ODRODZENIE W EUROPIE
IDEE PEDAGOGICZNE I PROPOZYCJE DYDAKTYCZNO - WYCHOWAWCZE ARTYKUŁOWANE W PIŚMIENNICTWIE ZACHODNIOEUROPEJSKIM W KONFRONTACJI Z RZECZYWISTOŚCIĄ EDUKACYJNĄ XVI w.
Erazm z Rotterdamu
(1467-1536) - holenderski filolog i filozof , jeden z czołowych humanistów Odrodzenia ; domagał się reformy obyczajów i religii , zwalczał scholastykę ; autor wielu pism polemicznych i satyrycznych .
Traktat O sposobie studiów
Autor domagał się ograniczenia nauki gramatyki tylko do najniezbędniejszych zasad . Program przygotowany przez Erazma (szkoły średnie przeznaczone były tylko dla szlachty i bogatego mieszczaństwa) opierał się na języku łacińskim i greckim . Aby ułatwić rozumienie dzieł Greków i Rzymian zalecał nauczanie mitologii , geografii , rolnictwa , architektury, różnych zagadnień wojskowych , wiadomości o przyrodzie , astronomii , muzyki , historii . Wśród zagadnień z teorii wychowania i nauczania określił trzy główne czynniki , od których zależy rozwój umysłowy każdego dziecka : natura , ćwiczenia i praktyka . Wg Erazma uczeń , mimo indywidualnych zainteresowań , poprzez ćwiczenia może osiągnąć dobre wyniki w przedmiotach , do których nie ma wyraźnych skłonności . Erazm domagał się kształcenia nauczycieli . W stosunku wychowawcy do wychowanka potępiał kary cielesne . Opowiadał się za prawem kobiet do wyższego kształcenia .
Juan Luis Vives
(1492-1540) - hiszpański humanista ; propagator poglądowości w nauczaniu , przeciwnik wychowania scholastycznego, zwolennik wychowania państwowego ; stworzył wiele dzieł filozoficznych , pedagogicznych i psychologicznych.
Traktat O naukach
Wybór miejsca na szkołę :
szkołę umieścić najlepiej poza miastem
szkoła zbudowana ma być tam , gdzie jest dobry klimat , aby uczniowie nie musieli uciekać w obawie przed chorobą
otoczenie szkoły nie może być zbyt urocze , aby nie zachęcać uczniów do ciągłego przebywania na dworze
szkoła musi znajdować się w miejscu zasobnym w żywność , aby zdolni uczniowie nie musieli opuszczać jej ze względu na głód
Potrzeba szkoły w każdej gminie :
w szkole należy określić kto , jak długo i czego ma się w niej uczyć
wszystko , czego uczeń nauczy się we własnej miejscowości , będzie lepsze
rodzice stracą mniej pieniędzy
uczeń będzie bliżej domu
otoczenie będzie mniej demoralizujące
obyczajów obywatelskich powinni młodzi uczyć się od doświadczonych starców
wychowanie moralne ma prowadzić dom rodzinny , w szkole uczeń ma zdobywać wykształcenie naukowe
Różnorodność uzdolnień młodzieży :
uczeń początkowo ma być przyjmowany do szkoły na próbę
przy przyjmowaniu trzeba zwrócić uwagę na rodzaj uzdolnień
należy także zwrócić uwagę na potrzeby wypoczynku i czas , jaki uczeń może poświęcić nauce , co też jest sprawą indywidualną
ważny jest charakter , gdyż wpływa na stan fizyczny i na umysł ucznia
Język ojczysty w nauczaniu :
nauczyciel powinien znać dobrze język ojczysty uczniów , bo tylko wtedy będzie mógł uprzystępnić naukę innych języków
nauczyciel powinien znać historię języka ojczystego i jego wyrazów
Łacina jako język międzynarodowy :
językiem , który umożliwiłby porozumiewanie się między narodami powinna być łacina , ponieważ jest miło brzmiąca i ściśle wyrażająca naturę rzeczy
młodzi powinni uczyć się też greki , nauk matematycznych i przyrodniczych
Michel Eyquem de Montaigne
(1533-1592) - francuski pisarz i filozof humanista ; przedstawiciel renesansowego sceptycyzmu ; rzecznik autonomii człowieka i swobodnego rozwoju jednostki .
