Historia Polski 1944 1989 = skrypt I


NOWE PAŃSTWO

Ustalenie granicy państwowej

W XX wieku granice Polski wyznaczano 3 razy: w 1918, 1939 i od 1944. Na wyznaczanie granic naszego kraju zawsze miały wpływ wielkie mocarstwa.

Pod koniec 1918 roku granice zachodnią i północną wyznaczono na podstawie traktatu wersalskiego podpisanego z Niemcami w 28 czerwca 1919 r. Po zawarciu traktatu pokojowego z Austrią przystąpiono do wytyczania granicy południowej. Tu pojawiał się jednak problem Śląska Cieszyńskiego, Spiszu i Orawy (Śląsk Austriacki). Decyzją Rady Ambasadorów z 22 lipca 1920 r większą część Śląska Cieszyńskiego przekazano Czechosłowacji. Potem 1938 r, tzw. Zaolzie przyłączono do Polski. Korzystny dla Polski okazał się traktat ryski z 18 marca 1921 r. Rada Ambasadorów 15 marca 1923 r. ustaliła ona ostateczne granice II Rzeczypospolitej (1918-1923).

Po raz kolejny granice państwa Polskiego stały się przedmiotem sporu politycznego między wielkimi mocarstwami antyhitlerowskiej koalicji po zwycięskim zakończeniu II wojny światowej. Przywódcy tej koalicji akceptowali głównie stanowisko radzieckie. Niestety było ono sprzeczne z wolą legalnych władz RP na emigracji. Polska nie miała zatem nic do powiedzenia w sprawie granic, zwłaszcza w sprawie granicy radziecko-polskiej.

Polskie władze na emigracji zajmując się opracowywaniem koncepcji ustrojowych dla powojennego państwa, sporo czasu poświęcały także ustaleniu granic nowego państwa. Warto tutaj zaznaczyć, ze granicę wschodnią państwa polskiego chciano początkowo zostawić nienaruszoną, Bardziej koncentrowano się na granicy zachodniej. Władze polskie chciały przyłączenia Prus Wschodnich, Gdańska i Śląska Cieszyńskiego, chciały oprzeć granicę zachodnią na Odrze i Nysie Łużyckiej. W tym względzie polskie władze mogły liczyć na poparcie rządu francuskiego i angielskiego. Podczas konferencji w Teheranie 28 listopada-1 grudnia 1943 r. przywódcy trzech wielkich mocarstw uzgodnili, że wschodnia granica Polski przebiegać będzie wzdłuż linii Curzona. Nasza zachodnia granica miała się za to przesunąć nad Odrę i Morze Bałtyckie, włącznie z Gdańskiem i południową częścią Prus Wschodnich. Niestety polskie władze nic nie wiedziały o postanowieniach konferencji teherańskiej aż do jesieni 1944 roku. W kraju tymczasem coraz głośniej mówiono o granicach Polski niepodległej. PPR w swojej II deklaracji programowej partii zawarła konieczność włączenia do państwa wszystkich ziem polskich. Tym samym PPR nie zgadzała się na utrzymanie granicy polsko-radzieckiej w stanie z 1921r. Chciano ustalić nową granicę polsko-radziecką i wierzono, ze uda się to na mocy porozumienia z ZSRR. Tego typu postulaty znalazły się także w Manifeście PKWN z 22 lipca 1944 r. Na mocy tajnego układu polsko-radzieckiego z 26 lipca 1944 tymczasowo wyznaczono wschodnią i północną granicę państwową. ZSRR zadeklarował wówczas także poparcie planu przebiegu przyszłej granicy polsko-niemieckiej na linii Odry i Nysy Łużyckiej.

Kolejne bardzo ważne decyzje w sprawie polskich granic zapadły na konferencji w Jałcie 4-11 lutego 1945. Jak wynika z oświadczenia przedstawicieli rządów radzieckiego, brytyjskiego i amerykańskiego -wschodnia granica Polski powinna biec wzdłuż linii Curzona. Opowiedzieli się oni także za przesunięciem polskich granic na zachód i północ. Uznali także, ze Polski rząd Tymczasowy Jedności Narodowej powinien się wypowiedzieć w odpowiednim czasie jak duże miałoby być to przesunięcie granic na zachód i północ. Uczestnicy konferencji uzgodnili także, że z ostatecznym wyznaczeniem granic Polski trzeba będzie poczekać do Konferencji Pokojowej. Legalne władze polskie na emigracji niestety o żadnym z tych postanowień nie wiedziały. Zaakceptował je za to Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. Po konferencji polski rząd wydał specjalne oświadczenie w którym stwierdził, ze żadne postanowienia konferencji Trzech nie mogą być uznane i nie mogą obowiązywać narodu Polskiego, bo oderwanie od Polski wschodniej połowy jej terytorium przez narzucenie tzw. linii Curzona traktowane by było przez polski rząd jako nowy rozbiór Polski. Tym razem przez "sojuszników Polski". Potraktowano to także jako zdradę sprawy polskiej przez Wielką Brytanię i USA. W lipcu 1945 r. uznanie międzynarodowe uzyskał zamiast rządu RP na emigracji Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. Rozstrzygnięcie dotyczące polskich granic nastąpiło na konferencji w Poczdamie od 17 lipca do 2 sierpnia 1945r. W konferencji brał udział TRJN i KRN. Ustalenie granicy zachodniej Polski na linii Odry i Nysy Łużyckiej poparł ZSRR. W granicach Polski obok byłego Wolnego Miasta Gdańska i Pomorza Zachodniego znalazła się większość Prus Wschodnich bez Królewca z okręgiem zajętym przez ZSRR. Zachodnia granica została potwierdzona w układach z 6-tego lipca 1950 z NRD, a 7 grudnia 1970 z RFN. Ostateczne uznanie tej granicy nastąpiło na konwencji z 14 listopada 1990 podpisanej przez Polskę i Zjednoczone Niemcy. Na mocy polsko-radzieckiej umowy z 16 sierpnia 1945 ostatecznie ustalono wschodnią granicę państwową w "duchu przyjaźni i zgody". Gdy układ z 1938 r. z Czechosłowacją utracił moc, Śląsk Zaolziański wrócił do naszych południowych sąsiadów. By wyjaśnić spory o ziemię powołano specjalną komisję polsko-czechosłowacką. Wynik jej prac pozwolił na ostateczne ustalenie granicy Polski w czerwcu 1958.

