Dzieci są naszą przyszłością. Jaka to będzie przyszłość, zależy od nas dorosłych. Od tego, w jaką wiedzę, umiejętności i normy moralne wyposażymy dzieci będzie zależała przyszłość świata. Jako rodzice, nauczyciele, wychowawcy staramy się chronić młodych ludzi przed złem. Często jednak nie mamy możliwości ochronić dzieci przed wszystkim, co mogłoby je spotkać. W Polsce młodzi ludzie coraz częściej stają się ofiarami lub sami uczestniczą w różnego rodzaju przestępstwach. Nieznajomość norm prawnych powoduje, że zarówno młodzi ludzie jak ich rodzice nie często nie uświadamiają sobie, iż ich dziecko padło ofiarą przestępstwa lub je popełniło. Niestety nieznajomość prawa nie zwalnia z przestrzegania go.

W ostatnich latach nastąpił znaczny wzrost przestępczości związanej z demoralizacją nieletnich. W obliczu zagrożenia bardzo ważną kwestią jest ochrona tej grupy wiekowej przed tego typu przestępstwami.

Demoralizacja to proces odchodzenia od obowiązujących wartości moralnych, przejawiający się w postaci przestępczości, wykolejenia jednostek, korupcji w skutek tego procesu.
W szerszym ujęciu wyjaśnia się demoralizację jako stan osobowości cechujący się negatywnym nastawieniem ( postawą) wobec oczekiwań społecznych, zgodnych z rolą społeczną nieletniego jako syna ( córki ), ucznia, uczestnika grupy rówieśniczej, uczestnika gry, zabawy lub innej imprezy, młodocianego pracownika, młodego obywatela.

Demoralizacja jest wynikiem i jednocześnie przejawem nieprzystosowania społecznego nieletniego. Nie chodzi tutaj o zachowania jednostkowe, sporadyczne, izolowane lecz
o zespoły różnorodnych zachowań powtarzające się wielokrotnie i utrzymujące się.

Demoralizacja jest więc szczególną postacią nieprzystosowania społecznego ze względu na to, że chodzi o jej wysoki stopień, intensywność i trwałość.

Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich mówiąc o demoralizacji wymienia
w szczególności takie jej formy;

- naruszenie zasad współżycia społecznego (szkodzenie innym)

- popełnienie czynu zabronionego

- systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego (wagary)

- używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia (alkohol, papierosy, środki odurzające lub psychotropowe, grzyby i rośliny halucynogenne, kleje itp.)

- uprawianie nierządu

- włóczęgostwo (ucieczki z domu)

- udział w grupach przestępczych

Rozwój cywilizacji z jednej strony ułatwia człowiekowi życie, z drugiej natomiast komplikuje proces jego egzystencji stwarzając złe perspektywy degradacji i demoralizacji młodego pokolenia

Nowym problemem ostatniej dekady XX wieku jest dehumanizacja życia. Następuje zmiana systemu wartości. Wartości moralne ustępują przed kultem pieniądza. Aktualny więc staje się problem ochrony człowieka przed wszelkiego rodzaju zagrożeniami mogącymi powodować demoralizację.

Zagrożenia te możemy podzielić na 3 grupy:

- zagrożenia indywidualne, związane z biopsychiczną strukturą jednostki. Przykładem mogą być tu - lęki, agresja, narkomania, alkoholizm, nikotynizm, samobójstwo, choroby psychiczne

- zagrożenia społeczne wynikające z dysfunkcyjności systemu organizacji życia zbiorowego, politycznego, gospodarczego i kulturowego. Przykładem jest przestępczość, nadużywanie władzy, biurokracja, niewłaściwy system edukacji.

- zagrożenia istnienia gatunku ludzkiego mające z natury rzeczy charakter najbardziej uniwersalny. Do nich zaliczyć można np. niszczenie środowiska naturalnego.

Jak wynika z powyższych zagrożeń można stwierdzić, że współczesny człowiek żyje pod naciskiem ustawicznych stresów. Stresy te w zależności od struktury psychicznej jednostki i związków kształtujących jej ogólny poziom rozwoju działają zasadniczo w dwóch kierunkach: uwrażliwienia na różnorodną rzeczywistość oraz przeróbki psychicznej, działają też w kierunku odwrotnym tzn. osłabienia wrażliwości, sprymitywizowania je i psychopatyzacji.

