CHIRURGIA URAZOWA - VII
Zespół przetrenowania - objawy, mechanizmy i metody wykrywania
Celem każdego sportowca jest osiągnięcie takiego poziomu adaptacji organizmu do specyficznego dla uprawianej dyscypliny wysiłku, który umożliwi uzyskanie znaczącego sukcesu sportowego. Drogą prowadzącą do takiego celu jest odpowiednio zaplanowany i zrealizowany trening. Efektywność treningu fizycznego zależy między innymi od jego objętości, intensywności i periodyzacji bodźców treningowych. Po każdej sesji treningowej następuje obniżenie tolerancji na wysiłek i wiele zmian w układzie hormonalnym, odpornościowym, a także zmian w metabolizmie mięśni określanych jako faza kataboliczna. Następująca po niej i nieodłącznie związana z wypoczynkiem faza anaboliczna charakteryzuje się nasileniem procesów restytucyjnych i zwiększeniem możliwości wysiłkowych.
Definicja przetrenowania
Najbardziej ogólną definicją przetrenowania jest określenie go jako stanu, w którym doszło do zachwiania równowagi między przebiegiem procesów restytucji a stosowanymi bodźcami treningowymi i obciążeniami startowymi, co, z pewnym uproszczeniem, można zdefiniować jako nadmiar treningu i startów, a niedostatek wypoczynku.
Badania wykonane u pływaków i kolarzy wykazały, że objawy te pojawiają się po ok. 3 tygodniach treningu o dużej intensywności lub monotonnego treningu o dużej objętości, ale ustępują po 1-2 tygodniach wypoczynku i określane są jako przetrenowanie krótkotrwałe. Jeżeli jednak trening jest kontynuowany dalej, bez możliwości wypoczynku, to wraz z narastaniem zmęczenia pojawia się wiele innych objawów, tak obiektywnych, jak i subiektywnych, składających się na tzw. zespół przetrenowania, czyli przetrenowanie długotrwałe, którego konsekwencjami są:
zmniejszenie zapasów glikogenu mięśniowego,
nasilenie procesów rozpadu i zahamowanie procesów syntezy (czyli tzw. deficyt anaboliczny),
zaburzenia w funkcjonowaniu układu wydzielania wewnętrznego i wegetatywnego układu nerwowego oraz w stężeniu wolnych aminokwasów we krwi.
W konsekwencji następuje długotrwały spadek formy sportowej, stałe uczucie zmęczenia, zaburzenia nastroju, większa podatność na infekcje, a nawet zaburzenia funkcji rozrodczych.
W przypadku wystąpienia zespołu przetrenowania powrót organizmu do stanu równowagi i odzyskanie formy sportowej może trwać tygodnie, a nawet miesiące.
Mechanizmy zespołu przetrenowania
Mechanizmy zespołu przetrenowania są bardzo złożone i nie do końca wyjaśnione. Dzieje się tak dlatego, że ze względów etycznych niewiele przeprowadzono badań nad doświadczalnie wywołanym zespołem przetrenowania, a wiele prac dotyczy opisu i analizy pojedynczych przypadków stwierdzonych w sporcie wyczynowym. Wydaje się jednak, że w zespole tym następuje skumulowanie objawów zmęczenia lokalnego samych mięśni, jak i zmęczenia o charakterze ogólnoustrojowym, którego przyczyny dotyczą zaburzeń w funkcjonowaniu centralnego i wegetatywnego układu nerwowego, przysadki, podwzgórza oraz gruczołów nadnerczowych.
Ogólnoustrojowe mechanizmy przetrenowania
Zaburzenia równowagi układu nerwowego współczulnego i przywspółczulnego
Gdy nadmiernie pobudzony jest układ współczulny stwierdza się wzrost tętna spoczynkowego, drażliwość i chwiejność nastroju, bezsenność, zaburzenia apetytu i utratę wagi, wzrost spoczynkowego ciśnienia krwi, wzrost wydalania amin katecholowych z moczem, a objawy te określane są jako przetrenowanie typu współczulnego (sympatycznego). Ten rodzaj przetrenowania wydaje się częściej występować w dyscyplinach sportu wymagających znacznego udziału treningu o wysokiej intensywności, może być również skutkiem czynników nie związanych z treningiem.