Traktat Próby - rozdz.25 „O wychowaniu”
Autor twierdził , że nauczać trzeba stopniowo , aby rzeczy zbyt trudne podane na początku nauki nie były niezrozumiałe i nie zniechęciły ucznia do dalszej edukacji . Najważniejszą czynnością w nauce powinno być rozbudzenie zainteresowania i chęci . Podkreślał wagę nauki historii, aby uczeń pogłębił znajomość dawnych epok i potrafił je osądzić . Ważne miejsce w jego programie zajmowała nauka logiki , fizyki , geometrii i retoryki . Nacisk należało też kłaść na wychowanie fizyczne dla zahartowania ciała . Montaigne preferował naukę poprzez kontakty z ludźmi , postulował , aby nie więziono uczniów , nie wydawano ich na pastwę humorów opętanych bakałarzy . „ Dla naszego ucznia wszystko , czy to gabinet , stół , ogród czy łóżko , samotność czy kompania , ranek czy wieczór , wszystkie godziny niech będą równe , każde miejsce będzie mu miejscem nauki . ”
Thomas Morus
(1478-1535) - angielski mąż stanu i pisarz polityczny; jeden z głównych ideologów Odrodzenia i pierwszy przedstawiciel nowożytnego socjalizmu i komunizmu utopijnego .
Powieść satyryczna Utopia
Autor opisał tu idealny system polityczny i społeczny . W Utopii nie ma własności prywatnej , wszystko należy do wszystkich , nikomu niczego nie brakuje , wszyscy troszczą się o sprawy publiczne . Morus podkreślał , że niesprawiedliwe i niewdzięczne jest takie społeczeństwo , które w rozrzutny sposób rozdaje wiele dóbr szlachetnie urodzonym . W Utopii postulował nauczanie dla wszystkich , również kształcenie dorosłych . Utopianie pobierali nauki we własnym języku , który miał bogaty zasób słów . Nie dorównywali współczesnym Morusa w dialektyce , choć w dawnych naukach stali na tym samym poziomie . Byli dobrze obeznani w astronomii , potrafili z doświadczenia i długich obserwacji przepowiadać pogodę . Dzieci Utopian wychowywane były przez kapłanów , którzy najpierw nacisk kładli na wychowanie moralne (przy dzieciach należy używać tylko słów przystojnych ; dzieci w zabawie nie powinny się całować , dotykać gołymi rękoma , nauczyciele powinni stale dozorować uczniów) . Wszystkie dzieci zaznajamiane były z uprawą roli , teoretycznie lub praktycznie . Każdy , bez względu na płeć , musiał umieć wykonywać jeden z zawodów : tkacz , murarz , kowal , cieśla. Doba podzielona była na 24 godziny , z czego 6 godzin przeznaczano na pracę . Codziennie rano odbywały się wykłady publiczne , na które obowiązkowo uczęszczali wybrani oraz wszyscy chętni . Wieczory spędzali na wspólnych zabawach . Wszyscy Utopianie nosili jednakowe stroje z małymi różnicami dla odróżnienia płci .
Rzeczywistość epoki
Potrzeby szkolnictwa renesansowego były zgodne z dążeniami poszczególnych narodów .
Holenderskie szkoły elementarne uczyły przede wszystkim młodzież czytania i pisania w języku ojczystym . Starano się uwzględnić potrzeby rozwijającego się handlu i rzemiosł . Wprowadzono i rozbudowano naukę arytmetyki i księgowości . Zaczęto uczyć w wielu szkołach języka francuskiego ze względu na bliskie kontakty handlowe z tym krajem . Szkoły średnie były oparte na łacinie , choć i w ich programie zaczęły pojawiać się przedmioty , związane z potrzebami codziennego życia .
We Francji na plan pierwszy wysunięto naukę greki i literatury greckiej .
W Anglii szkoły renesansowe przygotowywały chłopców przede wszystkim do czynnego udziału w życiu społecznym , politycznym i gospodarczym . Sporo czasu poświęcano na zabawy i gry na świeżym powietrzu .