Ta druga reakcja na stresy nie sprzyja prawidłowemu rozwojowi jednostki a co za tym idzie zdrowiu psychicznemu i fizycznemu. Coraz częściej spotyka się jej krytykę a nawet otwarty bunt przejawiający się najczęściej w ruchach młodzieżowych

Poszukując przyczyn demoralizacji i niedostosowania społecznego, nader często winą za zaistniałą sytuację „obarcza się” transformację społeczno- gospodarczą. Okres ten obok wielu pozytywnych przemian takich jak: wyrównanie wielu zaniedbań cywilizacyjnych oraz dostosowanie się społecznych struktur i jednostkowego stylu życia do ukształtowanych przez długi czas standardów demokracji, rodzi poważne problemy i zagrożenia, takie jak: ubóstwo, bezrobocie, zagrożenie dla zdrowia, choroby cywilizacyjne, AIDS, alkoholizm, narkomanię, dysfunkcjonalność rodziny, przestępczość, dewiacje seksualne i inne niepokojące zjawiska. Szczególnie niebezpieczne są - z punktu widzenia społecznego - czyny karalne i czyny zabronione popełniane przez nieletnich i małoletnich oraz przejawy demoralizacji o dużym nasileniu agresji. Szokuje wszystkich sposób zachowania nieletnich nasycony agresją i gwałtownością. Czyny karalne popełniane przez coraz młodszych nieletnich przebierają postać czynów o dużej szkodliwości społecznej, skierowanych zwłaszcza przeciwko życiu i zdrowiu ofiar. Opinię publiczną szokuje dziś nie tylko rozmiar i dynamika zjawisk patologicznych, ale także nieskuteczność różnorodnych reakcji podejmowanych przez rodziców, nauczycieli, wychowawców także organy ścigania wobec coraz to młodszych i bardziej zdemoralizowanych nieletnich,

Wielu znawców tematu uważa, że przyczyn demoralizacji należy upatrywać w środowisku najbliższym dziecku czyli rodzinie. Dokonujące się zmiany społeczne, polityczne wprowadzają zakłócenia do procesu socjalizacji, oznaczają też nadmiar nowych bodźców, co wymaga nie tylko wysiłku adaptacyjnego od jednostki (młodzieży) ale przede wszystkim wysiłku wychowawczego od rodziców.

Patologia nie dotyczy tylko nieletnich, ale głównie dorosłych. To właśnie demoralizacja i przestępczość wśród dorosłych stymuluje wzrost demoralizacji i przestępczości wśród nieletnich. Zachowania te są przyswajane w procesie socjalizacji. Nikt przecież nie rodzi się z określonym repertuarem zachowań, nabywa je dopiero z czasem, kształtując swoją osobowość.

Dzieci poznają świat i rządzące nim prawa, a także swoje w nim miejsce przez pryzmat domu rodzinnego. Tam też uczą się zachowań najczęściej poprzez naśladownictwo. W rodzinach gdzie mężczyzna znęca się nad kobietą, chłopcy uczą się agresji wobec kobiet, dziewczynki natomiast, że być kobietą znaczy - być bitą, poniżaną przez mężczyzn. Często bite kobiety mówią, że ich partner nie jest najgorszy, ojciec to dopiero miał twardą rękę. W takich rodzinach dzieci uczą się, że jedyną drogą rozwiązywania konfliktów jest przemoc. Stosowanie przemocy wobec domowników powoduje dysfunkcję rodziny i zniekształca obraz całego społeczeństwa. Zatem przemoc w rodzinie jest groźnym, aczkolwiek niedocenianym zjawiskiem społecznym. Konsekwencją takich doświadczeń może być nieprzystosowanie oraz nieumiejętność życia w społeczeństwie.

W rodzinie gdzie ojciec bije matkę oraz dzieci następuje modelowanie agresji. Dzieci, które w domu obserwują okrutne traktowanie matki, znieważanie, przejawiają różne formy agresji wobec rówieśników, nauczycieli, rodziców, innych dorosłych. W starszych dzieciach utrwala się poczucie niesprawiedliwości, gniewu i szukają wtedy akceptacji i zrozumienia poza domem. Gdy trafią na podobnych sobie tworzą grupy nieformalne, które organizują napady, rozboje, terroryzują całe dzielnice, znęcają się nad słabszymi. Dokonują kradzieży by zaspokoić swoje potrzeby materialne i aby poczuć się ważnymi. Z roli ofiary przechodzą do roli sprawcy przemocy, którą postrzegają jako bardziej atrakcyjną i dającą poczucie mocy.

Innym przejawem niedostosowania społecznego jest wagarowanie, trudności w nauce, powtarzanie klasy, kończenie edukacji na poziomie szkoły podstawowej. Atmosfera grozy i niepewności spowodowana ciągłym oczekiwaniem na cios nie sprzyja koncentracji uwagi na nauce. Edukacją dzieci zaniedbanych nikt się nie interesuje, chyba, że wracający w środku nocy pijany ojciec przypomni sobie, że ma dziecko w wieku szkolnym. Surowe karanie dziecka powoduje frustrację, która wpływa na wyniki w nauce, te natomiast - powodują jeszcze surowsze kary. Czasem dzieci boją się iść do szkoły bo mają ślady po pobiciu, bo ktoś w furii spalił im zeszyty.

