stopniowo szlachta zacznie dominować. Pojęcie korony ograniczało władzę monarchy. Na pewne działania musiał mieć zgodę społeczeństwa.

Ustaliły się pewne atrybuty:

1. stolica (Kraków) - miejsce gdzie stale znajduje się monarcha (jego siedziba)

2. z herbu małopolski wykształca się herb z orłem

3. wykształca się flaga z chorągwi małopolskiej o barwach biało - czerwonych

WYKŁAD XV - 18 luty 2003 r.

Ustrój społeczny:

• organizacja stanowa

• zaawansowany proces kształtowania się stanu szlacheckiego, chłopskiego, mieszczaństwa w okresie rozbicia dzielnicowego

Kryterium szlachectwa było alodium (alodialna własność ziemi). Indywidualne nadania ziemi. Pojawiają się przywileje ogólne, ziemskie.

Postępuje proces majątkowego różnicowania się chłopstwa (kmiecie - 1łan, zagrodnicy - 1/4 łana na sołtysich łanach, czeladź wiejska

czeladź - najemna siła robocza (parobcy, dziewki służebne)

Możliwość opuszczania przez kmiecia swego gospodarstwa. Początkowo wolność wychodu ograniczona 3 warunkami:

1. zapłata rocznego czynszu

2. musiał obsiać swój łan

3. dać na swoje miejsce równie zasobnego następcę

Statuty Kazimierza Wielkiego zezwoliły wszystkim chłopom opuścić wioskę bez spełniania tych warunków jeżeli na pana wsi nałożono ekskomunikę czy jeżeli długi pana były egzekwowane z chłopskich gospodarstw lub pan wsi zgwałcił córkę lub żonę chłopa.

Statut warcki (1423 r.) zabronił chłopom opuszczania wsi w czasie trwania wolnizny przeznaczonej na karczunek (lokacja na surowym korzeniu)

Zbiegostwo chłopów - opuszczenie wsi bez spełnienia warunków było ścigane i przedawnienie następowało po roku i 6 tygodniach, a w tym czasie żaden inny pan dóbr nie mógł zbiegłego chłopa osadzić na gospodarstwie

Sołtys:

• dożywotnio i dziedzicznie

Pierwsze zmiany odnośnie sołtysa w statutach Kazimierza Wielkiego (połowa XIV w.):

• obowiązek konnej służby wojskowej

• zakaz nabywania przez szlachtę sołectw w dobrach prywatnych z pominięciem zgody właściciela dóbr

Statut warcki:

• właściciel dóbr może skupić sołtysa „nieużytecznego lub buntowniczego” (odkupić sołectwo od sołtysa)

Następuje rozwój folwarków. Tworzy się folwark pański. Z rozwojem folwarków pojawia się pańszczyzna (piesza lub sprzężajna 2 dni w 1 dzień)

Mieszczaństwo:

XIII w. szczególnie oznaczał lokowanie miast na prawie niemieckim. Kształtowanie się ustroju samorządowego miast.

Sądownictwo - ława miejska (wójt na czele ławy)

Patrycjat. Rada miejska - -organ stanowiący

W XIV w. w Małopolsce lokacje na prawie niemieckim. W 1317 r. Lublin otrzymał prawo niemieckie. W XV w. w Wielkopolsce i na Mazowszu.

Majątek wójtostwa włączono w skład terenów miejskich.

Miasta korzystały z wolności podatkowej. Podatek nadzwyczajny tylko za ich zgodą.

1456 r. - sejm w Korczynie. Miasta utraciły możliwość zgody na podatki nadzwyczajne

1454 r. - Nieszawa, zniesienie ograniczenia w handlu

Przymus drogowy - kupcy zagraniczni mogą poruszać się określonymi drogami

Prawo składu (względne i bezwzględne) - kupiec musi się w mieście zatrzymać, wystawić towar na sprzedaż, zapoczątkowało to proces upadku miast

1454 r. - pozywanie mieszczanina przed są szlachecki za zabójstwo lub zranienie szlachcica

Obcy narodowościowo patrycjat miejski (Niemcy, Szkoci, Grecy, Węgrzy, Ormianie)

Szlachta:

W ciągu XIV w. ogół szlachty wzorem możnowładztwa uzyskał pełny immunitet sądowy (m.in. ius non responsivum).

Szlachta:

1. osiadła (posesjonaci)

2. nieosiadła (nieposesjonaci):

• nie mogła piastować urzędów ziemskich

• pozywana pozwem ustnym

• podlegała jurysdykcji sądów grodzkich (brak ius non responsivum)

3. zagrodowa (zaścianek, głównie na Mazowszu i Podlasiu)

Jednolite ukształtowanie szlachectwa spowodowało koniec przywilejów indywidualnych i początek generalnych.

Przywilej w Budzie - 1355 r. (Ludwika Węgierskiego). Król zobowiązywał się do:

• niepobierania nadzwyczajnych podatków

• nie korzystania ze stacji w dobrach szlacheckich

• rekompensowania strat dla szlachty w wyprawach zagranicznych

Przywilej koszycki - 1374 r. Dla duchowieństwa w 1381 r.

• wolność podatkowa (2 grosze rocznie z łana chłopskiego)

• wykup szlachcica przez króla z niewoli wojennej

• urzędy ziemskie dla szlachty z ziemi w której urząd wakuje

WYKŁAD XVI - 25 luty 2003 r.

Przywilej czerwiński - 1422 r.

• nietykalność majątkowa szlachcica bez wyroku sądowego

• sądy sądzą według prawa pisanego

• incompatibilitas (niepołączalność w jednym ręku urzędu sędziego i starosty)

Przywilej warcki - 1423 r.

• rozwinął postanowienia przywileju czerwińskiego

• zezwolił szlachcie na przymusowe skupywanie sołectw z dóbr prywatnych gdy sołtys był nieużyteczny i krnąbrny

Stał się podstawą rozwoju folwarku szlacheckiego.

Przywilej jedlneńsko - krakowski - 1430 (33) r.

W 1433 r. potwierdzony w Krakowie.

• nietykalność osobista szlachcica bez wyroku sądowego (Neminem captivabimus nisi iure victum)

• wyższe godności kościelne mogą być sprawowane przez osoby szlacheckiego pochodzenia

Przywilej nieszawski - 1454 r.

Wydany przez Kazimierza Jagiellończyka w czasie pospolitego ruszenia

• zobowiązanie króla, że nie będzie stanowił nowych praw ani zwoływał pospolitego ruszenia bez wcześniejszego zwrócenia się o zgodę do sejmików szlacheckich

Rozpoczyna rządy ludu szlacheckiego, kreuje demokrację bezpośrednią.

sejmik szlachecki - zgromadzenie ogółu szlachty danej ziemi

• rozszerzył zakaz incompatibilitas (na urząd starosty z urzędem kasztelana i wojewody)

Kościół i duchowieństwo

1. Zmiany strukturalno - organizacyjne

Od 1000 r. istnieje metropolia gnieźnieńska

Panujący cesarz potem królowie obsadzali stanowiska kościelne. Tak było i w Polsce do początku XIII w. Na początku XIII w. kapituły zaczęły wybierać biskupów (pierwszym tak wybranym był bp. krakowski Wincenty Kadłubek) W początku XIV w. władza monarsza umocniła się Trzeba było szukać kompromisu: w momencie wakatu na stanowisku biskupa monarcha przedstawiał kapitule kandydata (tzw. list przedstawiający) zaś kapituła zbierała się i go wybierała.

W 1375 r. w związku z przyłączeniem wschodnich terenów do Polski utworzono arcybiskupstwo w Haliczu w składzie 3 diecezji (włodzimierska, chełmska, przemyska). W pierwszych latach siedzibę arcybiskupstwa przeniesiono do Lwowa. Odtąd arcybiskupstwo halicko - lwowskie.

Spór powstał gdy arcybiskup halicko - lwowski koronował trzecią żonę Władysława Jagiełły Elżbietę Gronowską. W 1417 r. na soborze w Constancy arcybiskup gnieźnieński uzyskał tytuł prymasa polski (zwierzchnik duchowieństwa w Polsce) co rozwiązało spór o prominencję.

Ustrój polityczny.

Monarcha:

Zasady dziedziczenia tronu. Ostatni władca dziedziczny - Kazimierz Wielki. Ludwik Węgierski został desygnowany. Ludwik Węgierski nie miał syna tylko córki, a kobiety według polskiego prawa nie mogły dziedziczyć. Odstępstwo od zasady kosztuje Ludwika Węgierskiego wydaniem przywileju koszyckiego (wolność podatkowa).

Na męża Jadwigi możnowładztwo małopolskie wybiera księcia litewskiego Jagiełłę. W 1385 r. w Krewie zawarty zostaje akt - unia krewska. Jagiełło zobowiązuje się do chrystianizacji, chrztu Litwy, samego siebie orz przyłączenia Litwy do Polski. Na sejmie w Lublinie w 1386 Jagiełło zostaje królem polskim (na zasadzie elekcji)

1386-99 - tzw. diarchia (2 koronowane głowy - Jadwiga i Władysław Jagiełło)

Po śmierci Władysława Jagiełły możnowładztwo obiera królem Władysława III. Po jego śmierci na króla wybrano księcia litewskiego Kazimierza Jagiellończyka (tron litewski był dla Jagiellonów dziedziczny)

Nastąpiło zwycięstwo zasady elekcyjności nad zasadą dziedziczności. Przyczyniło się do tego wygaśnięcie dynastii Piastów. Decydujące było przekształcenie się charakteru władzy patrymonialnej na bardziej publiczną.

Konstrukcja władzy monarszej jako publicznej. Umacnianie się elementów publicznoprawnych. Przejawem było m.in. elekcja, koronacja przez arcybiskupa gnieźnieńskiego dawała pełnię władzy. Od Ludwika Węgierskiego pojawia się przysięga królewska z zawartymi zobowiązaniami:

1. przestrzegania praw

2. odzyskanie utraconych przez Koronę ziem

3. obrona granic Królestwa Polskiego

Od Władysława Warneńczyka pojawia się ogólne potwierdzenie prawa stanów przez monarchę. Stosunki między szlachtą, a monarchą nabiera charakteru zobowiązania, kontraktu. Monarcha korzystający z poparcia stanów musi się z nimi liczyć.

W przywilejach generalnych pojawiają się sformułowania, że w przypadku gdy król nie będzie respektował prawa ci co go wybrali mogą stawić mu opór (ius resistendi). Kształtuje się zasada odpowiedzialności monarchy za swoje rządy. Odpowiada przed narodem politycznym.

Monarcha miał stosunkowo najwyższą samodzielność w administrowaniu państwem.

Szlachcic osiadły mógł sprawować urząd ziemski. Urzędy ziemskie były piastowane dożywotnio.

Król był najwyższym sędzią i naczelnym dowódcą. Wyłącznie w jego rękach znajdowała się polityka zagraniczna.

Sejm:

Po zjednoczeniu zachowano w dawnych dzielnicach (ziemiach) zwyczaj zwoływania zjazdów. Jest to początek sejmików ziemskich.

Zbierają się nieregularnie zjazdy ogólnopolskie (wyżsi dostojnicy: reprezentanci możnowładztwa, urzędnicy dworscy i ziemscy).

Skład nie jest ustalony. Zaczęli się pojawiać przedstawiciele miast i kapituł katedralnych. Wtedy zaczęto je nazywać mianem sejmów, zgromadzeń powszechnych. Taki sejm jeden dla całego kraju to sejm walny.

Sejm dla Wielkopolski, Małopolski - sejmy prowincjonalne, Generał Małopolski, Wielkopolski.

Podstawy zwoływania Generałów i Sejmu Walnego:

1. Uprawnienia podatkowe stanów (od XIV w. wolność podatkowa, każdy nowy podatek nadzwyczajny musiał mieć zgodę stanów)

2. Ogólne ograniczanie władzy monarchy przez stany

Monarcha korzystający z poparcia stanów musiał w każdej istotnej sprawie zwracać się do nich po opinie.

U schyłku XIV w. sejmy są już stałym składnikiem ustroju polskiego. Nie mają jednak stałej struktury i organizacji.

Skład sejmu stanowią 3 grupy uczestników:

1. Wyżsi urzędnicy nadworni i ziemscy (wchodzą w skład Rady Królewskiej). Wykształci się z tego senat.

2. Niżsi urzędnicy ziemscy

3. Przedstawiciele miast, kapituł szlachta

W połowie XV w. sejmiki ziemskie zaczęły wybierać swoich przedstawicieli i ze stanowiskiem w danej sprawie posyłali na sejm. Później ukształtuje się zwyczaj, że z jednego sejmiku najwyżej 2 przedstawicieli (tylko tylu w czasie sejmu utrzymywał król)

Od 1454 r. pojawiać się zaczyna instytucja posła. Doprowadza to do tego, że pojawiają się głosy aby reprezentację sejmików wyodrębnić od dostojników rady. W latach 50. XV w. zdarza się raz, że obradowali oddzielnie.

W 1493 r. doszło na sejmie piotrkowskim do stałego już oddzielenia posłów od Rady Królewskiej. Utworzyli oni izbę poselską.

W 1505 r. na sejmie w Radomiu zamknięto skład Rady Królewskiej i nazwano ją senatem.

Mimo ukształtowania sejmu walnego w praktyce ustrojowej ukształtowała się zasada, że uchwałę sejmu może zastąpić uchwała 2 Generałów.

Kazimierz Wielki zwoływał prowincjonalne zjazdy (status w Wiślicy i Piotrkowie).

Kazimierz Jagiellończyk zwołuje zjazdy prowincjonalne.

Sejm Walny nie miał stałych terminów i miejsca obrad (najczęściej w Piotrkowie). Obradowały co roku raz w roku.

Sejmy prowincjonalne:

• dla Małopolski (Korczyn, Wiślica)

• dla Wielkopolski (Koło, Środa Wielkopolska, Piotrków)

WYKŁAD XVII - 3 marzec 2003 r.

Na ogół Sejm Walny z zbierał się raz w roku. Na ogół obradował w Piotrkowie Trybunalskim (centralne położenie). Inne miejsca to Radom, Lublin. Od 1493 r. obradowały osobno: Izba Poselska i senat (dawna Rada Królewska). Uchwały Sejmu Walnego mogły być zastąpione uchwałami 2 generałów prowincjonalnych. W XV w. utworzyła się zasada, że sejmik wysyła 2 posłów których utrzymuje król.