Obniżenie tętna spoczynkowego, przyspieszony powrót tętna po wysiłku do wartości wyjściowych, spowolnienie zachowań i zmniejszenie wydalania amin katecholowych z moczem to cechy charakterystyczne upośledzenia w funkcjonowaniu układu współczulnego, a tym samym "przewagi" układu przywspółczulnego czyli przetrenowania typu przywspółczulnego (parasympatycznego). Temu rodzajowi przetrenowania często towarzyszą zaburzenia w regulacji stężenia glukozy, a w konsekwencji obniżenie stężenia glukozy we krwi w czasie wysiłku. Wydaje się, że przetrenowanie typu przywspółczulnego jest charakterystyczne dla dyscyplin o charakterze wytrzymałościowym i treningu o dużej objętości. Warto podkreślić, że przetrenowanie typu przywspółczulnego jest znacznie trudniejsze do wykrycia, ponieważ jego objawy nie są tak alarmujące dla zawodników czy trenerów jak objawy przetrenowania typu współczulnego.
Zaburzenia w funkcjonowaniu centralnego układu nerwowego
Zaburzenia w funkcjonowaniu podwzgórza i przysadki mózgowej
Dane dotyczące zmian w wydzielaniu hormonów przysadki u ludzi z objawami przetrenowania są nieliczne i często sprzeczne. U kobiet z objawami przetrenowania wykazano zaburzenia w sekrecji gonadotropiny i hormonu luteinizującego (LH), a w ich konsekwencji zaburzenia cyklu miesiączkowego lub nawet zanik miesiączki. U biegaczy-maratończyków z objawami przetrenowania wykazano istotnie wyższe wydzielanie kortykotropiny przez podwzgórze i ACTH przez przysadkę mózgową, ale nieproporcjonalnie niskie wydzielanie kortyzolu przez nadnercza, co może być dowodem na spadek wrażliwości nadnerczy na działanie hormonów sterujących ich funkcjonowaniem.
Zaburzenia w wydzielaniu testosteronu i kortyzolu
Metody wykrywania zespołu przetrenowania
Metody fizjologiczne i biochemiczne
Najbardziej wiarygodne są badania wykonywane w standaryzowanych warunkach laboratoryjnych lub terenowych - pomiary parametrów mechanicznych (mocy, pracy) w laboratoryjnych testach wysiłkowych, sprawdziany w warunkach terenowych (na bieżni, na basenie czy lodowisku), pomiary częstości skurczów serca w czasie standaryzowanych wysiłków maksymalnych i submaksymalnych oraz w fazie restytucji, pomiary pochłaniania tlenu w czasie maksymalnych i submaksymalnych wysiłków laboratoryjnych i/lub terenowych, a także oznaczenia stężenia kwasu mlekowego we krwi po wysiłkach submaksymalnych i maksymalnych. Spadek mocy lub pracy, wydłużenie czasu pokonania dystansu, spadek maksymalnego pochłaniania tlenu, maksymalnej częstości skurczów serca, obniżenie maksymalnego stężenia kwasu mlekowego we krwi, a wzrost wartości wymienionych parametrów w czasie wysiłku submaksymalnego mogą sygnalizować pojawianie się przetrenowania.
Wprowadzenie przez Adlerkreutza pojęcia "deficytu anabolicznego" określanego jako spadek stosunku stężenia testosteronu (T) do kortyzolu (C) we krwi o co najmniej 30% w stosunku do wartości spoczynkowej, zapoczątkowało liczne badania nad wpływem treningu na zmiany stężeń tych hormonów we krwi i ewentualnym ich znaczeniem jako wskaźników przetrenowania.
Metody psychologiczne
Wiadomo, że wraz ze zwiększaniem obciążeń treningowych pojawiają się zaburzenia nastroju, a testy pozwalające określić ich charakter i nasilenie znalazły zastosowanie w sporcie (np. Profil Nastroju - angielski skrót POMS).
Podobną rolę może pełnić skala oceny wypoczynku (angielski skrót - TQR - total quality recovery) wzorowana na powszechnie stosowanej skali Borga służącej do oceny zmęczenia.
Samoocena samopoczucia i nastroju
Wielu autorów sugeruje, że najbardziej skuteczną metodą zapobiegania przetrenowaniu jest współpraca z zawodnikiem wykorzystującym odpowiednio opracowane i codziennie wypełniane ankiety, dotyczące subiektywnych odczuć i samopoczucia (jakość snu, ocena poziomu stresu i nasilenia bólów mięśniowych). Metoda ta była stosowana z powodzeniem w Australii i Wielkiej Brytanii.
Wszystkie wymienione wyżej metody psychologiczne pozwalają na ocenę zmęczenia o charakterze centralnym, będącego konsekwencją zaburzeń w funkcjonowaniu układu nerwowego.
COLLEGIUM - ZAGADNIENIA KLINICZNE
Semestr IV - dr Dorota Wydro
4