Dzieci doświadczające przemocy w rodzinie, zaniedbania, braku akceptacji, odrzucenia często uciekają z domów. Ucieczki są zwykle wołaniem o pomoc.

Często młode dziewczęta a także i chłopcy z takich rodzin zaczynają się trudnić prostytucją

Innym sposobem ucieczki od problemów jest używanie alkoholu, palenie papierosów, branie narkotyków. Alkohol staje się często wyuczonym w domu sposobem rozwiązywania problemów osobistych i rodzinnych. Odurzanie się środkami chemicznymi jest sposobem na zapomnienie o braku zainteresowania losem i problemami dziecka ze strony rodziców. Zapomnieniem o poniżaniu, zagrożeniu, odrzuceniu, braku miłości i bezpieczeństwa.

W ekstremalnych przypadkach dzieci krzywdzone przez najbliższych podejmują próby samobójcze, powodują samookaleczenia.

Wśród różnorodnych przejawów demoralizacji za najbardziej niepokojące i zagrażające zdrowiu życiu uznaje się narkomanię, alkoholizm i prostytucję. Są to zjawiska, wobec których żaden dorosły nie powinien pozostać obojętny, zwłaszcza, że zachowania dzieci i młodzieży najczęściej ze sobą współwystępują. Picie alkoholu czy odurzanie się narkotykami współwystępuje z zachowaniami agresywnymi, przestępczymi, wczesną inicjacją seksualną. Wszystkie te czynniki mogą być przyczyną nawiązywania kontaktów z grupami przestępczymi a w dalszej kolejności popełniania przestępstw.

Poza rodziną kolejnym środowiskiem wychowawczym jest szkoła. Tu spotykają się dzieci i młodzież z różnych środowisk i tutaj przebiega proces ich nauczania i wychowania. W tym konkretnym środowisku młody człowiek - uczeń, żyjąc wśród innych rówieśników, nawiązuje z nimi kontakty, oddziałuje na nich, a oni na niego, co wpływa na kształtowanie się osobowości społecznej jednostki. Oddziaływanie szkół na kształtowanie pożądanych społecznie form zachowania się uczniów jest faktem bezspornym a skuteczność tych oddziaływań zależy w dużej mierze od jednolitego współdziałania całego grona pedagogicznego, dyrektorów szkół, rodziców a nawet policji.

Szkoła z racji swojego powszechnego charakteru i funkcji jest terenem, na którym w różnym stopniu i w różnej postaci ujawniają się niemal wszystkie nurtujące młodzież problemy. Najczęściej bywa tak, że zanim dziecko popełni czyn karalny będzie wcześniej przejawiało trudności wychowawcze. Mogą zaistnieć trudności wychowawcze, na które wychowawca od razu potrafi i powinien zareagować, ale mogą wystąpić i takie sytuacje, w których niełatwo będzie znaleźć odpowiednie rozwiązanie.

Trudności wychowawcze najczęściej występujące w szkołach i ich przejawy można podzielić na kilka kategorii:

- trudności z utrzymaniem dyscypliny czyli - niewykonywanie poleceń, nieposłuszeństwo, oddalanie się od grupy, łamanie nakazów i zakazów wychowawcy

- kłopoty wynikające z niedostosowania się do regulaminu szkoły oraz nieprzestrzegania przepisów prawa, norm postępowania, nakazów i zakazów czyli - palenie papierosów, spożywanie alkoholu, zażywanie/handel narkotykami. Nie rzadko tutaj dzieci dostają pierwszego papierosa czy pierwszą działkę narkotyku od kolegi.

- trudności dotyczące kształtujących się stosunków koleżeńskich czyli - akty agresji, bójki i samosądy, terroryzowanie słabszych.

- trudności wychowawcze z dziedziny seksualnej związane nie tylko z kontakt z młodzieżą odmiennej płci ale też kolportowanie pornograficznych gazetek, rysunków, wierszyków i piosenek.

- trudności wychowawcze związane ze stosunkiem dzieci do własności zarówno cudzej jak i swojej czyli - kradzieże, niszczenie mienia.

Wymienione kategorie trudności wychowawczych występują również w placówkach, w których przebywają dzieci i młodzież pozbawione opieki.

Zasygnalizowane trudności wychowawcze nie wyczerpują ani rejestru , ani form w jakich mogą się przejawiać. Pewnych trudności nie da się uniknąć. Wychowawca często staje wobec sytuacji, w stosunku do której musi zająć określone stanowisko. Musi ocenić rozmiar trudności, dokonać oceny moralnej, prawnej przewidzieć ewentualne skutki. Czasami zdarzenie z pozoru większego kalibru jest wychowawczo mniejszej wagi niż sprawa, która umyka uwadze ogółu.