Wraz z rozwojem Sejmu Walnego rozwijały się sejmiki ziemskie czyli zebrania ogółu szlachty danej ziemi bądź województwa. Liczba szlachciców na sejmiku była zróżnicowana (od kilku do kilkuset szlachciców).

Sejmik ziemski zwołuje i przewodniczy mu wojewoda. Z czasem wojewodowie pozostanie przewodniczenie tylko sejmikowi elekcyjnemu.

Sejmiki zajmowały się kodyfikowaniem prawa (partykularyzm prawny). Uchwały sejmików ziemskich kodyfikujące lokalne prawa to lauda. Do nich należało też uchwalanie lokalnych podatków, rozkładanie podatków ogólnopaństwowych.

Dla wzrostu znaczenia sejmików ziemskich przyczyni się zasada, że monarcha nie musi zwoływać Sejmu Walnego ale może zwrócić się do sejmików (od 1454 r. król musiał już zwrócić się do sejmików w sprawach podatków i liczebności wojska)

Istniała instytucja konfederacji w parlamentaryzmie polskim. Rozumiano pod tym pojęciem dobrowolny związek jednostanowy lub międzystanowy zawiązywany w celu zastąpienia władzy państwowej lub wymuszenia na władzy państwowej określonych postulatów stanu lub stanów. Przystąpienie do konfederacji było imienne (imienny akces, podpis). Konfederacja wybierała swojego marszałka a cechą charakterystyczną tego związku było to, że wszelkie decyzje konfederacji zapadały większością głosów. Znaczenie konfederacji wzrosło w okresie interregnum (bezkrólewia). Zastępowały króla, ponieważ gdy król zmarł w kraju zamierała administracja, sądownictwo (np. pozew był wręczany w imieniu króla).

Elekcja występowała już od Kazimierza Wielkiego (od 1370 r.). Władzę podejmowała szlachta konfederująca się. Konfederacje zwoływały sądy, które sądziły w imieniu konfederacji. Były to konfederacje kapturowe (szlachta zaciągała na głowę kaptury na znak żałoby po królu). Sądy także nosiły nazwę sądów kapturowych..

Konfederacje zwoływane w celu wymuszenia określonych postulatów na władzy zwoływano w celu oporu przeciw królowi gdy szlachta stwierdzała, że król nie wypełnia postulatów przyrzeczonych szlachcie. Gdy konfederacja przegrała to nosiła nazwę rokoszu.

Konfederacji używano również aby omijać zasadę jednomyślności uchwał sejmu. Wówczas sejm był skonfederowany (Sejm Czteroletni).

Ustrój państwa:

Podział administracyjny.

Po zjednoczeniu państwa dotychczasowe dzielnice zamieniono na województwa (gdzie na czele hierarchii dzielnicowej był wojewoda) oraz na ziemie. Dawne okręgi grodowe, czyli kasztelanie również występują. Pod koniec XIV w. zaczyna się pojawiać powiat jako jednostka podziału administracyjnego, który był jednostka podziału sądowego.

W województwach i ziemiach funkcjonowały urzędy ziemskie:

Urząd wojewody (przewodniczy sejmikowi ziemskiemu, a później sejmikowi elekcyjnemu, który zajmował się wyborem kandydatów na sądowe urzędy ziemskie -sędziego ziemskiego i podsędka - były to urzędy dożywotnie, nowych wybierano gdy dotychczasowi zmarli, 2 kandydatów przedstawiano królowi, który jednego mianował).

Wojewoda sądził Żydów - uprawnienia jurysdykcyjne, Żydzi byli servi cameres - „słudzy skarbu królewskiego”, wojewoda miał do dyspozycji sędziego żydowskiego, który sądził Żydów. Wojewoda mianował woźnych sądowych, których również sądził. Do wojewodzińskiej jurysdykcji należały taksy wojewodzińskie (oszustwa na targach). Wojewoda dowodził pospolitym ruszeniem z ziemi lub województwa.

Urząd kasztelana (dawnego komesa grodowego). Nastąpił proces zaniku sądowej kompetencji urzędu kasztelana, sądził z tzw. 4 artykułów grodzkich (napad na drodze publicznej, napad na dom szlachecki, podpalenie, gwałt). Tak było do 1423 r. do statutu warckiego gdy stracił te kompetencje na rzecz starosty. Kasztelan zbierał pospolite ruszenie z kasztelani i doprowadzał je do wojewody.

Urząd sędziego ziemskiego wykształcony z dawnego sędziego nadwornego.

Urząd podkomorzego miał kompetencje sądowe, rozstrzyga spory graniczne między szlachtą, spory posesoryjne. Sądził rycerzy, którzy w czasie pospolitego ruszenia i wojny samowolnie zmienili chorągiew - rycerz występował pod chorągwią swojej ziemi. Zmianę chorągwi traktowano jako dezercję.

Te 4 urzędy określane były mianem urzędów dygnitarskich (do XVI w.). Dawały one prawo zasiadania w senacie (wcześniej w Radzie Królewskiej) - stąd miano dygnitarskie.

Występuje hierarchia niższych urzędów ziemskich. Posiadają szczątkowe kompetencje (wojski) lub w ogóle ich nie mieli. Są to urzędy wojski, chorąży, podstoli, cześnik, łowczy. Wojski opiekował się wdowami i sierotami po szlachcicu, który zginął w czasie pospolitego ruszenia. Chorąży nosił chorągiew ziemską.

W 1290 r. Władysław Łokietek ustanowił zarządcę ziemi sandomierskiej. Wacław II recypował urząd Capitaneusa (starosty). Był on swobodnie mianowany przez króla.

Początkowo mianowano ich dla danych części państwa (Starosta Generalny Wielkopolski). Początkowo w Małopolsce nie było starosty wkrótce jednak (w połowie XIV w.) zaczęto powoływać starostów dla poszczególnych ziem. Pierwszym był starosta sądecki.

W 1359 r. powołano starostę ziemskiego lubelskiego. Mianowano starostę generalnego ruskiego (od 1352 r.).

W XV w. nastąpiła trzecia nominacja starosty generalnego - podolski.

Starostwa ziemskie w Małopolsce szybko znikły. W ich miejsce królowie mianowali murgrabiów grodowych, który wypierał z grodu kasztelana. W ten sam sposób powstał urząd starosty grodzkiego (grodowego). Miał kompetencje administracyjne i jurysdykcyjne.

Od 1423 r. sąd grodzki przeszedł całkowicie w ręce starosty (4 artykuły grodzkie, jurysdykcja nad szlachtą nieposesjonatami)

W Wielkopolsce nie powołano starostów grodzkich.

W Polsce XIV-XVI w. występuje starosta (dzierżawcy królewszczyzn) - zbieżność nazw. Faktycznie byli to temotariusze czyli dzierżawcy. Zwano ich starostami niegrodowymi.

Proces kształtowania się województw i ziem był ewolucyjny. Początkowo Małopolska dzieliła się na 2 województwa: krakowskie i sandomierskie. W 1474 r. powstało województwo lubelskie. Wielkopolska składała się z : poznańskiego, kaliskiego, łęczyckiego, sieradzkiego, brzesko - kujawskiego i inowrocławskiego.

Podział na ziemie i województwa wprowadzono także na ziemiach ruskich: ziemia chełmska, ziemia halicka, ziemia lwowska, ziemia przemyska, ziemia sanocka. W 1434 r. na terenie tych ziem wprowadzono prawo polskie i wówczas z ziem tych (z wyjątkiem ziemi chełmskiej) utworzono województwo ruskie. Były województwa w skład których wchodziły ziemie i były same ziemie (ziemia bełska od 1462 r. województwo bełskie)

Urzędy centralne.

Urząd kanclerza nie zachował się w urzędach ziemskich (w Polsce występował jeden kanclerz i jego zastępca - podkanclerzy).

Pozostałe urzędy miały dodawany przymiotnik koronny i nadworny (na ogół był zastępcą koronnego). Nie było rozgraniczenia na urząd dworski i państwowy.

Występował Podskarbi Koronny i Podskarbi Nadworny. W następnym okresie wydzielono skarb królewski od państwowego.

Za Kazimierza Wielkiego pojawia się urząd marszałka (w czasach rozbicia występował na Pomorzu). Jest mistrzem ceremonii. Na dworze monarszym ma zapewnić pokój i bezpieczeństwo w miejscu pobytu monarchy, do niego należy jurysdykcja wszystkich przestępstw na dworze monarchy lub w miejscu jego przebywania. Miał do dyspozycji straż marszałkowską.

Występowała zasada incompatibilitas (sędziego ziemskiego i starosty, urząd starosty i wojewody lub kasztelana)

Sądownictwo:

Następuje ostateczne ukształtowanie się sądownictwa szlacheckiego. W I instancji występowały 3 sądy:

• sąd ziemski (właściwy we wszystkich sprawach szlachty posesjonatów, sądy dworne dzielnicowe przekształcają się w sądy ziemskie).

• sąd grodzki sądzi wszystkie sprawy według 4 artykułów i szlachtę nieposesjonatów 4 artykuły grodzkie są w rękach kasztelana (od 1423 r. w rękach starosty grodowego - 4 artykuły starościńskie)

• sąd podkomorski sądził w sprawach granicznych między dobrami majątkowymi szlachty.

Skład sądu ziemskiego:

• sędzia ziemski

• podsędek

• pisarz

• woźny

Woźny doręczał, spisywał inwentarz majątkowy gdy umarł szlachcic - sprawy spadkowe, służba audiencjalna (posiedzenie sądu) - dbanie o porządek w czasie posiedzenia sądu. Obecnie służba audiencjalna także występuje.

Podsędek musiał mieć ukończone studia prawnicze.

Sędzią ziemskim mógł być każdy szlachcic.

Sąd ziemski był sądem ruchomym (nie miał stałej siedziby). Zatrzymywał się w określonych miejscach w określonych terminach zwanych roczkami ziemskimi. Sąd ziemski sądził wszystkie sprawy od poprzedniego roczku z określonego terenu czyli powiatu sądowego.

Województwo czy ziemia zawierało kilka powiatów. Powiat był jednostką podziały sądowego. Po wyczerpaniu roczku w jednej miejscowości sąd przenosił się do innego powiatu.

Starosta grodowy obejmował swoją jurysdykcją kilka powiatów.

Sąd królewski.

Monarcha osobiście w tym sądzie nie zasiadał.

Jeżeli sąd orzekał pod kierownictwem kanclerza to nosił nazwę sądu królewskiego asesorskiego.

Jeżeli pod kierownictwem króla to był to Sąd Królewski Nadworny. Podlegały mu wszystkie sprawy gardłowe szlachty, które nie mieściły się w 4 artykułach grodzkich oraz sprawy związane z konfiskatą majątku szlachty.

WYKŁAD XVIII - 4 marzec 2003 r.

OKRES DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ (1454-1606)

Okres ten otwiera 1454 r. - przywileje nieszawskie wydane u progu Wojny Trzynastoletniej. Okres ten trwa do 1606 r. - rokosz Zebrzydowskiego. Po tym okresie następuje okres oligarchii magnackiej. 1606 r. nie jest końcem demokracji szlacheckiej natomiast głębokie zmiany zachodzą w praktyce ustrojowej (w okresie demokracji szlacheckiej sejm był opanowany przez szlachtę średniozamożną wykształconą - była społeczeństwem politycznym 8-10% społeczeństwa). W XVIII w. praktyka ustrojowa poszła w kierunku opanowania instytucji państwowych przez nieliczną grupę magnatów - działał tu czynnik ekonomiczny. W wyniku zależności średniej szlachty od magnatów, gdyż średnia szlachta w XVII w. ubożała. Magnaci wywodzili się z Rusi lub Litwy (Wiśniowieccy, Zbarascy, Radziwiłłowie). Średnia szlachta zubożała i służyła u magnatów - wojsko magnackie, zarządcy folwarków, na sejmikach wybierano tych, których wysuwał magnat.

Od 1454-1466 trwała wojna trzynastoletnia w wyniku której Polska zyskała Prusy Królewskie i hołdowała resztę państwa krzyżackiego (od 1525 r. zwaną Prusami Książęcymi - od zeświecczenia zakonu). Na ten okres przypada dynastyczna ekspansja Jagiellonów na Czechy i Węgry (Władysław). W tym okresie występuje początek reformacji w kościele, która krzewiła się także w Polsce. Na ten okres przypada wygaśnięcie dynastii Jagiellonów (1572 r. - zm. Zygmunt August). Od tej pory można było wybierać monarchę (wykształcił się specyficzny model polskiej elekcji).

Nastąpiły próby kodyfikowania prawa polskiego (prawo pisane i stanowione). Zawarto unię realną w Lublinie z Litwą (1569 r.). Polska stała się potęgą („Złoty wiek”). Od połowy XVII w. rozpoczął się proces upadku Polski, który w konsekwencji doprowadzi do zaborów i zniknięcia Polski z mapy politycznej świata.

Źródła prawa

Podstawowym źródłem prawa dla tego okresu są uchwały sejmów walnych, które określone były mianem konstytucji sejmowych. Sejm uchwalał konstytucje bądź wieczyste (stanowiły prawo bez określenia czasu ich obowiązywania) bądź temporalne, czyli czasowe (w momencie uchwalania miały określony czas na jaki były ustalane - np. w przypadku podatku nadzwyczajnego na rok lub 2 lata).

Pod pojęciem konstytucji rozumiano całość ustawodawstwa danego sejmu (np. konstytucja sejmu bydgoskiego).

Cechą charakterystyczną polskiego sejmu było „ucieranie poglądów” czyli dyskusje, mediacje, przekonywanie się wzajemne co w konsekwencji prowadziło do tego, że uchwały zapadały jednomyślnie. W XVI w. szlachta była szlachtą publicznie myślącą. Konstytucje do połowy XVI w. uchwalane były w języku łacińskim. Od 1543 r. (sejm koronacyjny Zygmunta Augusta, który wybrany był vivente rege zaczęto uchwalać konstytucje w języku polskim).