We Włoszech w wielu większych miastach powstawały szkoły , których głównym celem było kształcenie młodzieży w wiedzy użytecznej dla interesów mieszczaństwa . Założono wiele szkół pod protektoratem książąt i ludzi zamożnych . Zakładali oni szkoły w „nowym duchu” , gdyż byli świadomi nielegalności władzy , jaką sprawowali w wielu miastach . Propagowano naukę w języku ojczystym .
SZKOŁY - SYMBOLE NOWYCH IDEI WYCHOWAWCZYCH
Szkoła Radości Vittorino da Feltre
Vittorino da Feltre (1378-1446) był włoskim pedagogiem i humanistą , profesorem uniwersytetu w Padwie. W 1423 r. pojawił się na dworze książęcym w Mantui jako wychowawca synów i córek domu panującego . Z czasem zaczęli zgłaszać się do niego uczniowie z bogatych i możnych rodów . Vittorino założył szkołę , w której - jako przeciwnik surowej i ascetycznej atmosfery średniowiecznych szkół kościelnych - wychowanie oparł na ojcowskiej życzliwości i przyjacielskiej opiece . Razem z uczniami jadał , brał udział w wycieczkach , grach , zawodach i zabawach, dzielił z nimi ich radości i smutki . Kary fizyczne stosował bardzo rzadko , jedynie w ostateczności , zamiast wydalenia ze szkoły .Za zaniedbania w nauce uczeń pozostawał po godzinach obowiązkowych i nadrabiał zaległości , jednak nikt nie był zmuszany do nauki .W czasie zajęć szkolnych panowała w klasie swoboda . Dzieci uczyły się właściwego korzystania z wolności i przyzwyczajały do przestrzegania zasady , że wolność jednostki nie może być sprzeczna z dobrem ogółu .
W szkole w Mantui po raz pierwszy wprowadzono obok przedmiotów nauki także gimnastykę i inne szlachetniejsze ćwiczenia gimnastyczne obowiązujące dla całej szkoły na równi z resztą programu . Gimnastyka ta, niezależna od ćwiczeń wojskowych , a nie będąca też tylko samą rozrywką , stała się później nieodzownym warunkiem dobrego wychowania . Gimnastyka ta opierała się na ścisłych regułach sztuki. Ćwiczenia miały na celu nie tylko rozwijanie siły i zręczności, lecz także wdzięku . Przełamując odważnie średniowieczne tradycje zamykania młodzieży w gmachach szkolnych , Vittorino organizował przeważnie ćwiczenia gimnastyczne na świeżym powietrzu i to bez względu na pogodę .
Nawiązując do starożytnej tradycji greckiej , Vittorino da Feltre nadał swojej szkole bardzo charakterystyczną nazwę : Casa Giocosa - dom rozrywki , wesołej zabawy . Wybierając tę nazwę chciał podkreślić olbrzymią przepaść , jaka dzieliła jego szkołę od potępianych przez Renesans szkół średniowiecznych .
Zgodnie ze swymi założeniami Vittorino starał się ułatwić dzieciom zdobywanie wiedzy przez stosowanie odpowiednich metod upraszczających nauczanie . Przy nauce czytania posługiwał się grami , objaśniał gramatykę łacińską w języku ojczystym , matematyki uczył przeważnie przy pomocy różnych zabaw . Vittorino twierdził , że należy poznać zdolności i zainteresowania ucznia i odpowiednio dopasować program kształcenia i wybór zawodu .W ten sposób w szkole powstał bardzo elastyczny program , dostosowany w miarę możności do indywidualnych cech każdego ucznia . Program ten składał się z przedmiotów trivium i quadrivium oraz specjalnego kursu filozofii , opartego przede wszystkim na dziełach Arystotelesa i Platona .
Najwyższy jednak cel życia widział Vittorino w kształceniu uczniów biednych , a zdolnych , których w swoim domu utrzymywał i wychowywał obok młodych arystokratów , zmuszonych przyzwyczajać się do przebywania pod jednym dachem z tymi , których całym mieniem były ich zdolności . Cała młodzież wychowywała się w duchu pełnej równości zarówno pod względem praw , jak i obowiązków . Książę pokrywał koszty utrzymania biednych uczniów oraz nauczyciela, wypłacając mu pensję .
Przyjaciele Vittorina da Feltre na medalu sporządzonym z powodu jego zgonu umieścili napis : „ Był ojcem wszystkiego , co ludzkie ” .
