MICHAŁ GŁOWIŃSKI - POWIEŚĆ MŁODOPOLSKA
prace o powieści młodopolskiej pisali Brzozowski, Irzykowski, Komornicka, Lach, Ortwin, Dąbrowski
niemonograficzne założenia Głowińskiego przy tworzeniu tej książki
stosuje poetykę historyczną
I. Gatunek literacki i problemy poetyki historycznej
gatunek to znak literackości, kategoria znana od wieków - stąd teza o historyczności gatunku
ważna jest świadomość gatunkowa
gatunek to gramatyka literacka
gatunek to gra konieczności i możliwości
gatunek to pole porozumienia pisarza z czytelnikiem
inwarianty gatunkowe
diachroniczne przekształcenia gatunku
gatunek to konwencja literacka
II. Prąd literacki jako kategoria poetyki historycznej
prąd oddziałuje na system gatunkowy
prąd to zespól określonych czasowo czynników
prąd to pojęcie szersze niż pojęcie okresu literackiego
bardzo ważny jest przedrostek PRE- jest on zespołem możliwości - literackie LANGUE epoki - strukturalizacja i destrukturalizacja epoki
prąd dokonuje wyboru w tym, co pozostawiono mu w spadku po poprzednich epokach, prądach
III. Sytuacja powieści młodopolskiej
Młoda Polska - 1890 - 1918, ale w prozie trwa do 1930 roku
w Polsce największe osiągnięcia w powieści realistycznej idą w parze z najciekawszymi powieściami awangardowymi, modernistycznymi
(klasyka powieście realistycznej - Balzac, Dickens, Turgieniew)
powieść młodopolska oceniana jest innymi kryteriami niż powieść realistyczna
Brzozowski opisywał „złą kompozycję” powieści modernistycznej (nerwowość stylu)
współżycie naturalizmu z modernizmem jest częste w prozie młodopolskiej
modernizm miał przecież na uwadze głównie poezję
naturalizm składa się na młodopolski fenomen
pojmowanie naturalizmu wg wskazań Zoli: teza, że literatura kreuje wizję świata przepuszczonego przez filtr temperamentu artysty (intymne doświadczenie)
jedność symbolizmu i naturalizmu!
zmiana w postrzeganiu czytelnika - nie jest już apodyktycznie narzucany styl odbioru, postawa (wolny odbiór)
zapatrzenie we wnętrze powieści
z pozoru powieści tej epoki pełne są sprzeczności i paradoksów
naturalizm w MP kojarzony był raczej z poezją!
IV. Przekształcenia powieści realistycznej: pozycja narratora
powieść modernistyczna inaczej sytuuje narratora
ważny staje się stosunek mowy narratora do mowy kreowanych postaci
narrator dystansuje się od mowy postaci (bez monologu wypowiedzianego)
czasem narrator ogranicza swoje kompetencję i rezygnuje ze swojej odrębności językowej
narracja personalna (Stanzel) - narrator nie opowiada o tym, jaki świat jest, ale o tym jak widziany jest przez określoną postać
nastawienie na cudzą mowę - nasycenie wszystkich warstw narracji słowem postaci - tzw. punkt widzenia
narracja pośrednia
narrator to opowiadacz z ograniczoną odpowiedzialnością
brak komentarzy retorycznych
obniżenie autorytetu narratora
ale narrator jest wciąż „gospodarzem powieści”, choć najważniejszy staje się bohater, bo to on prowadzi i prezentuje świat i wydarzenia
powieść młodopolska kładzie nacisk na faktografię
powieść młodopolska odrzuca moralistykę
bardzo ważną rolę odgrywa mowa pozornie zależna
tzw. powieści chłopskie wykorzystują różne gwary
na pierwszy plan w powieści modernistycznej wysuwa się język bohatera
dużą rolę w powieści młodopolskiej odgrywa kontekst
powieść młodopolska kładzie też nacisk na psychikę bohatera
w powieści modernistycznej język jest równoważnikiem uczucia
osobowość bohatera ma się ujawniać przez jego działania, a nie opis
refleksje bohatera mieszają się bezpośrednio wyrażanymi emocjami
częste „cytaty z cytatów” - bohater staje się zwierciadłem w którym odbijają się inne postacie
tzw. „bogate mówienie”
w powieści młodopolskiej bohater dąży do ekspresji
język narratora zbliża się do języka postaci
język wskazuje na jakieś właściwości postaci świata przedstawionego
częstym zabiegiem jest pozorowanie powieści na pamiętnik
duża rolę w powieści młodopolskiej odgrywa ironia
V. Powieść jako zespół scen
scena - wytworzenie efektu chaotycznego
zadaniem sceny było sugerowanie, że w powieści panuje taki porządek „jak w życiu”, a więc każdy może mówić w sposób nieograniczony
powieść nie musi mieć ciągu przyczynowo-skutkowego
w powieści modernistycznej dominuje fragmentaryczność
fenomenalizm (psychologia bohatera powieściowego)
dążenie do ukazania rozkładu postaci, a więc powieść młodopolska sytuuje się polemicznie wobec ujęć całościowych
trud kreowania całości z rozsypujących się elementów przypada w udziale czytelnikowi!