Od 1576 r. ustaliła się praktyka, że konstytucje sejmowe były drukowane, zaopatrzone pieczęciami króla i marszałka, a następnie rozsyłane do województw i ziem (była to promulgacja prawa)

Drugim źródłem są akty prawne wydawane przez monarchę w ramach jego kompetencji ustawodawczych (dekrety, edykty, uniwersały, ordynacje). Tymi aktami król regulował sprawy wyznań (edykty), sprawy górnicze (ordynacje), sprawy wojskowe oraz organizację sadownictwa.

Trzecim źródłem są lauda sejmikowe, czyli uchwały sejmików ziemskich kodyfikujące lokalne, partykularne prawo zwyczajowe.

Czwartym źródłem (od połowy XVI w.) są artykuły hetmańskie. Hetman miał prawo ich wydawania, regulowały dyscyplinę i porządek w wojsku oraz odpowiedzialność karną żołnierzy, funkcjonowanie sądów dla wojska (odpowiadały dzisiejszym regulaminom wojskowym, kodeksom karnemu wojskowemu i postępowania karnego wojskowego)

Kolejnym źródłem (od połowy XVI w.) były diariusze sejmowe (pierwszy z 1543 r., sejm konwokacyjny Zygmunta Augusta). Jest to bardzo szczegółowy opis (dzień po dniu) obrad sejmu.

Następnie w XVI w. pojawienie się praw fundamentalnych (leges fundamentale). Pod tym pojęciem rozumiano prawa zasadnicze dla ustroju szlacheckiego państwa. Prawa te są stałe i niezmienne - żaden sejm nie może zmienić praw fundamentalnych. Po raz pierwszy zebrano je w tzw. artykułach henrykowskich przyjętych przez sejm w 1573 r. w związku z elekcją (wyborem) na polski tron Henryka Walezjusza. Spisano je w ramach ostrożności procesowej gdyż nie były znane przyszłemu królowi, który nie znał polskiego prawa.

1573 r. - (1. wolna elekcja) obok artykułów henrykowskich sformułowano pacta conventa

pacta conventa - umowa między elektem, a szlachtą, w której to elekt zaciągał zobowiązania osobiste o charakterze publicznym i tylko on mógł je wykonać

np. Henryk Walezy zobowiązał się kształcić młodzież szlachecką w Paryżu, Zygmunt III Waza stworzyć flotę na Bałtyku

artykuły henrykowskie - prawa fundamentalne

W XVIII w. - prawa kardynalne (leges cardinales)

1768 r. - prawa kardynalne (podstawowe zasady ustrojowe) gwarantowane przez Katarzynę II

1775 r. - sejm rozbiorowy, spisane jeszcze raz, gwarantowane przez monarchów państw zaborczych

W XVI w. podjęto prace kodyfikacyjne, które są źródłami prawa i źródłami poznania prawa. Podstawę dały uchwały sejmu radomskiego (1505 r.) Sejm zwrócił się do króla z postulatem wydania całego polskiego prawa drukiem w sposób uporządkowany. Król powierzył to zadanie biskupowi Janowi Łaskiemu. Po roku przedstawił on wynik swojej pracy - statut Łaskiego. W tym samym 1506 r. został zatwierdzony przez króla (konfirmacja).

Statut był 2 - częściowy:

W I części zebrał całość ustawodawstwa polskiego od statutów Kazimierza Wielkiego do 1505 r. w sposób usystematyzowany (uchwały sejmów, przywileje, statuty, akty unii z Litwą)

W części II processus iuris. Była to próba zebrania w całości przepisów procesowych

Statut Łaskiego wpłynął na poziom znajomości prawa i świadomości prawnej. Zbiegło się to w czasie z rozwojem ruchu egzekucji praw.

W 1520 r. sejm bydgoski powołał specjalną komisję do skodyfikowania prawa polskiego. Cele kodyfikacji:

1. Motyw ujednolicenia (unifikacji) prawa (przezwyciężenie partykularyzmu stanowego i terytorialnego)

2. Pewność prawa (świadomość, że całe prawo zawarte jest w kodeksie)

3. Motyw reformy prawa

W 1523 r. komisja przedstawiła, a sejm przyjął pierwszą w dziejach Polski kodyfikację Formula processus iudiciarium

Zamiar kodyfikacji całego prawa sądowego nie powiódł się. Formula processus iudiciarium ograniczała formalizm procesowy, ściśle precyzowała warunki niesprawności pozwu, skróciła terminy procesowe (już rok drugi był rokiem zawitym). Wprowadziła apelację. Najlepiej opracowane były przepisy egzekucyjne. Dzieliła się na 2 części:

I CZĘŚĆ o charakterze normatywnym

II CZĘŚĆ zawierała wzory formuł procesowych

Całość liczyła 111 artykułów.

WYKŁAD XIX - 11 marzec 2003 r.

Apelacja polega na przeniesieniu sprawy po wyroku z I instancji do sądu wyższego. Wykształca się w jej wyniku instancyjność (sąd wyższy to sąd II instancji). Sąd wyższy rozpatruje powtórnie tę samą sprawę (te same strony, te same powództwa). Sąd II instancji rozpatruje sprawę jeszcze raz w oparciu o materiał procesowy zgromadzony w postępowaniu przed I instancją (nie ma żadnych nowych dowodów). W procesie przed sądem apelacyjnym nie ma zatem postępowania dowodowego.

Sąd wyższy może:

• utrzymać wyrok sądu I instancji w mocy

• może ten wyrok zmienić w całości lub w części

• sam zawyrokować

• wrócić sprawę do sądu I instancji do ponownego rozpatrzenia.

„Formula processus iuris” nie spełniła zadania kodyfikacji całego prawa (tylko procesowe).

W 1532 r. gotowy był projekt kodeksu przygotowanego przez 6 - osobową komisje wśród członków której na pierwszym miejscu wymieniony był sędzia ziemski krakowski Mikołaj Taszycki. Projekt zatytułowany był „Corectura iurium” - („Korektura praw”). W literaturze funkcjonuje nazwa „Korektura Taszyckiego”. Korektura to inaczej poprawa, reforma. Poprawić prawo można w drodze jego reformy. Obejmowała całe prawo. „Korektura” zawierała 929 artykułów zgrupowanych w 5 częściach:

Część pierwsza - unormowania ustroju sądów (organizacja)

Część druga - prawo procesowe

Część trzecia - prawo rodzinne i stanowe (stan osobowy osób)

Część czwarta - prawo karne i zobowiązaniowe (obligacyjne)

Część piąta - zbiór formuł prawnych z zakresu prawa rzeczowe oraz formuł procesowych

Prawo karne i zobowiązaniowe były razem gdy większość zobowiązań wynikała z deliktów (czynów niedozwolonych). Zobowiązania z tytułu kontraktu zaczęły uzyskiwać przewagę dopiero z rozwojem gospodarki kapitalistycznej.

W 1534 r. Sejm Walny odrzucił ten projekt w całości. Z punktu widzenia prawa projekt niezły jak na owe czasy (był to przyzwoity kodeks prawa sądowego, prowadził do unifikacji prawa).

Projekt został odrzucony przez szlachtę, głównie średnią, gdyż dopatrzyli się w części przepisów tendencji do umocnienia władzy monarszej, pozycji magnatów oraz wzmocnienia pozycji kościoła katolickiego. W XVI w. wszystko co „pachniało” dominium absolutum było skazane na odrzucenie. Odrzucane były wszelki próby zróżnicowania stanu szlacheckiego oraz wzmocnienia pozycji kościoła katolickiego w sprawach publicznych.

Odrzucenie „korektury” zahamowało prace kodyfikacyjne nad prawem polskim aż do XVIII w. (istniało tylko prawo zwyczajowe). Prace wznowiono w obliczu upadku Polski (podjęto 2 próby kodyfikacji prawa, które również zostały odrzucone). Polska w 1795 r. zakończyła swój byt z prawem zwyczajowym.

W 1918 r. po odzyskaniu niepodległości trzeba było stosować prawo rosyjskie, niemieckie, austriackie, francuskie bo nie można było przywrócić prawa polskiego (nie było go).

Źródła do prawa miejskiego

W 1558 r. ukazało się wielkie 5 - częściowe dzieło autorstwa Bartłomieja Groickiego. Praca była napisana i wydrukowana w języku polskim. Poszczególne części nosiły tytuły.

1. „Artykuły prawa magdeburskiego w Koronie Polskiej.”

2. „Porządek sądów i spraw miejskich prawa magdeburskiego.”

3. „Postępek sądu około karania na gardle.”

4. „Obrona wdów i sierot.”

5. „Ustawa płacy w sądach.”

Część pierwsza zawierała prawo cywilne, prywatne.

Część druga to ustrój sądów i proces cywilny.

Część trzecia to proces karny.

Część czwarta to prawo opiekuńcze.

Część piąta to opłaty sądowe.

Jest to odchodzenie prawa stosowanego w polskich miastach od swojego niemieckiego pierwowzoru. Prawo to wchłania liczne instytucje polskiego prawa sądowego i dostosowuje się do miejscowych warunków (polonizuje się). Od 1558 r. zaczyna się odchodzić od nazwy „prawo niemieckie” zaś mówi się ius municipale polonica.

W 1581 r. Paweł Szczerbic dokonał przetłumaczenia na język polski i wydania „Zwierciadła Saskiego” oraz „Weichbildu Magdeburskiego”.

Źródła prawa w Wielkim Księstwie Litewskim

W XVI w. dochodziło na Litwie do 3 kodyfikacji prawa. Tworzono kodeksy o dobrej jakości. Wynikało to z głębokich przemian społeczno - gospodarczych na Litwie.

Na Litwie nie było równości stanu szlacheckiego (występowały typowe lenne stosunki, szlachta zależna od książąt, bojarów). W państwie przewagę miała ludność ruska, szlachta emancypowała się spod zależności od bojarów (I proces). II procesem był szybki rozwój gospodarczy.

Wszystkie 3 kodyfikacje noszą tą samą nazwę - „Statuty litewskie”.

I statut litewski uchwalono w 1529 r. na sejmie wileńskim. Obserwuje się w nim wyraźną tendencję do powszechności prawa sądowego (prawo jednakowe dla wszystkich). Pierwszy statut opierał się na dotychczasowym prawie zwyczajowym, obyczajowym ale wzorował się na niektórych przywilejach koronnych.

II statut litewski pochodzi z 1566 r.

Ta kodyfikacja jest już stworzona pod bardzo wyraźnym wpływem tzw. praw uczonych. Prawa uczone od XII do XVII w. rozumiane jako 2 systemy prawa (prawo rzymskie i kanoniczne). Uważano, że są to 2 systemy pełne i godne uniwersyteckiego nauczania (nauczane na uniwersytetach od połowy XII w.) Na uniwersytetach nauczano, a także badano prawo za pomocą egzegezy. Europa w XII w. odkryła kodyfikację justyniańską. Gdy zinterpretowano przepis czyniono krótką notatkę czyli glosę.

W 1140 r. Gracjan spisał prawo kanoniczne (prawie 4000 kanonów). Absolwenci otrzymywali tytuł doktor obojga praw (nadawany do XVII w.). W połowie XVII w. na uniwersytecie w Heidelbergu otwarto I katedrę prawa rodzimego.

Prawa uczone wywarły znaczący wpływ na II statut litewski.

II statut litewski znosił wszelkie ograniczenia w obrocie nieruchomościami dziedzicznymi. Wraz z II statutem litewskim wprowadza się system sądów takich jak w Koronie. Wprowadzono urząd wojewody. W 1565 r. wprowadzono na Litwie sejmiki ziemskie szlacheckie, które tam noszą nazwę sejmiki powiatowe.

III statut litewski z 1588 r. był najdoskonalszy z tych kodyfikacji. Zasada powszechnego obowiązywania tego prawa i jego wyłączności dla wszystkich. Król zobowiązuje się wszystkich poddanych bez względu na stan sądzić tylko tym prawem, powszechnym i stanowionym (zasada pewności prawa). Zawarte w nim były „pierwsze jaskółki” humanitaryzmu w prawie. W Europie zaczęto o tym mówić dopiero w XVIII w. - „In dubio pro reo.” - w rzeczach wątpliwych rozstrzyga się na korzyść pozwanego, oskarżonego.

Małoletniego, który nie skończył 16 lat, nawet złapanego na gorącym uczynku nie wolno karać na gardle. (kara śmierci).

Statut wprowadza karę śmierci za zabicie plebejusza przez szlachcica. III statut usuwa kapłana, księdza jako koniecznego świadka przy testamencie.

Ogranicza rolę przysięgi sakralnej jako środka dowodowego.

Usuwa herezję jako podstawę niegodności dziedziczenia.

III statut litewski z 1588 r. obowiązywał oficjalnie do 1840 r. (zastąpiono go kodyfikacją rosyjską - 15 tomów - od 1835 r. - „Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego”). Jeszcze w latach 30. można było zastać egzemplarz III statutu litewskiego w domach inteligenckich (w umowach prywatnoprawnych powszechnie stosowano przepisy III statutu litewskiego)

WYKŁAD XX - 18 marzec 2003 r.

Ustrój społeczny

Szlachta:

• szlachcicem ten kto urodził się z przodka szlachcica

• posesjonaci, nieposesjonaci, szlachta zagrodowa

• równość wewnątrz stanu

• brak drabiny feudalnej wewnątrz stanu (w przeciwieństwie do zachodniej Europy)

nobilitacja - nadawanie szlachectwa, uszlachcenie

Od 1578 r. monarcha mógł nobilitować tylko na sejmie.