Szkoła Braci Wspólnego Życia
Największą rolę w rozwoju szkolnictwa elementarnego w Niderlandach odegrał Gerhard Groote , założyciel zgromadzenia Braci Wspólnego Życia . Nie tworzyli oni zakonu , nie składali ślubów , nie mieli żadnej reguły . Mieszkali jedynie wspólnie i oddawali do wspólnej kasy wszystkie swoje zarobki z pracy nauczycielskiej , z przepisywania rękopisów oraz z różnorodnych prac rzemieślniczych . Skupiali w swoich szeregach szlachtę , uczonych , studentów , rzemieślników i robotników . Głównym celem ich działalności było pogłębianie w społeczeństwie życia moralnego i religijnego oraz łagodzenie rażących niesprawiedliwości , które w życiu społecznym wywoływał rodzący się kapitalizm . Potępiali ostro mnichów i kler świecki z powodu ich pogoni za bogactwem , nieprzestrzegania w życiu codziennym zasad głoszonych oficjalnie z ambony , z powodu sformalizowania religii . Zdobywali poważne kwoty na akcje charytatywne , okazywali ogromne współczucie dla biednych oraz niespotykany zapał dla sprawy wychowania młodzieży .
Gerhard Groote pozyskał do pracy nauczycielskiej wielu wybitnych pedagogów . Jednym z nich był John Cele , który w 1374 r. przyjął obowiązki rektora szkoły w Zwolle . Zreformował tam dotychczasowy program nauczania . Usunął przede wszystkim dysputy średniowieczne , astronomię oraz elementy medycyny jako nie dające uczniom żadnych korzyści . Pozostawił natomiast gramatykę łacińską , retorykę , logikę , etykę i filozofię. Wprowadzone zmiany dotyczyły także celu nauczania . Znajomość każdej dziedziny wiedzy miała przynosić realne korzyści w codziennym życiu . W retoryce np. zwracał głównie uwagę na przemówienia poruszające aktualne zagadnienia . Zreformował też nauczanie religii . Usunął wszystko to , co było dotychczas , wprowadził zaś lekturę Nowego Testamentu , wyprzedzając pod tym względem Lutra .
Szkoła w Zwolle wprowadziła ścisły podział uczniów na klasy . Ustaliła również zasady przechodzenia uczniów z jednej klasy do drugiej . W dwóch najwyższych klasach uczył przedmiotu odpowiedni specjalista .
Zdobycze organizacyjne Cele'a przejął Johannes Sturm , a następnie zakon jezuicki .
Wśród uczniów szkół Braci Wspólnego Życia znajdował się Erazm z Rotterdamu , który kształcił się w nich przez 9 lat .
Najważniejszą zasługą Braci Wspólnego Życia było wprowadzenie w ich szkołach zasady posiadania przez każdego ucznia własnych podręczników. Założyli w Holandii 60 drukarń i wydali wiele książek przeznaczonych dla szkół i uniwersytetów.
Bracia Wspólnego Życia ułatwiali swoim uczniom zdobywanie środków materialnych . Początkowo oddawali biednych pod opiekę wdów , później przystąpili do zakładania burs i domów studenckich , w których młodzież otrzymywała bezpłatnie książki , odzież i wikt , a nawet pomoc w znalezieniu pracy .
W Holandii w owym czasie każde dziecko uczęszczało do szkoły , każdy obywatel umiał czytać i pisać , a każdy mieszczanin znał matematykę , łacinę i języki nowożytne . Szkoły były własnością wszystkich mieszkańców danej miejscowości, a utrzymywały je samorządy gminne . Średnie szkoły klasyczne powstawały nie tylko we wszystkich miastach , ale i w większych wsiach .