częste zastosowanie budowy powieści przez atomy powieściowe
interwały między scenami
przeważają w powieści modernistycznej ujęcia interaktywne
dwuznaczna pozycja narratora wobec czasu zdarzeń
sceny pozwalają ukazać przeszłość w przyszłości i odwrotnie
moderniści twierdzili, że „zła kompozycja” była kwestią przestrzegania linearności życia bohatera
telling + showing!
zbliżenie powieści młodopolskiej do dramatu
układ scen organizuje aktywność czytelnika
VI. Od dokumentu do wyznania: o powieści w pierwszej osobie
zwrot ku narracji 1-osobowej jest najważniejszą zmianą w prozie XIX wieku
ten zwrot intronizuje narratora wszechwiedzącego
narracja w 1 osobie postulowała wszelakie formy- od wyznania po dokument, od zapisu do manifestu postaw pokoleniowych - np. „Bez dogmatu” Henryka Sienkiewicza jest dziennikiem intymnym i powieścią polemiczną, skierowana przeciwko dekadentyzmowi, literatura intymna, analityczna, literatura wyznań (spowiedź zbolałej duszy)!
często występuje także powieść w listach (np. Dąbrowski „Felka”)
duża rola „pisania o pisaniu” (autotematyzm)! (np. „Pałuba” Karola Irzykowskiego):
powieściowa metodologia powieści
metajęzyk
interaktywność
cytatowość
stylizacja powieści na dziennik była w MP bardzo atrakcyjna
w powieści modernistycznej nie występuje inwersja czasowa
powieść MP musi mieć początek, środek i koniec
w powieści młodopolskiej częstym zabiegiem jest autocytat
w MP dobrze rozwinęła się powieść pamiętnik
VII. Konstrukcje i destrukcje
destrukcja - kwestionowanie dotychczasowych struktur, bez proponowania nowych układów
np. Tadeusz Miciński „Nietota” i „Xiądz Faust”
konstrukcja - próba zorganizowania wypowiedzi wg nie znanych dotychczas reguł, próba świadoma
np. Wacław Berent „Próchno” i „Ozimina”, Karol Irzykowski „Pałuba”
Tadeusz Miciński:
przegrane powieści, miał ochotę respektować wymagania powieści (bo są fabularne), ciągłość
ale jest to też próba opanowania żywiołu fabularnego
wprowadził chaos do swoich powieści
miały być to powieści z kluczem
przechodził od prozy do wiersza
Miciński konstruuje przestrzeń w porównaniu do kinematografu
Miciński rezygnuje z zasady prawdopodobieństwa, odrzuca uwarunkowania społeczne i psychiczne postaci
Wacław Berent:
wyciągnął wnioski z przekształceń w epoce
autor „Próchna” i „Oziminy”
Brzozowski określał „Próchno” jako „siedlisko monologów i spowiedź” (negatywnie)
”Próchno” ma strukturę powieści polifonicznej
czytelnik zmuszony jest do większej aktywności (czynne czytanie)
autor w „Próchnie” nie podaje gotowej syntezy, każdy ma sobie sam wyciągnąć wnioski
u Berenta wszystko dzieje się w zbliżeniu
Berent opowiada się za momentem, a neguje przeszłość i przyszłość
powieści Berenta to „powieści wyzwolone”
”Próchno” jest apologią artystów fin de sieclu i jednocześnie pamfletem na nich
Karol Irzykowski:
bezpośrednio po publikacji „Pałuby” wypowiedział się o niej tylko Brzozowski i Lach
dla Brzozowskiego „Pałuba” była zjawiskiem na skalę europejską, podkreślał dystans bohatera do narratora - narracja jest dyskursem
czytelnik zdobywa tu najpierw informacje o decyzjach narracyjnych
bezpośrednie zwroty do czytelnika, co nie pojawiało się w prozie młodopolskiej
VIII. Powieść młodopolska - miejsce w historii
1870 - 1880 - pierwszy okres działalności wielkich realistów
doniosłość eksperymentów MP - potwierdziło to dwudziestolecie międzywojenny, artyści tej epoki nawiązywali do Irzykowskiego i Micińskiego
w MP duża rolę odgrywa proza poetycka
najbardziej aktualny i czytany był Irzykowski
MICHAŁ GŁOWIŃSKI - POWIEŚĆ MŁODOPOLSKA. STUDIUM Z POETYKI HISTORYCZNEJ
KRAKÓW 1997
(O „PAŁUBIE”)
powieść młodopolska - 1890-1918
w powieści tendencje naturalistyczne i modernistyczne - jest to zespół wewnętrznie zróżnicowany
MP w prozie trwa do roku ok. 1930 - tradycję w prozie młodopolskiej ukształtował realizm (XIX wiek): Balzac, Dickens, itp.