Indygenat - nadawanie polskiego szlachectwa szlachcicowi z zagranicy

3 przypadki utraty szlachectwa:

• wyrok sądowy (infamia)

• ten kto osiadł w mieście i zajął się miejskim zajęciem (np. rzemiosłem)

• ożenił się z plebejką

Duchowieństwo:

• wiek XVI nie jest łaskawy dla kościoła (reformacja)

1510 r. - zakaz przekazywania w drodze testamentowej majątków nieruchomych na rzecz kościoła

1555 r. - Polska przestała płacić świętopietrze do Rzymu

1563 r. - wyroki sądów kościelnych w sprawach wiary i anektowanych do spraw wiary pozbawione zostały egzekucji państwowej, starosta nie egzekwuje już tych wyroków

1567 r. - zaprzestano wysyłać do Rzymu annaty (dochód z wakujących beneficjów kościelnych)

1573 r. - konfederacja warszawska, ustanowiła zasady tolerancji religijnej

1589 r. - procedura mianowania biskupów przez króla i kapitułę zatwierdzona w bulli papieskiej (monarcha przedstawiał kandydata a kapituła wybierała)

1596 r. - unia brzeska kościoła prawosławnego w granicach Rzeczypospolitej z papiestwem

Hierarchia kościoła prawosławnego uznała zwierzchnictwo papieża w Rzymie. Akt unii zachowywał liturgię, posiadanie przez duchownych żon i rodzin (upadek Konstantynopola, umocnienie się patriarchatu moskiewskiego)

Prozelityzm - nawracanie chrześcijan (prawosławnych) na chrześcijaństwo (katolicyzm)

Obrządek grecko - katolicki (grecko - unicki) po Unii Brzeskiej

Od lat 30. XVII funkcjonowały struktury unickie i prawosławne. Część duchowieństwa nie uznała unii.

1839 r. - unia została zniesiona, ostała się jedynie diecezja chełmska (do 1875 r.)

apostazja - przestępstwo zmiany wyznania z prawosławnego w Rosji (zniesione w 1905 r.)

Mieszczaństwo:

• polityczne, gospodarcze ograniczenie mieszczaństwa przez szlachtę na przełomie XV/XVI w. (od przywileju nieszawskiego)

1496 r. - sejm zabronił mieszczanom nabywać majątki ziemskie

1505 r. - sejm radomski, mieszczanie stracili prawo przedstawicielstwa w sejmie (ukształtowanie się sejmu)

Większe miasta wybierały ablegatów (wyposażeni w pokaźne środki finansowe) i wysyłały ich na sejmy aby w „kuluarach” uprawiali „lobbing”.

1507 r. - dopuszczono kupców cudzoziemskich jako kupców detalicznych na rynek (uderzyło to w pośredników)

Towary luksusowe dla szlachty sprowadzane bez cła.

1538 r. - 5 - letni termin, w którym mieszczanie mający dobra ziemskie mają się ich pozbyć

1550 r. - szlachta mogła nabywać nieruchomości w miastach

Rozpoczyna się rozwój jurydyk (małe prywatne miasteczka szlacheckie wewnątrz miast, nie podlegały organom miasta, kwitł handel, rzemiosło, stanowiły konkurencję dla miast)

Stan chłopski:

• okres (XVI w.) bujnego rozwoju folwarków szlacheckich (od 1466 r. - przyłączenie Prus Królewskich)

1563 r. - ułatwienie powiększania folwarków, szlachcic mógł kupić sołectwo w dobrach królewskich

(1501-43) - konstytucje sejmowe, które formalnie przyłączyły chłopa do ziemi

1520 r. - sejm bydgoski ustalił minimalny wymiar pańszczyzny na 1 dzień w tygodniu z łana chłopskiego

Pod koniec XVI w. średni wymiar pańszczyzny wynosi 2-3 dni z łana

Od połowy XVI w. uznaje się, że stosunki między dziedzicem, a chłopem są zamknięte dla ingerencji państwa.

Od połowy XVII w. chłop pod absolutną władzą dziedzica.

Ustrój Rzeczypospolitej Szlacheckiej:

• republika za królem na czele

• specyficzna forma ustrojowa (demokracja szlachecka)

1453 r. - po raz pierwszy jednorazowo oddzielnie obradowała Rada Królewska i reprezentacje sejmików szlacheckich

Przez kolejne 40 lat obradowały razem.

1493 r. - rozdzielenie obrad izby poselskiej i Rady Królewskiej, która od 1505 r. po usunięciu z niej części urzędników ziemskich określiła się Senatem

Senat od 1505 r.:

1. tzw. ministrzy 5 centralnych urzędników: Marszałek Wielki Koronny, Marszałek Nadworny, Kanclerz, Podkanclerzy, Podskarbi Koronny

Brak Podskarbiego Nadwornego, Hetmana Wielkiego Koronnego i Hetmana Polnego - ich status nie był w pełni określony.

2. dygnitarze ziemscy (wojewodowie, kasztelanowie)

Brak sędziów ziemskich i podkomorzych.

3. Purpuraci (dygnitarze kościelni: biskupi rzymskokatoliccy)

Brak biskupów prawosławnych i grekokatolickich.

Izba Poselska (posłowie sejmikowi)

Poseł był reprezentantem szlachty swojej ziemi. Posiadał mandat imperatywny. Reprezentował, więc tyko swoich wyborców, zobowiązany instrukcją przez nich wydaną.

Mandat wolny - reprezentuje cały naród.

WYKŁAD XXI - 1 kwiecień 2003 r.

Ostateczne ukształtowanie się struktury sejmu w 1493 r.

Zaczęła się zmniejszać rola sejmików ziemskich. Pozostały i funkcjonowały jednak do końca Rzeczypospolitej były podstawowym organem samorządu szlacheckiego.

Rodzaje sejmików ziemskich:

1. sejmik przedsejmowy

Wybierał posła na sejm. Zwoływał go starosta na mocy uniwersału królewskiego. Przewodniczył mu wybierany ze szlachty marszałek sejmikowy. Wybierał posłów i ustalał treść instrukcji poselskiej. Instrukcja była wiążąca, a posłowie przyrzekali działać zgodnie z nią.

Wysoki poziom edukacji politycznej szlachty w XVI w. był przesłanką dla której wtedy nie zrywano sejmu.

„ucieranie poglądów” - dyskutowano dopóki nie wypracowano wspólnego stanowiska

2. sejmik relacyjny

Odbywał się po Sejmie Walnym. Posłowie składali relacje z obrad sejmu i ze swojej na nim działalności.

3. sejmik elekcyjny

Wybierał kandydatów na sądowe urzędy ziemskie (sędziego ziemskiego, podsędka). Przewodniczył im wojewoda.

4. sejmik deputacki

Wybierał deputatów do Trybunału Koronnego (od 1578 r.)

Dwukrotnie w latach 60. i 70. XVI w. w poszczególnych województwach powoływano Sądy Ostatniej Instancji (ultime instantia) dla zaległych spraw zaległych. W 1578 r. król zrzekł się uprawnień najwyższego sędziego w stosunku do szlachty. Stworzyło to podstawy do powołania Sądu najwyższej Instancji dla szlachty Trybunał Koronny (samorządowy sąd szlachecki). Kadencja Trybunału Koronnego wynosiła rok. Co roku wybierano nowy skład.

5. sejmik kapturowy (od II połowy XVI w.)

Obradował w czasie bezkrólewia. Zaczynał się nabożeństwem żałobnym za zmarłego króla, a na znak żałoby naciągano kaptury na głowy.

Król:

Proces umacniania władzy monarszej trwał przez XIV w. do końca XV w. Władza króla jest silna. Początek XVI w. z ukształtowaniem się sejmu dał początek procesowi ograniczania władzy królewskiej, który trwa do la 70. I 80. XVI w.

Ograniczanie następuje na rzecz sejmu:

1505 r. - konstytucja sejmu radomskiego (nihil novi), wyłączne prawo stanowienia nowych praw uzyskał sejm

Zakres spraw regulowanych przez monarchę:

• sprawy Żydów

• sprawy miast królewskich

• sprawy chłopów z królewszczyzn

• sprawy górnicze

W II połowie XVI w. sejm decyduje o:

• podatkach

• pospolitym ruszeniu

• nobilitacji do stanu szlacheckiego

• polityce zagranicznej

Senatorzy - rezydenci (co 3 miesiące po 4 zmieniających się) byli stałym organem kontrolnym sejmu nad królem. Od 1607 r. zaczęli być obecni na dworze królewskim.

Król był odpowiedzialny za sprawowanie rządów przed narodem szlacheckim (artykuły henrykowskie - prawo wypowiedzenia posłuszeństwa królowi)

Dlaczego Jagiellonowie byli wybierani przez ok. 200 lat:

• charakter związku z Litwą

• prawa Jagiellonów do tronu litewskiego

• nastąpiło przywiązanie szlachty do rodu Jagiellonów

Organizacja państwa w okresie bezkrólewia

W 1572 r. szlachta polska staje przed problemem wolnego wyboru monarchy. Stąd wolne elekcje nie skrępowane dynastycznymi przyczynami. Ukształtowały się zasady wyboru króla oraz funkcjonowania państwa w okresie bezkrólewia.

W momencie śmierci króla władza w państwie przechodziła w ręce szlachty. Zawiązywano konfederacje kapturowe. Powoływały one sądy kapturowe przejmujące całą jurysdykcję w ziemi i województwie. Sądy ziemskie w momencie śmierci monarchy nie mogły orzekać (orzekały bowiem w imieniu króla).

Dla reprezentacji państwa na zewnątrz, dla kierowania sprawami wewnętrznymi państwa i dla przygotowania wyboru nowego króla władzę przekazywano w ręce interrexa. Funkcję tę powierzono prymasowi kościoła katolickiego. Okres bezkrólewia dzielił się na 3 etapy z których każdy kończył się sejmem:

1. Sejm konwokacyjny

Zwoływany przez prymasa. Prymas polecał zwołać sejmiki, konfederacje kapturowe w terenie łączyły się w konfederację generalną. Zatwierdzały one sądy kapturowe, wyznaczano termin sejmików oraz czas i miejsce sejmu elekcyjnego. Obie izby obradowały razem. Skrócony czas obrad (4 tygodnie)

2. Sejm elekcyjny

W 1572 r. powstał problem w jaki sposób wybierać króla. J. Zamoyski był autorem elekcji viritim (mąż w męża) dopuszczający każdego szlachcica. Na sejm elekcyjny przyjeżdżali nie tylko posłowie ale i szlachta.

Miejsce elekcji. Istniały 2 propozycje

1. Bystrzyca (okolice Lublina) w dobrach Firlejów. Przewagę wtedy miałaby szlachta małopolska (średnia i kalwińska)

2. kontrpropozycja wieś Wola na Mazowszu. Gwarantowało to masowy udział szlachty mazowieckiej i podlaskiej (uboga, zagrodowa i katolicka)

Ostatecznie zwyciężyła kandydatura Woli i tam odbywały się elekcje. Na środku pola ustawiony był namiot lub drewniana szopa w której obradował sejm, a wokół zgromadzona była szlachta. Posłowie przedstawiali kandydatów, W szopie następował wybór elekta, ustalano pacta conventa. Wybór ogłaszano wobec zgromadzonej szlachty. Warunkiem elekcji było zatwierdzenie przez kandydata pacta conventa (zobowiązania osobiste przyszłego króla o charakterze publicznym dotyczące finansów, wojska , polityki zagranicznej) Wybór elekta nie dawał mu władzy królewskiej.

3. Sejm koronacyjny (w Krakowie)

Koronacji dokonywał prymas. Sejm był nadzwyczajny (2 tygodnie). Sejm nie mógł być skonfederowany. Przy pierwszej elekcji spisano prawa fundamentalne (leges fundamentale - artykuły henrykowskie). Henryk Walezy ich nie podpisał. Zakładały one:

• elekcyjność tronu

• senatorzy rezydenci

• utrzymywanie wojska karcianego

• odpowiedzialność króla za sprawowania rządów

Zrezygnowano z wyboru króla z dynastii monarszych (panujących).

Urzędy koronne i nadworne:

1. Marszałek Wielki Koronny i Marszałek Nadworny

• porządek i bezpieczeństwo na dworze i w miejscu pobytu monarchy, regulował artykułami marszałkowskimi dla egzekucji tych przepisów miał straż marszałkowską

2. Kanclerz Wielki Koronny i Podkanclerzy (różniła ich wielkość pieczęci)

• kancelaria monarsza z pisarzami i notariuszami, odpowiedzialni za wydawane przez króla dokumenty

3. Podskarbi Wielki Koronny (wydatki publiczne) i Podskarbi Nadworny (wydatki monarchy)

• do 1590 r. (nastąpił rozdział skarbu publicznego od wydatków króla) Podskarbi Nadworny bez wyraźnie określonych kompetencji

• ścisła kontrola wydatków publicznych, w tym celu utworzona w 1591 r. w sejmie stała komisja skarbowa w Radomiu (Komisja Skarbowa Radomska), miała kompetencje sądowe (Trybunał Skarbowy Radomski)

4. Hetman Wielki Koronny i Hetman Polny

• do lat 30. XVI w. nie był urzędem stałym 1534(6), obsadzany na czas wojny, w latach 30. staje się urzędem stałym

• za Jana Zamoyskiego w 1581 r. on sam zostaje hetmanem dożywotnim,

• wydaje artykuły hetmańskie (kodeks karny i postępowania karnego w wojsku)

• utrzymywali stałych rezydentów we wschodnich krajach (Bakczysaraju, Krymie, Istambule, Bukareszcie, Jassach)

ministrowie: (Marszałek Wielki Koronny, Marszałek Nadworny, Kanclerz Wielki Koronny, Podkanclerzy, Podskarbi Wielki Koronny)

dignitates: (wojewodowie, kasztelani)

WYKŁAD XXII - 8 kwiecień 2003 r.

Urzędy lokalne (terenowe).

Daleko posunięta stabilność ustrojowa miała wpływ na stabilność urzędów (raz wykształcony urząd istniał bardzo długo). Stabilne było prawo sądowe. Do końca Rzeczypospolitej zachowało swój zwyczajowy charakter.

Podobnie było z administracją terytorialną. Jednostki administracji kształtowały się bardzo chaotycznie. Proces był naturalny. Dzielnice przekształcano w ziemie i województwa. Wraz z rozwojem terytorialnym na nowych ziemiach powielano ten model.

Podstawową strukturą urzędniczą w XVI w. jest struktura urzędów ziemskich (starosta, kasztelan, wojski, sędzia ziemski, podkomorzy, podstoli, cześnik) sprawowanych dożywotnio. Urzędnicy rekrutowali się ze szlachty osiadłej w danej ziemi, województwie (na zachodzie kształtuje się administracja nowoczesna oparta na biurokratyzmie, centralizmie, podziale na resorty)

1. Starostowie generalni

2. Starostowie grodzcy (wykształcili się z burgrabiów, czyli zarządców zamków, od 1423 r. przejęli kompetencje sądownicze od kasztelana, 4 artykuły starościńskie, wykonywali egzekucje sądowe, ogłaszali uniwersały królewskie, dbałość o spokój i bezpieczeństwo na własnym terenie)

Od XVI w. nie rejestruje się aby starosta był odwoływany. Zbliża się więc do urzędów ziemskich. Proces rozwoju zakazu łączenia urzędów incompatibilitas. Do końca XVI w. nie wolno łączyć urzędu kanclerza z urzędem biskupa, starosty i kasztelana.