Gimnazjum Humanistyczne w Strasburgu
Szkoła strasburska założona została w 1538 r. przez niemieckiego humanistę i pedagoga Johannesa Sturma (1507-1589) . Dziesięcioletnie gimnazjum powstało z połączenia trzech różnych szkół łacińskich istniejących do tej pory w mieście . Było ono wzorem dla wielu szkół humanistycznych XVI w. , m.in. wg wzoru Sturma założono pięcioklasowe gimnazjum kalwińskie w Krakowie , w Akademii Jana Zamoyskiego pojawiły się pewne elementy systemu nauczania strasburskiego . Charakter kształcenia , wypracowany przez Sturma , odpowiadał w najwyższym stopniu potrzebom bogatszej szlachty . Sturm wychodził bowiem z założenia , że głównym celem każdego wykształcenia powinno być przyswojenie młodemu chłopcu zasad wyznawanej religii oraz umiejętności wypowiadania swoich myśli w pięknym łacińskim języku . Tak więc szkoła strasburska stanowiła wzór w dziedzinie wychowania i wykształcenia dla Polaków i to nie tylko dla protestantów , ale i dla katolików .
Najniższe klasy przeznaczano na kształcenie elementarne - naukę czytania i pisania w języku łacińskim oraz najprostszych form gramatycznych . Klasy od trzeciej do szóstej zajmowały się głównie opanowywaniem form i przepisów gramatycznych w połączeniu z lekturą utworów klasycznych . Ostatnie cztery klasy były przeznaczone na naukę retoryki . Chłopiec zaczynał zasadnicze wykształcenie w szóstym , a nawet piątym roku życia . Każda klasa dzieliła się na sekcje po 10 uczniów , kierowane przez najzdolniejszych , zwanych dekurionami . Szkoła przewidywała różnorodne nagrody za pilność i dobre sprawowanie. Każda klasa miała swój własny , bardzo szczegółowo opracowany program , obszernie omówione metody dydaktyczne i wychowawcze bezwzględnie obowiązujące nauczyciela . Przepisy przewidywały też dokładnie warunki promowania uczniów z niższej klasy do wyższej . Promocja odbywała się zazwyczaj w bardzo uroczysty sposób na koniec każdego roku szkolnego .
Mimo rozłożenia programu nauczania na 10 lat , obejmował on bardzo wąski zakres materiału : religię , łacinę i grekę , lekturę wybranych utworów literatury klasycznej oraz logikę . Wszystkie te przedmioty zostały podporządkowane głównemu celowi szkoły , którym była wymowa łacińska . W klasach początkowych uczyli się chłopcy małego katechizmu Lutra na pamięć . Były to jedyne lekcje w języku ojczystym. Wychowankom szkoły Sturma brak było zupełnie znajomości otaczającego świata i jakiegokolwiek przygotowania do życia .
Gimnazjum Ariańskie w Pińczowie
Gimnazjum w Pińczowie zostało założone przez Piotra Statoriusa Stojeńskiego (?-1591) , pisarza reformacyjnego pochodzenia francuskiego , twórcę pierwszej gramatyki polskiej . W swej pracy Urządzenia gimnazjum pińczowskiego ustalił organizację szkolną . Na miejsce dawnego chaosu panującego w szkołach polskich , gdzie na jednej ławie obok siebie sadzano początkujących i dojrzalszych uczniów , ściśle przeprowadził podział na klasy . Było ich cztery , w każdej też uczył osobny nauczyciel .
W klasie najniższej , czwartej , uczono się rozpoznawać kształt liter , wiązać z nich zgłoski i słowa , potem pisać wg wzorów na tablicy . Bardziej rozwiniętym chłopcom wykładano zasady katechizmu w języku polskim .
Klasa trzecia dawała podstawy gramatyki łacińskiej , odmiany rzeczowników i czasowników , rozumienia i używania słówek , ortografii i dobrego wymawiania . Aby nie zamęczać młodzieży prawidłami , polecało się jak najprędzej lekturę ustępów w Dystychach Katona lub dziełach Vivesa , które zarówno kształciły w łacinie , jak i w zdrowych przepisach moralnych . Czytaniu towarzyszyło jak najwłaściwsze tłumaczenie na język polski .
Klasa druga poświęcona była wyższym działom gramatyki , tj. składni i prozodii . Za podstawę lektury służyły na przemian komedie Terencjusza z tłumaczeniem polskim i katechizm łaciński Kalwina , ponadto czasem łatwiejsze z listów Cycerona. We środy i soboty przekładano tezy polskie na łacinę . Nauczyciel codziennie urządzał dysputy o przepisach gramatycznych i na temat przeczytanych ustępów .