powieść młodopolska ma jednolicie skomponowaną fabułę, zamkniętą kompozycję, bohater przeżywa „historię z życia” - nie doceniano roli narratora
o nowej powieści pisano, że cechuje ją nieustanna zmiana terenu, przejście od liryzmu do ironii
naturalizm tworzył dogodne warunki do realizacji programu modernistycznego (np. rola temperamentu artysty jako filtra w pokazywaniu rzeczywistości, impresjonizm językowy)
modernizm akcentuje wątki biograficzne
powieść była środkiem bezpośredniego oddziaływania na czytelnika
POZYCJA NARRATORA
F. Stanzel - powieść auktorialna - mowa opowiadającego przekazuje nienaruszalne prawdy o świecie powieściowym
w modernizmie świat jest pokazywany z perspektywy widzenia bohatera
narrator jest „gospodarzem powieści”! (określenie Kazimierza Wyki) ale jest też kreacja bohaterów prowadzących
głównie mowa pozornie zależna
narrator w dużym stopniu utracił osobowość językową! (nie u Irzykowskiego)
modernizm = psychologizm / czytelnik stawał się już nie tylko obserwatorem działań bohatera ale też jego wspólnikiem
tendencje impresjonistyczne ujawniają się w opisie - styl osobisty - poezja narzuciła styl wypowiedzi całemu okresowi
Irzykowskie w „Pałubie” tworzy metajęzyk (powieść homofoniczna)
„Pałuba” neguje samą siebie jako powieść i dokonuje rozkładu postaci
w MP następuje następuję zwrot ku narracji w 1 osobie (jak u romantyków)
w narracji 1-osobowej akt wypowiedzi nie może w niej zostać całkowicie przemilczany, przedmiot opowieści ukazywany jest zaś z perspektywy konkretnego narratora
powieść młodopolska „obejmowała” teren literacki od dokumentu do wyznania (powieść-dziennik, powieść-pamiętnik, dziennik intymny)
pojawiają się też refleksje o pisaniu (autotematyzm - np. w „Pałubie”) wchodzące w skład dziennika (powieść-dziennik) pozostały jedną z osobliwości o minimalnym wpływie na rozwój tego gatunku; przeniesione do innych odmian powieści, rewolucjonizowały je, tak jak je zrewolucjonizował (wbrew epoce) Irzykowski w „Pałubie”
CZAS
gdy autor konstruuje powieść-pamiętnik, to operuje dwoma wyraźnie od siebie oddzielonymi płaszczyznami czasowymi: czasem opowiadania czy pisania, który jest swojego rodzaju czasem teraźniejszym i czasem w którym przebiegają relacjonowane zdarzenia
czas pisania bywa w powieści młodopolskiej wyraźnie zaznaczony (najczęściej zostaje jednak zapomniany)
narrator ma wszelkie dane po temu, by przedstawiać swoje refleksje na temat pisania, by w pewnym sensie występować w roli teoretyka swoich własnych działań narracyjnych („Pałuba”)
KONSTRUKCJE I DESTRUKCJE
„Pałuba” jest przykładem destrukcji! - przykładem ekstremalnym, radykalnym
„Pałuba” znajdowała się w sferze możliwości MP (prozy MP), nie negowała wszystkiego, przyjmowała pewne podstawowe założenia (np. konstrukcja quasi-biograficzna)
powieść jest biografią bohatera (por. z naturalizmem), narrator sugeruje, że przeżywa kolejne doświadczenia wraz z postacią, że jego wiedza w zasadzie ogranicza się do wiedzy jego bohatera (jak w powieści biograficznej)
Irzykowski robi dokładnie przeciwnie, cały ciężar przerzucony został z faktografii na jej interpretację, ale nie rezygnował z wprowadzanie wątków powieściowych - fabuł lokalnych
postacie w „Pałubie” nie mówią, dominuje słowo opowiadane
w „Pałubie” narracja często upodabnia się do dyskusji w której podmiot mówiący rozważa różne aspekty sprawy, przedstawia możliwości wielu rozwiązań
wszyscy pisarze młodopolscy dążyli do zbliżenia narratora z bohaterem - Irzykowski przeciwnie, podkreśla dystans, dla niego narracja jest dyskursem (zbliżał się do języka krytycznego)
język zintelektualizowany (sam Irzykowski określał „Pałubę” jako studium czy rozprawę)
kompromitacja narratora! - opowiadacz-interpretator
Irzykowski wprowadza też bezpośrednie zwroty do czytelnika (wyeliminowane w powieści młodopolskiej) - odbiorca wciągany jest w grę, jest wspólnikiem refleksji teoretycznej na temat samej powieści
przejście od języka do metajęzyka - „Pałuba” to oskarżenie rzucone rutynie artystycznej