Od 1563 r. zakazano łączenia w jednym ręku 2 starostw grodowych..

Od 1565 r. zakazano łączenia urzędu Marszałka i Podskarbiego Koronnego z urzędem wojewody i kasztelana.

2 przesłanki incompatibilitas:

• obawa szlachty przed skupieniem w jednym ręku zbyt wielkiej władzy (zachwianie zasad demokracji szlacheckiej, zasad równości stanu)

• od 1505 r. skład senatu zamknięty (aby nie łączyć w jednym ręku zbyt wielu urzędów dających miejsce w senacie)

Sprawy podatkowe:

1. Pierwsza próba rozdziału skarbu publicznego do królewskiego.

Konstytucja sejmowa 1563 r. - postanowiono, że 1/4 (kwarta) dochodów z królewszczyzn przeznaczona będzie na tzw. obronę potoczną (brak stałych koszar, leży) (obrona kresów południowo - wschodnich), wojsko kwarciane (5-6 tyś. ludzi, szabel). Kwoty na ten cel deponowane były w Rawie mazowieckiej (skarb rawski).

2. 1590 r. - wydziela się wpływy podatkowe

3. Sejm powołuje stalą Komisję Skarbową Radomską, nadzoruje Podskarbiego Koronnego

Podatki:

• podatek łanowy (2 grosze z łana chłopskiego)

• podatek nadzwyczajny (o charakterze jednorazowym, zwykle 30 groszy z łana tzw. sympla, zdarzał się, że sejm uchwalał podatek podwójnej wysokości tzw. dupla czyli 60 groszy)

• miasta płaciły tzw. szos (podatek zryczałtowany)

• pogłówne żydowskie (płacili Żydzi od głowy)

• duchowni płacili subsidium charitativum

• czopowe (od czopa, którym była zabita beczka) i składowe (od ilości beczek na składzie), wpływały od 1590 r.

Sądownictwo

Ukształtowane wcześniej sądy I instancji utrzymały się (sądy ziemskie, grodzkie, podkomorskie)

Zaszły niewielkie zmiany jedynie w sądach ziemskich (w drugiej połowie XVI w. zanikają asesorzy - -osoby zapraszane przez sędziego w czasie procesu z publiczności).

Skład sądu to:

• sędzia ziemski

• podsędek

• woźny

• pisarz

Coraz częściej po śmierci sędziego długi czas urząd jest nie obsadzany co prowadzi do nagromadzenia dużej ilości spraw szczególnie w sprawach dotyczących sądownictwa niespornego (ugody, sporządzenie testamentu itp.). Wobec tego strony coraz częściej udawały się do grodu. W trybie apelacji coraz więcej spraw kierowano do sądu królewskiego (nie był on jednak w stanie „przerobić” tych spraw możliwie szybko).

Próbowano 3 - krotnie wprowadzić sądy ultime instantia (ostatniej instancji) aby rozpatrzyć zaległe sprawy (1563 r., 1572 r., 1574 r.). Sytuacja dojrzewała do tego aby utworzyć II instancję odwoławczą od wyroków sądów grodzkich, ziemskich, podkomorskich.

Ostatecznie w 1578 r. utworzono Trybunał Koronny (Najwyższy Samorządowy Sąd Szlachecki). Skład był wybierany spośród szlachty na sejmikach deputackich. Kadencja trwała rok.

Pół roku urzędował w Lublinie (mniej więcej wiosna i lato, kończył na św. Marcina, dla Małopolski), a drugie pół roku w Piotrkowie (jesień i zima, dla Wielkopolski).

Powołano także trybunał dla ziem ruskich w Łucku (do 1590 r.). W 1590 r. województwo ruskie poddano jurysdykcji Trybunału w Lublinie.

Liczył 33 deputatów w tym 27 szlacheckich z Marszałkiem Trybunału na czele i 6 duchownych wybieranych przez kapituły katedralne z Prezydentem Trybunału.

Jeżeli jedna ze stron była osobą duchowną to skład trybunału był mieszany, a jeżeli obie strony wywodziły się ze stanu szlacheckiego to skład był szlachecki. Wyrok musiał zapaść jednomyślnie. Jeżeli brak było jednomyślności to głosowano maksymalnie 3 -krotnie. Dopiero w trzecim głosowaniu decydowała wynik większościowy). Trybunał w Lublinie zbierał się w tzw. Starym Ratuszu. W późniejszych latach trybunał zyskał sobie opinię przekupnego.

Sąd sejmowy działał w czasie obrad Sejmu Walnego. Utworzenie Trybunału ograniczyło jego uprawnienia jurysdykcyjne.

Kategorie spraw:

1. Sprawy między stanami

2. Sprawy zdrady stanu

3. Sprawy gdy szlachcicowi groziła kara na gardle lub konfiskata majątku

4. Przestępstwa urzędnicze

Sąd asesorski był to sąd królewski orzekający na dworze bez udziału monarchy. Przewodniczył mu kanclerz. Był najwyższym sądem dla miast królewskich. Rozpatrywał sprawy o granice między dobrami królewskimi, a majątkami prywatnymi. Zachował się do końca Rzeczypospolitej. Utrzymała go konstytucja 3 - Maja. Cieszył się jak najlepszą opinią, był kompetentny i nieprzekupny.

Sąd relacyjny był sądem królewskim na czele którego stał król i rozpatrywał sprawy z lenn pruskich i kurlandzkich. W XVII w. otrzymał dodatkowe kompetencje, od 1641 r. zaczął rozpatrywać sprawy między cerkwią prawosławną, a greckokatolicką o zabór cerkwi. W 1677 r. uczyniono sąd relacyjny sądem odwoławczym od wyroków sądów biskupów prawosławnych.

Sąd referendarski. W 1507 r. pojawił się urząd referendarza koronnego (2 referendarzy). Najwyższy dominialny sąd króla dla chłopów z dóbr królewskich. Król występował jako pan królewszczyzn (dominus). Od początku istnienia funkcjonował w języku polskim.

Sądy kapturowe obierane przez wojewódzkie konfederacje kapturowe funkcjonowały aż do koronacji nowego króla. Sądziły sprawy, w których naruszono bezpieczeństwo osób, mienia lub spokój publiczny.

WYKŁAD XXIII - 15 kwiecień 2003 r.

OLIGARCHIA MAGNACKA

Rokosz Zebrzydowskiego to zwycięstwo tendencji oligarchii magnackiej. Z punktu widzenia norm ustrojowych struktura urzędów się nie zmienia. Zmienia się tylko praktyka ustrojowa, sposób funkcjonowania organów państwowych. Decydujący wpływ na funkcjonowanie państwa uzyskuje wąska (kilkunasto bądź kilkudziesięcioosobowa) grupa magnatów. Ich decyzjom podporządkowują się posłowie, urzędnicy. Średnia szlachta zaczyna być od magnatów zależna i dyspozycyjna. Demokracja szlachecka ulega degeneracji.

Okres rozpoczyna się rokoszem Zebrzydowskiego (1606 r.), a kończy się w 1764 r. - elekcja Stanisława Poniatowskiego, który przybrał tytuł Stanisław August Poniatowski.

Forma państwa czyli układ władz centralnych (terenowych) z punktu widzenia ustroju nic się nie zmienia. Zmienia się jedynie praktyka ustrojowa - decydujący wpływ na decydowanie w państwie nie ma już szlachta średnia lecz stosunkowo wąska grupa wielkich magnatów. Poseł na sejmie będzie tak głosował jak mu każde magnat.

Następują wyraźnie procesy degeneracyjne. Następuje decentralizacja państwa. Słabnie władza monarsza (w tym czasie w Europie monarchie absolutne wzmacniają swoją władzę monarszą, wzmacniają ją sąsiedzi Polski - Prusy, Rosja, Austria, Polska w 1717 r. miała ok. 18 tyś żołnierzy, a Rosja 330 tyś. Austria 220 - 240 tyś. Prusy 140 tyś.)

Źródła prawa

Nadal podstawowym źródłem prawa sądowego jest prawo zwyczajowe. W XVI w. udało się skodyfikować tylko prawo procesowe (nie całe, odrzucano inne propozycje kodyfikacji - corectura iurium). W prawie politycznym podstawowym źródłem są konstytucje sejmowe.

Od 1613 r. konstytucje sejmowe są oblatowane tzn. wpisanie konstytucji in extenzo - w całej jej treści do ksiąg grodzkich grodu gdzie sejm obradował (ustawa rządowa z 3 maja 1791 r. została oblatowana w księgach grodowych w Warszawie)

Prawa fundamentalne w XVIII w. zaczynają być określane prawami kardynalnymi (leges cardinale). Zostały one spisane w 1768 r. i 1775 r. - poddane obcym gwarancjom, pierwsze Rosji, drugie wszystkich państw ościennych.

Od 1630 r. pojawiają się inwentarze konstytucji sejmowych. Są to alfabetycznie ułożone streszczenia wszystkich konstytucji z podaniem miejsca pełnej ich publikacji - swoisty skorowidz. Od 1732 r. dwaj księża pijarscy Józef Załuski i Stanisław Konarski rozpoczęli wydawanie wszystkich praw polskich poczynając od XIV w. Pełne wydawnictwo wydawane było w latach 1732-39. W tym czasie ukazało się6 tomów zatytułowane „Volumina Legum”. Później ukazały się jeszcze 2 tomy (w 8 tomach prawa do momentu zwołania Sejmu Wielkiego). Tom 9. obejmujący ustawodawstwo Sejmu Wielkiego ukazał się w latach 60. XIX w. przygotowany przez Polską Akademię Umiejętności w Krakowie. W 1951 r. ukazał się tom 10. przygotowany przez prof. Kaczmarczyka obejmujący ustawodawstwo sejmu grodzieńskiego. W latach 60. XIX w. w Petersburgu Józefat Ochymsko dokonał reedykcji (drugie wydanie) ”Volumina legum”.

Ustrój społeczny

Stan chłopski

Od II połowy XVI w. przestało ustawowo normować stosunki wiejskie - cała sfera stosunków między chłopem, a dziedzicem wyszła spod kompetencji sejmu i przeszła w osobiste ręce pana. Drugą cechą jest wzrastająca pańszczyzna (dochodzi do 16 dni w tygodniu w przeliczeniu na pańszczyznę pieszą).

Rośnie również wymiar daremszczyzn, darmoch. Następuje zmniejszenie się areału ziemi chłopa (lokowanie na prawie niemieckim mieli 1 łan, w XVII w. mieli już pół lub nawet ćwierć łana co było spowodowane spadkami oraz nie odpływaniem ludności wiejskiej do miast). Powiększają się również grunty folwarczne.

Stan mieszczański

Od XVII w. obserwuje się nieodwracalny do końca XVIII w. proces upadku ekonomicznego miast. 2 przyczyny:

• ogromne zniszczenia miast w wyniku wojen w XVII w. (próbowano je podnosić za S.A Poniatowskiego - Komisje Dobrego Porządku)

• polityka szlachty wobec miast (ekonomiczne upośledzenie miast)

Upadały zarówno duże miasta (królewskie np. Lublin), mniejsze miasteczka podlegały procesom agraryzacji (upadało rzemiosło, handel, jedynym zajęciem staje się rolnictwo). Czynnikiem upadku miast były jurydyki (małe miasteczka okalające większe miasto) - świeckie i duchowne. Stwarzały konkurencję dla rzemiosła cechowego (rzemiosłem niecechowym,, konkurencyjnością cen, niepłaceniem podatków na rzecz miasta).

Kolejnym ograniczeniem były libertacje (zwolnienie domu, dworu, pałacu szlacheckiego spod prawa miejskiego - nie płacił podatków, nie podlegał prawu miejskiemu).

Od 1633 r. potwierdzono, że szlachcic, który zajął się zajęciem mieszczańskim lub wszedł w skład rad miejskich tracił szlachectwo.

Kraków, Lwów, Wilno, Lublin i Kamieniec Podolski miały prawo wysuwać na sejm ablegatów miast. Nie zasiadali w sejmie. Przekonywali oni posłów szlacheckich aby ustanawiali korzystniejsze ustawy dla miast.

W miastach królewskich własność mieszczaństwa do posesji zbliżenie się do własności pełnej zaś w prywatnych własność podległa, użytkowa. Mieszczanie miast prywatnych odrabiali pańszczyznę na rzecz pana miasta i płacili czynsze.

Stan szlachecki

Siła decydującą w państwie jest grupa wielkich magnatów pochodzenia polskiego (Zamojscy, Lubomirscy, Potoccy), litewskiego lub ruskiego. Powstają i rosną ogromne latyfundia (dobra Zamoyskich w pewnym okresie stanowiły 17 tyś km²). Były to setki wiosek i kilka miast. Latyfundia miały własną strukturę ekonomiczną, prawną i administracyjną. Dzieliły się na klucze podzielone z kolei na folwarki. Zatrudniały dziesiątki osób personelu administracyjnego. Posiadały własne dwory zrobione i urządzone na wzór monarszy, własną armię. Wielkie latyfundia określano mianem państwa.

Stan szlachecki jest zamknięty (konstytucja z 1578 r. - król mógł nobilitować tylko na sejmie). Nobilitacja była wpisywana do konstytucji sejmowej.

W 1669 r. wprowadzono skartabelat - niepełne szlachectwo, osoba nobilitowana, jej dzieci i wnuki nie miały pełnych praw szlacheckich, nie mogły pełnić urzędów.

W 1641 r. indygenat - nadanie szlachectwa polskiego obcemu szlachcicowi (mógł tego dokonać tylko sejm)

Stan duchowny

Od 1620 r. na ziemiach wschodnich występuje równoległa do kościoła grekokatolickiego przywrócona religia prawosławna. Cechą oligarchii magnackiej jest odchodzenie od tolerancji religijnej. (ustanowiona na konfederacji warszawskiej w 1573 r.).

W 1632 r. sejm uchwala zakaz budowania nowych zborów w miastach protestanckich oraz zakaz odprawiania nabożeństw publicznych.