Odpowiedzialność nieletnich za popełnienie czynu zabronionego pod groźbą kary, została w polskim prawie uregulowana dwutorowo. Z jednej strony przepisy kodeksu karnego przewidują w pewnych, wyjątkowych sytuacjach możliwość zastosowania stosunku do nieletniego ogólnych zasad odpowiedzialności karnej; z drugiej natomiast obowiązująca ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich reguluje między innymi również postępowanie wobec nieletniego dopuszczającego się czynu zabronionego.

Biorąc pod uwagę wymienione regulacje prawne (ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz kodeks karny ) należy rozróżnić następujące sytuacje:

1. Jeżeli nieletni dopuszcza się czynu zabronionego przed ukończeniem 13 roku życia - sąd traktuje popełnienie takiego czynu wyłącznie jako przejaw demoralizacji nieletniego i może zastosować środki przewidziane w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich. .Małoletni, który nie ukończył 13 lat nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę. Odpowiedzialność ponosi ten, kto zobowiązany jest do nadzoru nad małoletnim ( rodzic, opiekun prawny, dyrektor szkoły podczas zajęć, kierownik ośrodka w którym przebywa nieletni itp.)

2. Nieletni dopuszcza się czynu zabronionego między 13 a 17 rokiem życia - co do zasady sąd stosuje środki przewidziane w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich; jeżeli jednak nieletni ukończył lat 15 i dopuścił się niektórych określonych w prawie czynów zabronionych może odpowiadać na zasadach określonych w kodeksie karnym, o ile sąd uzna, że okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności wcześniej stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.

3. Sprawca dopuszcza się czynu zabronionego między 17 a 18 rokiem życia - co do zasady sąd stosuje przepisy kodeksu karnego ( sprawca nie jest już nieletni, ponieważ ukończył17 lat); wyjątkowo jednak sąd zastosuje zamiast kary środki wychowawcze, lecznicze lub poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli popełniony czyn jest występkiem, a okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i za tym przemawiają.

Postępowanie wobec nieletnich sprawców czynów karalnych prowadzi Wydział Rodzinny i Nieletnich sądu rejonowego . Wobec nieletniego sąd może orzec:

1) udzielić upomnienia

2) zobowiązać nieletniego do określonego postępowania, a zwłaszcza naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczęszczania w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia

3) ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna

4) ustanowić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania - udzielających poręczenia za nieletniego

5) zastosować nadzór kuratora

6) skierować do ośrodka kuratorskiego a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym po uprzednim porozumieniu z tą organizacją lub instytucją

7) orzec zakaz prowadzenia pojazdów
8) orzec przepadek rzezy uzyskanych związku z popełnieniem czynu karalnego

9) orzec umieszczenie w rodzinie zastępczej, młodzieżowym ośrodku wychowawczym, w młodzieżowym ośrodku socjoterapii albo w ośrodku szkolno- wychowawczy

10) orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym

11) zastosować inne środki zastrzeżone w niniejszej ustawie do właściwości sądu rodzinnego, jak również zastosować środki przewidziane w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym.

Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich zobowiązuje każdą osobę, która stwierdzi istnienie okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego do odpowiedniego przeciwdziałania temu, a przede wszystkim zawiadomienia o tym rodziców lub opiekunów nieletniego, szkoły, sądu rodzinnego, policji lub innego właściwego organu.

Ustawa przewiduje też pewne środki wobec rodziców i opiekunów w celu wymuszenia aktywizacji działań wychowawczych np zobowiązanie do poprawy warunków wychowawczych, bytowych, zdrowotnych; zobowiązanie do współpracy ze szkołą, poradnią wychowawczo- zawodową, zakładem pracy; zobowiązanie do naprawienia w całości lub części szkody wyrządzonej przez nieletniego

Zjawisko demoralizacji ma zatem ogromny zasięg. W celu skutecznego jej zapobiegania niezbędny jest udział całego społeczeństwa w podejmowaniu różnorodnych strategii.
.A w działaniach tych należy wskazać na szczególną rolę rodziny, szkoły, społeczności lokalnej, środków masowego przekazu.

Artykuł opracowany w oparciu o:

1.Encyklopedia PWN

2.T.Bojarski: „ Postępowanie z nieletnimi w świetle ustawy 26.X.1982r

3.B.Hołyst: „Problemy młodego pokolenia”

4.A.Marek: „Prawo karne w pytaniach i odpowiedziach”

5.Raport o zjawiskach patologii społecznej, stanie przestępczości i demoralizacji nieletnich oraz przedsięwzięciach w zakresie prewencji w 2005r - Komenda Główna Policji

6. Wiadomości internetowe

---