Klasa pierwsza , najwyższa , miała najobszerniejszy zakres nauki . Jej przedmiotem była retoryka i dialektyka , przy czym przepisy objaśniano za pomocą przykładów z najlepszych autorów . Z literatury rzymskiej na czoło wysunęła się lektura Cycerona , następnie dzieła Wergiliusza , Horacego i Owidiusza . W pierwszej klasie wprowadzano naukę greki , zaś sposób jej nauczania dostosowywano do pojętności uczniów . Dla pogłębienia nauki języków poza zwyczajnym wykładem stosowano inne środki nauczania . Dojrzalsi uczniowie co tydzień krótkie tezy rozwijali wytwornym językiem , młodsi otrzymywali polskie listy lub przypowiastki do tłumaczenia. Ze starego zwyczaju pozostały deklamacje i logiczne dysputy.
Program dotychczasowy obejmował tylko wykształcenie językowe , gramatyczno - retoryczne . Statorius zapowiadał , że z innych sztuk znajdzie się miejsce dla arytmetyki , muzyki i poetyki . Na życzenie szlachty i mieszczan wprowadzono naukę języka niemieckiego .
Obok ustalenia zakresu nauk dla każdej klasy ujął również Statorius w ścisłe przepisy rozkład czasu nauk i zajęć szkolnych. Pełny program wykonywany był w czterech dniach tygodnia : poniedziałek , wtorek , czwartek i piątek . Obejmował on : rano kazanie w kościele , później lekcje w szkole , 2-3 godzin przed południem oraz tyle samo po południu . Resztę czasu przeznaczano na dysputy , lekturę prywatną lub objaśnianie indywidualne . We środy i soboty regularna nauka odbywała się tylko przed południem , były to ćwiczenia w języku łacińskim , popołudniami zaś odbywały się nieregularne zajęcia szkolne : czytanie lektury historycznej , katechizmu , a w soboty obrachunek szkolny za cały tydzień. Teoretycznie niedziela była dniem spoczynku , jednak i ten dzień był przeciążony służbą kościelną .
Dla ujęcia w karby dyscypliny szkolnej ułożył Statorius osobny regulamin. Przepisano w nim : zachowywać się bogobojnie w kościele , w szkole skromnie i milcząco ; unikać obelżywych wyrażeń , plotkarstwa , rozpusty , zuchwałości ; w mowie , zachowaniu się , ubiorze i pielęgnowaniu ciała przestrzegać przystojności ; starszym okazywać szacunek ; wzajemnie darzyć się przyjaźnią ; unikać kłótni , obelg , kłamstw, pijatyk , nieprzyzwoitych zabaw ; nie nosić broni w obrębie miasta ; pieniądze oddawać w przechowanie nauczycielom , bez których zdania niczego nie wolno przedsięwziąć . Przekraczający powyższe ustawy byli publicznie karani .
Energicznie ujął Statorius sprawę dni wolnych i wakacji . Żadne święto nie było wolne od nauki szkolnej poza niedzielą . Na wakacje wyznaczono jedynie okres upałów letnich tzw. kanikuły .
Dotknął wreszcie i sprawy materialnego bytu szkoły . W związku z niskimi dochodami szkoły ze skarbca publicznego , uczniowie składali opłatę kwartalną w wysokości 12 groszy .
Gimnazjum pińczowskie pod względem jednostronności wykształcenia , pamięciowego systemu nauczania i w dziedzinie edukacji moralnej było tradycyjne . Były jednak w programie szkoły powiewy humanizmu , niektóre rysy wręcz niespotykane w polskim szkolnictwie XVI w. Wprowadzenie nauki greki było pierwszym takim wypadkiem w historii średniego szkolnictwa polskiego , nie mającym naśladowców . Najważniejszym zaś elementem nowatorskim była rola , jaką nadał Statorius językowi ojczystemu w nauce szkolnej . Była to osobliwość wręcz zdumiewająca na owe czasy . Przywrócenia takiej roli w szkole doczekał się język polski dopiero w dwa wieki później , za reformy Stanisława Konarskiego . Źródła owego nacisku na naukę języka ojczystego należało dopatrywać się w tym , iż Statorius kształcił się m.in. we Francji i Szwajcarii , gdzie protestanci wywyższali naukę we własnym języku ponad kształcenie się po łacinie .