W 1658 r. usunięto z Polski arian.

W 1668 r. konstytucja sejmowa uchwaliła, że odstępstwo od wiary katolickiej uznane zostało za przestępstwo apostazji. Groziła za to konfiskata całego majątku i wygnanie z kraju.

W 1733 r. różnowiercy utracili prawo sprawowania godności deputata do Trybunału Koronnego oraz posła na sejm. Są to etapy kontrreformacji na ziemiach polskich

Ustrój polityczny

W okresie oligarchii magnackiej na pierwsze miejsce wśród organów wysuwa się sejm (przed monarchę). Od 1613 r. wypowiada wojnę, zawiera przymierza i pokoje. Do sejmu należą nobilitacje i indygenaty.

Sejm ma coraz większe kompetencje natomiast funkcjonuje coraz gorzej. Momentem zwrotnym był rok 1652 - po raz pierwszy jeden poseł Władysław Siciński (ziemi upickiej) nie zgodził się na przedłużenie sesji Sejmu Walnego, sejm miał czas i nie kończył obrad, stawał wniosek o przedłużenie obrad, Siciński nie zgodził się na to, w tym momencie sejm nie dochodził do skutku. Sejm został zerwany gdy w czasie trwania obrad zostało postawione veto. Tak jest aż do Konstytucji 3 Maja.

Konsekwencje nie dojścia sejmu do skutku lub zerwania sejmu były następujące:

• cały dorobek legislacyjny danego sejmu traci znaczenie, gdyż ustawodawstwo sejmowe traktowano jako jedną całość

• paraliż ustawodawstwa

Poseł zrywający nie musiał uzasadniać swojego stanowiska. Szukano środków zaradczych, które zastępowały by uchwały sejmu Walnego (uchwały Sejmu Walnego zastępowały uchwały generałów lub suma uchwał sejmików ziemskich). Zwołanie sejmików było w rękach monarchy. Sejmiki ogłaszały limitę obrad po uchwalenie wyznaczników ogłoszonych w uniwersale królewskim. Limita przerywała obrady lecz ich nie zamykała, sejmik mógł się zbierać bez uniwersału królewskiego. Tak więc ciężar ustawodawstwa przeszedł z rąk sejmu na sejmiki - okres ten koniec XVII - początek XVIIII w. określa się mianem rządów sejmikowych. W tym okresie doszły jeszcze sejmiki gospodarcze związane z ustawodawstwem podatkowym.

WYKŁAD XXIV - 29 kwiecień 2003 r.

Zbieranie się sejmików bez uniwersałów królewskich powodowało przejęcie przez nie funkcji państwowych.

1717 r. - koniec apogeum rządów sejmikowych, sejm uchwalił konstytucję, która zabrała sejmikom część uprawnień podatkowych (podatki na wojsko, połączyła sejmiki gospodarcze i deputackie, wyznaczyła stały termin zwoływania), samowolne zwołanie sejmików uznano za nadużycie

Król

W XVII w. ograniczanie władzy króla - strach przed dominium absolutum

1641 r. - sejm podjął uchwałę zwiększającą liczbę senatorów - rezydentów do 28 (zaczęli funkcjonować dopiero od 1607 r.)

Konstytucja sejmowa z 1717 r. zobligowała króla do wykonywania(respektowania) uchwał senatorów - rezydentów.

Zrywa się z zasadą, że króla wybiera się z członków dynastii panującej (od połowy XVII w.) np. Michał Korybut Wiśniowiecki, Jan III Sobieski, Stanisław Leszczyński, Stanisław Poniatowski

W XVII i XVIII w. zawiązują się konfederacje mające na celu realizacje przez monarchę ostatniego punktu artykułów henrykowskich.

rokosz - konfederacja nie uznana przez króla

Zwykle rokoszanie przegrywali ale nie byli surowo karani. Na sejmie pacyfikacyjnym byli uniewinniani (abolicja).

Urzędy

System urzędów ziemskich. Urzędy dożywotnie i nie wymagające kwalifikacji. W XVII w. zjawisko sprzedaży urzędów (sprzedawał król, urzędnicy między sobą). Urząd starosty zbliża się do urzędów ziemskich (konstytucja sejmu z 1611 r. ustaliła hierarchię urzędów wśród urzędów ziemskich, wymieniono także urząd starosty)

W prawie rzeczowym w okresie demokracji szlacheckiej ustaliła się zasada, że przy pochodnym nabyciu nieruchomości o przeniesieniu prawa decydował wpis do ksiąg sądu ziemskiego tzw. inskrypcja (nie był ograniczony czasowo).

Księgi sądu ziemskiego określano, że posiadają tzw. wieczność (wpisy wieczyste).

Sąd ziemski nie miał stałego miejsca. Dotarcie do ksiąg było ograniczone. Prawo pozwalało więc dokonywać takich wpisów w sądzie grodzkim (w grodzie, castrense). W ciągu 1 roku i 6 tygodni trzeba było przenieść ten wpis z księgi grodzkiej do ziemskiej. W drodze praktyki wieczność otrzymały księgi grodzkie.

Konstytucja sejmowa z 1543 r. wprowadziła instytucję płatnych zastępców stron procesowych (prokuratorzy, patroni). Zaczęto ich określać mianem palestry.

Patronami mogli być nawet mieszczanie. Patron nie mógł przyjmować sprawy, w której miał świadomość, że jego klient nie ma racji. Na początku XVIII w. (1726 r.) konstytucja sejmowa usunęła z palestry patronów mieszczan przy Trybunale. Patron nie mógł już odmówić przyjęcia sprawy. Ograniczono działalność patronów tylko do jego okręgu sądowego.

Od 1543 r. zaczęto w polskim procesie pozywać w języku polskim. Od drugiej połowy XVI w. dla zachowania porządku rozpatrywania spraw stosować regestry (księgi wpływu), ponieważ woźny stąd wokanda.

Druga połowa XVIII w. to okres dochodzenia do głosu burżuazji rosnącej w siłę ekonomiczną. Upośledzona była politycznie. Hamowało to rozwój gospodarki.

Hugo Grocjusz - zmiany dokonują się w imię postulatów rozumu. Prawo natury staje się ideowym podłożem kodyfikacji.

Reforma prawa

Powszechne było przekonanie, że problemy społeczne i ekonomiczne epoki rozwiązane mogą być drogą kodyfikacji. Trzeba od nowa budować prawo. Budować kodeksy ex nihilos „z niczego”. Państwo polskie chyliło się ku upadkowi. W reformie prawa widziano także środek na uratowanie państwa.

1775 r. - sejm rozbiorowy, powołał Radę Nieustającą i jako jedno z jej zadań sformułował ułożenie zbiorów praw publicznych (cywilnych i kryminalnych).

Sejm uchwalił też ustawę wekslową (prawo wekslowe w celu rozwoju gospodarki).

W 1776 r. powierzono to zadanie Andrzejowi Zamojskiemu (przywódca „Familii” już w 1764 r. na sejmie konwokacyjnym wygłosił z A. Czartoryskim słynne przemówienia o zagrożeniach i reformie państwa. Zamojski miał odpowiadać za stronę merytoryczną kodeksu. Do pomocy dodano mu Józefa Wybickiego (odpowiadał za redakcję). Mieli 2 lata na wykonanie projektu kodeksu. Określono jaka ma być jego relacja do dotychczasowego stanu prawnego.

Za podstawę mieli brać „sprawiedliwość naturalną” i nie przywiązywać wagi do dotychczasowych praw, z dotychczasowego prawa mieli brać tylko to co dobre. Miała to być korekta dotychczasowego prawa. W 1778 r. projekt został wydrukowany („Zbiór praw sądowych”). Systematyka jego nawiązywała do rzymskich instytucji (personae, res, actiones). Składał się z 3 części.

Projekt był średniej jakości, od strony legislacyjnej szereg niejasności, obejmował całość prawa sądowego.

W 1780 r. Sejm Walny odrzucił go zastrzegając aby nigdy nikt więcej nie ważył się go wnieść pod obrady. Było to wynikiem nagonki (głównie nuncjusz kurii rzymskiej i poseł rosyjski w Warszawie).

Zamojski przyjął, że odwoływanie się od wyroków sądów kościelnych do sądu w Rzymie jest naruszeniem suwerenności. Przewidywał utworzenie w Polsce Trybunału Duchownego. Próba zniesienia egzempcji domów zakonnych (klasztornych), podporządkowania zakonów danym diecezjom. Władze zakonne wyjęte spod władzy biskupa w danej diecezji. Zakon jako struktura ogólnoświatowa miała własnych (generał zakonu, zgromadzenie generalne), w danym państwie zakon stanowi prowincje (z prowincjonałem i kapitułą prowincjonalną)

Zamojski zakładał przejście chłopów na czynsz (niekorzystne dla średniej szlachty) i wolność osobistą dla nich.

Po uchwaleniu Konstytucji 3 Maja. Art. 8 przewidywał powołanie dla kodyfikacji przepisów cywilnych i kryminalnych.

26 VI 1791 r. powołano Komisję Kodyfikacyjną z 2 współprzewodniczącymi (kanclerz bp. Jacek Małachowski, podkanclerzy Hugo Kołłątaj) oraz prof. Józef Januszkiewicz (Kraków), Hieronim Stroynowski (Wilno), Józef Szymanowski (przedstawiciel doktryny humanitarnej w prawie karnym), Józef Wybicki, Franciszek Barss (adwokat).

Komisja rozpoczęła pracę 1 IX 1791 r. i pracowała do połowy marca 1792 r.

Przygotowano reformę sądownictwa szlacheckiego. Zlikwidowano sądy grodzkie, ziemskie, podkomorskie i utworzono jeden sąd ziemiański. Powiększono liczebność sądów (każdy składał się z 10 sędziów wybieranych na sejmikach deputackich, 4 - letnia kadencja, miał stale funkcjonować w stolicy ziemi, przewidywano wykształcenie prawnicze od sędziów, przejściowo dopuszczono do stanowisk byłych sędziów).

Trybunał Koronny. Wprowadzono 2 trybunały w Lublinie (dla Małopolski) i Piotrkowie (dla Wielkopolski i Mazowsza). Oba były stale gotowe.

Józef Szymanowski opracował prospekt prawa karnego.

Kodyfikacja miała nosić nazwę „Kodeksu Stanisława Augusta”

WYKŁAD XXV - 6 maja 2003 r.

XX - LECIE MIĘDZYWOJENNE (listopad 1918 - wrzesień 1939)

Jesienią 1918 r. Polska odzyskała niepodległość. Ziemie centralne pod jurysdykcją władz w Warszawie (terytorium mniej więcej Królestwa Polskiego jesienią 1918 r.).

Problem stanowiła Kwestia prawa sądowego obowiązującego na ziemiach polskich. W I Rzeczypospolitej obowiązywało prawo zwyczajowe w prawie sądowym, które zachowało znaczne partykularyzmy. Przywrócenie dawnego prawa nie było możliwe ze względów merytorycznych (I RP zakończyła swój żywot jako państwo feudalne - poddaństwo osobiste i gruntowe chłopów, partykularyzm stanowy)

Zasada ciągłości prawa. Utrzymanie dotychczasowe systemów prawnych powodowało partykularyzm. Trzeba było przyjąć fikcję, że nie są to prawa zaborców ale dzielnicowe prawa polskie np. prawo cywilne ziem wschodnich i obowiązujące tymczasowo.

Straciły moc obowiązywania wszystkie przepisy sprzeczne z polską racją stanu (z kodeksu karnego znikły przepisy o ochronie rodzin panujących, o karach zesłania, przestępstwach politycznych wobec Cesarstwa Rosyjskiego, w prawie cywilnym przepisy faworyzujące w małżeństwie wyznanie prawosławne).

PRAWO CYWILNE MATERIALNE (5 obszarów, potem 4):

1. ziemie byłego Królestwa Polskiego - system francusko - polski

(Kodeks Napoleona z szeregiem zmian:

• Księga II w całości

• z Księgi III zobowiązania i prawo spadkowe

• w miejsce prawa hipotecznego w 1818 r. i 1825 prawo hipoteczne, w 1818 r. prawo hipoteczne tzw. dużej własności nieruchomości w miastach wojewódzkich

• w miejsce Księgi I w 1825 r. tzw. Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego zawierający także majątkowe prawo małżeńskie)

W 1836 r. ukazem carskim zmieniono przepisy prawa małżeńskiego w KCKP.

2. Galicja (województwa krakowskie, tarnopolskie, stanisławowskie, lwowskie) - Kodeks Cywilny Austriacki (ABGB) (znowelizowany w czasie I Wojny Światowej)

3. Spisz i Orawa (należały do węgierskiej części monarchii) - prawo węgierskie z wyjątkiem przepisów małżeńskich było prawem zwyczajowym, w 1922 r. uchylono je prócz prawa małżeńskiego i wprowadzono ABGB.

4. zabór pruski - Kodeks Cywilny Rzeszy Niemieckiej z 1896 r. (BGB) z mocą obowiązującą od 1900 r.

Pandektystyka wypracowała system 5 ksiąg (Funfbucher). Wyrósł z tego pozytywizm (prawo to ustawa, ustawa to sprawiedliwość). Pierwszym dziełem BGB z 1896 r.

5. Ziemie byłego Zaboru Rosyjskiego - prawo cywilne zawarte w kodyfikacji rosyjskiej z 1832 r. (Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego - 15 tomów, pierwsza kodyfikacja od XVII w. Sobornoje Ułożenje, X tom - prawo cywilne, obowiązywało na ziemiach zaboru rosyjskiego)

Różnorodność prawa stwarzała jego niepewność. Utrudniało to rozwój gospodarczy.

PRAWO CYWILNE PROCESOWE (3 obszary):

1. ziemie centralne i wschodnie - rosyjska ustawa postępowania sądowego cywilnego z 1864 (wprowadzona w 1876 r. na ziemie polskie)

2. zabór pruski - niemiecki kodeks postępowania cywilnego z 1877 r. w wersji po nowelizacji w 1898 r.

3. zabór austriacki - prawo procesowe austriackie (austriacki kodeks postępowania cywilnego) z 1895 r. po uzupełnieniu w 1896 r.

PRAWO KARNE MATERIALNE (3 obszary):

1. ziemie centralne i wschodnie - kodeks karny rosyjski z 1903 r. („Kodeks Tagancewa”)

Nigdy w całości nie obowiązywał w Rosji (tylko przestępstwa polityczne) natomiast obowiązywał w II Rzeczypospolitej. W 1915 r. (VII/VIII) Rosjanie ewakuowali się z Królestwa Polskiego. 8 IX 1915 r. gubernator Hans von Beseler wprowadzony w błąd nieświadomie potwierdził obowiązywanie „Kodeksu Tagancewa”. Austriacy w swoim generał - gubernatorstwie także go potwierdzili 7 VIII 1917 r.

2. ziemie galicyjskie - austriacki kodeks karny z 1852 r. (gruntowna nowelizacja części materialnej Franciszkany)

3. zabór pruski (ziemie zachodnie) - kodeks karny Rzeszy Niemieckiej z 1871 r.

PRAWO KARNE PROCESOWE (3 obszary):

1. ziemie centralne i wschodnie - rosyjska ustawa postępowania sądowego karnego z 1864 r. (wprowadzona w 1876 r.)

2. zabór pruski (ziemie zachodnie) - kodeks postępowania Rzeszy Niemieckiej (niemiecki kodeks postępowania karnego z 1877 r.)

3. ziemie galicyjskie - kodeks postępowania procesowego (austriacki kodeks postępowania karnego z 1873 r.)

Wszystkie 3 kodeksy stały na gruncie procesu mieszanego.

W lutym 1919 r. zebrał się Sejm Ustawodawczy (Konstytuanta). 20 II 1919 r. - Mała Konstytucja. Już w czerwcu 1919 r. na wniosek posła dr Marka sejm powołał Komisję Kodyfikacyjną RP.

WYKŁAD XXVI - 13 maja 2003 r.

Skład Komisji Kodyfikacyjnej to 40 członków, na czele z prezydium Komisji Kodyfikacyjnej (prezydent komisji i 2 wiceprezydentów). Członków komisji powoływał Naczelnik Państwa. Pierwszym prezydentem komisji został prof. UJ Ksawery Fierich (specjalista prawa cywilnego i postępowania cywilnego). Po jego śmierci w 1928 r. prezydentem komisji został prezes Sądu Najwyższego Bolesław Pohorecki.

Komisja Kodyfikacyjna dzieliła się na wydziały cywilny i karny, które dzieliły się na sekcje prawa materialnego i procesowego.

Projekty miały powstawać w sekcji i w niej poddawane były 3 - krotnemu czytaniu (referowanie i dyskusja). Potem projekt przechodził do wydziału gdzie następowały kolejne 2 czytania. Następnie był drukowany i komisja rozsyłała go do wszystkich wydziałów prawa na uniwersytetach, sądów, centralnych organów państwowych, znanych przedstawicieli nauki i praktyki prawniczej jednocześnie podając termin na nadsyłanie uwag dotyczących treści projektu. Po nadesłaniu uwag projekt poddawany był 6. kolejnemu już czytaniu. Na komisji plenarnej przedkładano projekt ministrowi sprawiedliwości (komisja nie była podporządkowana ministrowi sprawiedliwości, pracowała jednak dla potrzeb państwa, potrzebą było tworzenie ustawodawstwa).

Inicjatywa ustawodawcza należała przede wszystkim do rządu. Minister Sprawiedliwości wnosił projekt na posiedzeniu Rady Ministrów i kierował do sejmu lub prezydenta.

W 1923 r. komisja Kodyfikacyjna wyłoniła podkomisje redakcyjno -językową. celem jej było nadanie ostatecznego szlifu językowego projektom (przez 123 lata na terytorium polski urzędowymi językami były języki rosyjski i niemiecki, profesorowie zasiadający w komisji byli absolwentami i wykładowcami uczelni zagranicznych i w państwach zaborczych, w języku polskim nagromadziło się wiele naleciałości z języków obcych). Stało się to sygnałem odchodzenia od przyjętego trybu prac. Od drugiej połowy lat XX zaczęto dla poszczególnych projektów powoływać specjalne podkomisje.

KODYFIKACJE PRAWA CYWILNEGO MATERIALNEGO:

Istniały 2 w możliwości pracy:

1. Tworzenie kolejnych projektów (działów) aż powstanie cały kodeks, który zostałby przedstawiony ministrowi sprawiedliwości

2. Opracowywanie poszczególnych działów i wprowadzanie je od razu w tok ustawodawczy. W ten sposób następowałaby stopniowa unifikacja prawa w Polsce.

W przypadku pierwszej z opcji partykularyzm praw zaborczych przedłużałby się . Stopniowa kodyfikacja zaś została by w końcu złączona w jeden kodeks. Komisja wybrała drugą koncepcję.

Na plan pierwszy prac wysunęło się prawo międzydzielnicowe i międzynarodowe prawo prywatne zawierające tzw. normy kolizyjne (ustalające sposób wychodzenia z kolizji norm prawnych). Projekt został przygotowany w 1921 r. W 1923 r. otrzymał go minister sprawiedliwości. W 1926 r. zaczął obowiązywać. Projekt przygotował prof. Fryderyk Zoll.

Istniała realna groźba, że projekty Komisji Kodyfikacyjnej będą zalegać w sejmie wykorzystywane do walki politycznej. Zamach majowy ułatwił pracę komisji. Prezydent odtąd mógł wydawać rozporządzenia z mocą ustawy. Obawiano się iż dzieło myśli najwybitniejszych twórców prawa zostaną zepsute przez posłów w swej większości nie będących prawnikami. Dlatego projekty wnoszono na drogę ustawodawstwa prezydenckiego.

Rozpoczęto prace nad projektem prawa autorskiego. Referentem był Fryderyk Zoll, a koreferentem Jan Jakub Litauer. Prawo autorskie weszło w życie w 1926 r.

Pilna była potrzeba wprowadzenia prawa o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych (prawo patentowe). W 1918 r. dekretem Naczelnika Państwa utworzono Urząd Patentowy. W II 1919 r. 3 dekretami Naczelnika Państwa uchylono zaborcze prawa patentowe. Wzory dla ochrony patentowej zaczerpnięto z ustawodawstwa niemieckiego (surowe i rygorystyczne). Spowodowało to, że do 13 XII 1918 r. (utworzenie Urzędu Patentowego) do 1924 r. nie zarejestrowano żadnego patentu

Projekt przygotował Fryderyk Zoll (referent) i Wróblewski (koreferent). W 1924 r. sejm uchwalił: „Ustawa o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych”. W 1925 r. Polska ratyfikowała konwencje paryską czym zobowiązała się do dostosowania swego prawa patentowego do norm międzynarodowych. W 1928 r. ustawę zastąpiono rozporządzeniem prezydenta o tym samym tytule.

W 1926 r. sejm uchwalił „Prawo o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji”. Referentem był Fryderyk Zoll.

Projekt prawa wekslowego i czekowego (obrót bezgotówkowy). Projekt przygotowany przez prof. Górskiego i adwokata Kuratowskiego. Koreferentem był lwowski prof. Doliński.

W 1924 r. wprowadzone na mocy rozporządzenia prezydenta prawo wekslowe i czekowe

Prawie wszystkie te projekty są to projekty dotyczące tworów intelektu ludzkiego. Tradycyjne prawo cywilne było stosunkowo dobrze uregulowane w dotychczasowych kodeksach zaś te związane były z rozwojem gospodarki. Trzeba było wprowadzać najnowsze rozwiązania. Potem komisja przystąpiła do prac nad prawem zobowiązaniowym.

27 X 1933 r. - rozporządzenie prezydenta „Kodeks Zobowiązań” weszło w życie 1 VII 1934 r. wraz z „Kodeksem Handlowym”

Z kodeksu zobowiązań wyłączono tzw. stosunki kupieckie jako właśnie „Kodeks Handlowy” (funkcjonował także w PRL np. Bank Handlowy, PKO S.A. - istniały w PRL dla realizacji stosunków z firmami zachodnimi)

„Kodeks Zobowiązań” składał się z 645 artykułów zgromadzonych pod 17 tytułami. Nie miał formalnie wydzielonej części ogólnej. Nauka prawa uznawała pierwsze 5 tytułów za jego część ogólną.

I „Źródła, istota, i rodzaje zobowiązań”

II „Powstanie zobowiązań”

III „Przejście praw i obowiązków wynikających ze zobowiązań”

IV „Wygaśnięcie zobowiązań”

V „Zaskarżenie czynności dłużnika z działanych na szkodę wierzyciela”

W pozostałych 12 tytułach zgrupowano ok. 20 umów szczegółowych. Włączono do kodeksu niektóre kwestie do zobowiązań nie należące ale mieszczące się w części ogólnej Kodeksu Cywilnego. Przepisy ogólne prawa cywilnego nie były ciągle zunifikowane.

1. problematyka oświadczenia woli (forma, wady)

2. warunek

3. termin

4. przedstawicielstwo

5. przedawnienie

Kodeks zobowiązań nawiązywał do dotychczasowej myśli europejskiej. Tworzony był z uwzględnieniem Kodeksu Napoleona, BGB, ABGB, szczególnie ZGB (1907 r.). Kodeks zobowiązań jest jednak w pełni oryginalnym dziełem. Miał doskonałe opinie wśród europejskich znawców prawa.. Nie był kazuistyczny, był syntetyczny, napisany wyrazistym językiem, zawierał szereg rozwiązań legislacyjnych stanowiących całkowite novum w europejskim prawie zobowiązań (swoboda umów, równość stron w umowie, umowy zawarte prawidłowo pod względem formalnym mają dla stron moc ustawy).

Na tej ostatniej zasadzie wyrósł tzw. rygoryzm formalnoprawny. Sąd może badać jedynie to czy umowa została prawidłowo zawarta. Sąd nie ma prawa wchodzić w treść umowy.

Formalnie strony są równe ale kapitalizm, stosunki kapitalistyczne uległy zmianie (nie jest to już gospodarka drobnokapitalistyczna, gospodarkę wypełniły wielkie anonimowe korporacje, syndykaty, trusty itp.). Tak więc i ta zasada uległa zachwianiu.

Rewolucyjnym postanowieniem było wprowadzenie tzw. norm kauczukowych, które powołując się na zasady słuszności, uczciwego obrotu, dobrej wiary i inne podobne klauzule generalne pozwalały sędziemu ingerować w treść umowy, a nawet w skrajnych sytuacjach umowy formalnie prawidłowo zawarte unieważnić. Normy kauczukowe (rozciągliwe).

W prawie zachodnim było to niemożliwe. Umowy adhezyjne (typowe) jak również postanowienia regulaminów obowiązują tylko jeśli wcześniej uzyskały zatwierdzenie władz państwowych lub samorządowych zaś przepisy regulaminów jeśli zostały przedstawione drugiej stronie i zostały przez nią przyjęte.

WYKŁAD XXVII - 20 maja 2003 r.

Prawo małżeńskie. 3 systemy prawa małżeńskiego:

1. Zabór pruski - świecka forma małżeństwa od lat 70. XIX w.

2. Zabór rosyjski - wyznaniowa forma małżeńska od 1836 r.

3. Zabór austriacki - mieszana forma małżeństwa

Prof. Jaworski przygotował w III 1920 r. kilkunastopunktowy konspekt projektu prawa małżeńskiego. Przedstawił go Komisji Kodyfikacyjnej. Stwierdził, że podejmie się opracowania projektu jeżeli konspekt zostanie jednomyślnie przez komisję zaakceptowany. Tak się jednak nie stało więc prof. Jaworski tego zadania się nie podjął.

Na kilka lat plany co do opracowania prawa małżeńskiego odsunięto. W 1924 r. powołano specjalną podkomisję dla opracowania projektu prawa małżeńskiego z prof. Lutostańskim na czele (stąd „projekt Lutostańskiego”). Podkomisja pracowała prawie 5 lat. W 1929 r. projekt był gotowy i zaakceptowany przez Komisję Kodyfikacyjną. Projekt przekazano ministrowi sprawiedliwości, u którego projekt „przeleżał” 2 lata. W 1931 r. zdecydowano się projekt wydrukować i podać do wiadomości publicznej.

Założenia projektu:

1. małżeństwo stanowi przedmiot ustawodawstwa cywilnego jednakowo obowiązującego wszystkich obywateli Rzeczypospolitej bez względu na wyznanie

2. kompromisowa formuła formy zawarcia małżeństwa, pozwalała formę zawarcia małżeństwa wybrać nupturientów (duchowny miał obowiązek sporządzić tzw. protokół i dostarczyć go do Urzędu Stanu Cywilnego), przesłanką ważności małżeństwa był akt sporządzony w Urzędzie Stanu Cywilnego

3. struktura małżeństwa oparta na równouprawnieniu małżonków

4. małżeństwo ustaje nie tylko przez śmierć współmałżonka ale i poprzez rozwód

Jurysdykcja nad małżeństwem w gestii sądów cywilnych.

Opublikowanie projektu wywołało reakcję kleru katolickiego (episkopat). Oficjalne orędzie episkopatu (prymas) potępiło projekt („sprzeczny z prawem bożym”, „stanowiący zamach wolnomyślicieli na ducha narodu”, „zuchwała próba odcięcia Polski od kultury chrześcijańskiej i wydanie jej na bezeceństwo bolszewików”). Do tej krytyki dołączył się kościół autokefaliczny i zjazd rabinów wyznania mojżeszowego.

Dopiero po II Wojnie Światowej prawo małżeńskie zostało zunifikowane.

Brak było w okresie międzywojennym projektów kodyfikacji prawa rzeczowego, spadkowego, przepisów o księgach hipotecznych, notariacie. Choć w 1929 r. tuż przed wybuchem wojny gotowe były już projekty prawa rzeczowego i spadkowego.

KODYFIKACJE PRAWA CYWILNEGO PROCESOWEGO:

Główni twórcy Kodeksu Postępowania Cywilnego to Ksawery Fierich, Stanisław Gołąb i Jan Jakub Litauer (jeden z 2 pierwszych sędziów Sądu Najwyższego powołany jeszcze przez Tymczasową Radę Stanu w 1917 r.)

Wolna Wszechnica Polska w Łodzi - prywatna uczelnia umożliwiająca głoszenie poglądów liberalnych i lewicowych. Kadry nauczycielskie o żydowskim rodowodzie (np. Karol Koranyi. J.J. Litauer)

W 1929 r. projekt Kodeksu Postępowania Cywilnego przekazany został ministrowi sprawiedliwości. 29 XI 1930 r. został ogłoszony na mocy rozporządzenia prezydenta z mocą obowiązującą od 1 I 1933 r. W momencie ogłoszenia nie był to cały kodeks. Cały kodeks postępowania cywilnego został ogłoszony obwieszczeniem ministra sprawiedliwości w XII 1932.

Kodeks Postępowania Cywilnego składał się z 2 części:

I część - regulowała postępowanie sporne (procesowe) i przepisy o sądownictwie polubownym

1. Księga - „Sąd”

2. Księga - „Proces”

3. Księga - „Sąd Polubowny”

II część

1. Księga - „Postępowanie egzekucyjne”

2. Księga - „Postępowanie zabezpieczające

Całość to 864 artykuły.

Twórcy wyszli z założenia, że proces cywilny służy ochronie interesów prywatnych wyrażanych w formie praw podmiotowych.

Zasady procesu cywilnego:

• zasada rozporządzalności

Strony są wyłącznymi dysponentami roszczeń w procesie, wywierają decydujący wpływ na przebieg procesu. Zasada, że przedmiotem postępowania były wyłącznie żądania strony zgłoszone w toku procesu (sędzia nie mógł wyrokować ponad żądanie powoda). Zakaz wyrokowania extra petita i ultima petita. Strona powodowa mogła zrezygnować w każdej chwili ze swych roszczeń. Podobnie pozwany mógł w każdej chwili uznać powództwo. Także na każdym etapie strony mogły zawrzeć ugodę.

• zasada kontradyktoryjności

Przygotowanie i prowadzenie materiału dowodowego należy do stron. Rola sądu to ocena materiału dowodowego i wydanie wyroku.

• zasada równości stron procesowych

Obowiązek sądu to zagwarantowanie uczestnikom procesu równych praw. Sąd ma zapewnić uczestnikom postępowania jednakową możliwość korzystania z praw procesowych.

W doktrynie zarzucano twórcom kodeksu, że są zbyt wysokie koszty procesu (nie respektuje zasady równości stron). Fisz procesowy - od wartości przedmiotu sporu trzeba zapłacić pewną procentowo ujętą kwotę. Na koszty przeprowadzenia dowodu trzeba było także płacić (np. ekspertyzy). W sądzie kasacyjnym wprowadzono tzw. kaucję kasacyjną. Przymus adwokacki w kasacji. (wnoszono zarzut prawny, a nie faktyczny stąd ten przymus)

• zasada jawności

• zasada bezpośredniości

Wyrok w sprawie mógł wydać tylko ten sędzia, który bezpośrednio zapoznał się z całym materiałem procesowym

• zasada ustności

Materiał procesowy przedstawiony w formie ustnej (np. dokument musiał być na głos odczytany)

• zasada swobodnej oceny dowodów

• zasada instancyjności

2 instancje merytoryczne i Sąd najwyższy jako sąd kasacyjny.

Jeżeli wartość przedmiotu sporu nie przekraczała ówczesnych 100 złotych to postępowanie tylko jednoinstancyjne w sądzie grodzkim

Jeżeli wartość przedmiotu sporu nie przekraczała ówczesnych 500 złotych to postępowanie dwuinstancyjne i apelacja do Sądu Apelacyjnego.

• zasada formalizmu

Czynności procesowe mają określoną formę i treść

Postępowanie egzekucyjne.

Organy egzekucyjne:

• sądy grodzkie

• komornicy

Środki egzekucyjne:

• zajęcie i sprzedaż ruchomości

• zajęcie i licytacja nieruchomości

Kodeks Postępowania Cywilnego wyłączał spod egzekucji zarobki do 100 złotych i przedmioty służące dłużnikowi do wykonywania czynności zawodowych.

WYKŁAD XXVIII - 27 maja 2003 r.

KODYFIKACJE KARNE

Prezes sekcji prawa karnego prof. Juliusz Makarewicz, wiceprezes sekcji to prof. Makowski. Udział w pracach brali także m.in. Stanisław Śliwiński (prof. UW i sędzia Sądu Najwyższego) oraz prof. Mogilnicki i Emil Rappaport (sędzia Sądu Najwyższego). Wszyscy oni wyrażali bardzo nowoczesne poglądy. Referentem był prof. Makarewicz, a koreferentem prof. Makowski.

Sekcja prawa karnego najpierw wyznaczyła sobie cele jakie chciała osiągnąć przez kodyfikację prawa karnego:

1. Założono, że należy stworzyć kodeks nowoczesny w możliwie najwyższym stopniu syntetyczny. Tak budować konstrukcję przepisów aby można im było podporządkować jak największą ilość przypadków podobnych (w przeciwieństwie do kazuistycznego ujęcia).

2. Szeroko zakreślić granicę sankcji karnej dając sędziemu swobodę kwalifikacji prawnej czynu (sędziowski wymiar kary)

3. Osadzić kodeks w rzeczywistości społecznej (nie tylko logiczna i spójna perfekcyjna pod względem legislacyjnym ale i dobrze umieszczona w realiach społecznych)

Projekt Komisja Kodyfikacyjna przekazała ministrowi sprawiedliwości, który skierował go na drogę ustawodawstwa prezydenckiego. Kodeks Karny ukazał się rozporządzeniem prezydenta z 11 VII 1932 r. z mocą obowiązującą od 1 IX 1933 r. Liczył 293 artykuły. Z czego pierwsze 92 artykuły stanowiły część ogólną. Kodeks stał na gruncie zasady nullum crimen i nulla poena sine lege (przestępstwo to czyn zabroniony przez ustawę obowiązującą). Definicja przestępstwa ma charakter formalny (brak wartościowania czynu). Kodeks karny zawierał trójpodział przestępstw (zbrodnie i występki uregulowane w kodeksie i wykroczenia uregulowane w rozporządzeniu prezydenta także z 11 VII 1932 r. „Prawo wykroczeń”). To kryterium podziału przestępstw stosowane było już w XIX w. opierało się na kryterium rodzaju sankcji.

Zbrodnie:

• kara śmierci, kary zagrożone dożywotnim więzieniem lub więzieniem czasowym powyżej 5 lat

Występki:

• kara więzienia do 5 lat, kara aresztu powyżej 3 miesięcy lub kara grzywny

Wykroczenia:

• areszt do 3 miesięcy

Środki zabezpieczające (tzw. szkoła socjologiczna zwracała uwagę na społeczne skutki przestępstwa). Był to pierwszy kodeks w Europie który ujmował środki zabezpieczające. W europejskich systemach prawnych środki zabezpieczające były regulowane oddzielnymi ustawami. Środki zabezpieczające miały na celu zabezpieczać społeczeństwo przed pewnymi kategoriami przestępców. Stosowano je w dwojaki sposób:

1. stosowano je zamiast kary (wobec przestępców, którzy nie ponosili odpowiedzialności lub ponosili ją w ograniczonym zakresie: chorzy umysłowo, alkoholicy, narkomani - środki lecznicze)

2. stosowano obok kary (sąd wymierza karę, karę wykonano ale obywatel nie wychodzi na wolność tylko trafia do ośrodka zamkniętego pracy przymusowej na co najmniej 5 lat, po upływie tych lat sąd decyduje czy dalej stosować środek zabezpieczający czy zwolnić obywatela)

Stosowane wobec przestępców - recydywistów (przestępstwo traktowane jako zawód, „z nawyknienia” lub „wstrętu do pracy”)

Pozwoliło to w doktrynie i nauce prawa określić ten kodeks karny mianem dwutorowego.

Kodeks przewidywał kary pozbawienia wolności.

Kara śmierci występuje tylko w 5 przypadkach i stosowana była alternatywnie:

1. Zamach na życie prezydenta Rzeczypospolitej

2. Zabójstwo

3. Zamach na niepodległość państwa polskiego bądź jego całość terytorialną

4. Udział w działaniach wojennych przeciwko Polsce osób nie będących członkami sił zbrojnych nieprzyjaciela

5. Udział obywatela państwa polskiego w działaniach wojennych przeciwko Polsce w siłach zbrojnych nieprzyjaciela

Kary przewidziane w kodeksie:

1. Kara więzienia:

• czasowe (6 miesięcy - 5 15 lat)

• dożywotnie

2. Kara aresztu:

• od 1 tygodnia do 5 lat

3. Kary pieniężne

W kodeksie karnym widoczny jest wpływ doktryny humanitaryzmu (Cesare Beccaria - „O przestępstwach i karach”, sądził on że nie surowość kary ale jej nieuchronność odstrasza)

Kodeks karny z 1932 r. przewidywał także:

• warunkowe zwolnienie z odbycia kary (możliwość zwolnienia skazanego po odbyciu 2/3 kary, miała charakter warunkowy, jej podstawą była obserwacja zachowania skazanego w czasie odbywania kary, jeżeli po wyjściu z więzienia po odbyciu 2/3 kary w okresie w którym zostało mu 1/3 kary wszedł na drogę przestępstwa to nie dość że odpowiadał za dokonanie nowego przestępstwa ale musiał jeszcze odbyć tą 1/3 kary

• warunkowe zawieszenia kary (sąd wymierza karę i zawiesza jej wykonanie, podlegały temu tylko kary do 2 lat pozbawienia wolności, wykonanie kary można zawiesić na okres 2-5 lat ale nie w stosunku do recydywistów)

• przedawnienie (ścigania, wyrokowania, wykonania kary)

Były to już instytucje znane Kodeksowi Tagancewa.

W pracach nad Kodeksem Postępowania Karnego uczestniczyli prof. Krzymuski, prof. i prezes Sądu Najwyższego Mogilnicki, prof. Rappaport, adwokat Rymowicz

Po przekazaniu projektu do ministra sprawiedliwości w 1926 r. minister powołał jeszcze 3 - osobowy zespół weryfikujący i poprawiający projekt (Makowski, Mogilnicki, St. Śliwiński i przedstawiciel ministra prokurator Kuczyński). Projekt stał się prawem na mocy rozporządzenia prezydenta Rzeczypospolitej „Kodeks Postępowania Karnego” od 1 VII 1929 r.

Równolegle z pracami nad KPK i KPC trwały prace nad prawem o ustroju sądów powszechnych.

1 I 1929 r. - rozporządzenie prezydenta RP „Prawo o ustroju sądów powszechnych”

Kodyfikacja była zwięzła, syntetyczna, lepsza od kodyfikacji zaborczych. Liczył 676 artykułów uporządkowanych w 11 księgach. Stał na gruncie procesu mieszanego (pomieszanie zasad procesu skargowego i inkwizycyjnego)

• zasada skargowa w KPK znalazła wyraz w rozdzieleniu funkcji sądzenia, oskarżania i obrony,

• uprawnionym oskarżycielem był prokurator kodeks dopuszczał w postępowaniu przed sądami grodzkimi występowanie w charakterze oskarżyciela funkcjonariuszom państwowym (służba leśna, celnicy, policjanci), sąd wszczynał postępowanie na żądanie uprawnionego oskarżyciela

• oskarżony był stroną w procesie, w zasadzie równouprawnioną (prawo zadawania pytań świadkowi, biegłym, stawianie wniosków procesowych, prawo do zabrania głosu po zamknięciu przewodu sądowego)

2 stadia procesu:

1. postępowanie przygotowawcze (śledztwo, dochodzenie

W tej fazie przewaga elementów inkwizycyjnych: śledztwo tajne i pisemne, na etapie śledztwa podejrzany nie ma jeszcze pełni praw strony procesowej.

Śledztwo prowadził sędzia śledczy pod nadzorem prokuratora. Dochodzenie prowadziła policja państwowa.

2. Rozprawa (przewaga elementów skargowych)

• ustna

• jawna

• z udziałem obrońcy (przewidziany obrońca z urzędu)

KPK przewidywał środki zapobiegawcze aby zapobiegać uchylaniu się oskarżonego od sądu (areszt tymczasowy, poręczenie, kaucja)

Areszt tymczasowy w śledztwie do 3 miesięcy, w toku śledztwa do 6 miesięcy i mógł być przedłużony.

Podstawą praworządności i celem było ustalenie prawdy materialnej w toku postępowania:

1. Obowiązkiem sądu było uwzględnić przy wyrokowaniu wszystkie okoliczności ujawnione w toku postępowania

2. Ustalenia żadnej innej władzy nie wiązały sądu karnego

3. Sąd orzeka w oparciu o swobodną ocenę dowodów. W wypadku wątpliwości sąd działa na korzyść oskarżonego (domniemanie niewinności oskarżonego)

4. Przyznanie się oskarżonego może być uwzględnione jeżeli w świetle innych dowodów nie budzi wątpliwości

5. Zasada wieloinstancyjności postępowania

Środki odwoławcze:

• zażalenie na postanowienie sądu w trakcie postępowania

• apelacja na wyrok

• kasacja do Sądu Najwyższego na wyroki ostateczne

Kodeks zawierał humanitarny zakaz reformationis in peius (zakaz pogarszania sytuacji oskarżonego w postępowaniu apelacyjnym jeżeli apelacja była założona na korzyść oskarżonego)

Postępowanie doraźne:

• szczególny tryb postępowania mający na celu jak najszybszy wymiar sprawiedliwości karnej dla celów prewencji ogólnej

• uregulowane poza KPK odrębnym rozporządzeniem prezydenta RP

Cechy postępowania doraźnego:

• maksymalne skrócenie terminów procesowych (postępowania przygotowawcze i rozprawa)

• śledztwo zakończone w ciągu 14 dni (w tym trybie mogły być prowadzone sprawy nieskomplikowane dowodowo, przestępca złapany na gorącym uczynku)

• wykluczenie możliwości odwołania, wyrok jest od razu prawomocny

• zaostrzenie sankcji karnej poza granice ustawowe (orzekanie kary śmierci nawet poza określonymi 5 przestępstwami)

• wyłączeni z trybu doraźnego byli nieletni, kobiety w ciąży i umysłowo chorzy

• właściwym rzeczowo dla spraw w tym trybie był sąd okręgowy w składzie 3 sędziów zawodowych, którzy dla uznania winny musieli być jednomyślni

• wykluczone były nadzwyczajne złagodzenia kary

63

54

---