Terytorium i ludność Polski

W 1951 roku formalnie z inicjatywy polskiej poprawiono granicę polsko-radziecką. W zamian za Bełz z okręgiem, ze złożami węgla do Polski przyłączono Ustrzyki Dolne z okolicami. Ostatecznie II wojna światowa sprawiła, że polskie terytorium zmniejszyło się o około 77 tysięcy km2. Spadła także liczba ludności w Polsce po II wojnie światowej o 11 mln osób.

Jedną z ważnych konsekwencji nowego kształtu terytorialnego Polski po II wojnie światowej była zmiana struktury mniejszości narodowych. Polska po wojnie stała się państwem jednorodnym narodowościowo, mniejszości narodowe stanowiły w Polsce 1,5 % ogólnej liczby ludności. Władze lekceważyły jednak mniejszości. Polskie władze nie tylko lekceważyły mniejszości narodowe, ale także dążyły do likwidacji mniejszości niemieckiej. Na terenie Polski zamieszkiwali Białorusini, Ukraińcy, Łemkowie, Niemcy, Żydzi, Litwini, Romowie, Rosjanie, Słowacy, Czesi, Ormianie, Tatarzy, Karaimowie, Grecy i Macedończycy. Najmniejszą mniejszością byli Niemcy. Obie wojny wywołały masową migrację na terytorium II Rzeczypospolitej. Wymagało to prowadzenia odpowiedniej polityki migracyjnej w związku z masową repatriacją, czyli powrotem do Polski osób narodowości lub pochodzenia polskiego. Po wybuchu wojny doszło do masowych migracji wojennych. Sposób prowadzenia tych repatriacji uzależniony był w znacznej mierze od względów politycznych. Był wcześniej zorganizowany. Już w październiku 1944 r. utworzono w tym celu Państwowy Urząd Repatriacyjny, podlegający Ministerstwu Administracji Publicznej. W praktyce nie wiele udało się tej instytucji zrobić, jej rola ograniczyła się do zapewnienia transportu i opieki nad migrantami w granicach Polski. Generalnie w czasie wojny więcej osób opuściło granice Polski niż je przekroczyło z zamiarem osiedlenia się w Polsce. W latach 1955-1960 miała miejsce druga i ostatnia w dziejach Polski Ludowej repatriacja. Sposób jej prowadzenia uznany jest za modelowy. Prowadzono wielką akcję propagandową na rzecz powrotu Polaków z zachodu do Polski. Jednak osoby powracające z emigracji stanowiły jedynie 3 % ogółu repatriantów z lat 1955-1960. Nieoczekiwanie zaczęli w tym czasie powracać do polski Polacy z Związku Radzieckiego. Największe nasilenie tych powrotów odnotowano u schyłku 1956 roku. Warto jednak zaznaczyć, ze w tym czasie rozbudował się system opieki nad repatriantami. Państwo przyznało im wiele uprawnień, na podstawie uchwały z 10 września 1955 roku. Jednak zwiększenie tych uprawnień miało zachęcić do powrotu Polaków z zachodu, kiedy zaczął się napływ Polaków ze wschodu znacznie ograniczono te uprawnienia - uchwałą z 17 września 1957 roku i późniejszymi aktami prawnymi. Nie zapewniono wschodnim Polakom takich warunków życia w Polsce jak Polakom z zachodu. Kolejne próby nakłonienia Polaków z zachodu do powrotu do Polski -zakończyły się fiaskiem. Zainteresowanie repatriacją ujawniło się dopiero po 1989 roku.

Ewolucja podziału terytorialnego państwa polskiego

Podziału polskich ziem dokonały władze Polski Ludowej. W pierwszej dekadzie Polski Ludowej (1944-1954), utrzymano system podziału terytorialnego z czasów II Rzeczypospolitej. Okres II trwał od roku 1954 do lat 1972-1975, w tym czasie przeprowadzono gruntowną reformę administracyjną. Kolejne ważne zmiany nastąpiły w 1990 roku.

I podział terytorialny Polski

Uchwałą KRN z 1 stycznia 1944 struktury administracyjne dostosowano do podziału państwa na województwa, powiaty i gminy. Na podstawie dekretu z 21 sierpnia 1944 r. przywrócono większość województw i starostw powiatowych istniejących przed 1 września 1939. Przywrócono także trzystopniowy podział kraju. Miało to jednak być rozwiązanie przejściowe, mimo że przywrócono także system organów administracji rządowej z czasów II Rzeczypospolitej. Wszelkie zmiany administracyjne postanowiono odsunąć do czasu zorganizowania państwa socjalistycznego. Po II wojnie światowej od Polski odpadło niemal w całości siedem województw: wileńskie, lwowskie, nowogródzkie, poleskie, wołyńskie, tarnopolskie i stanisławowskie. W latach 1944-1945 przywrócono województwa: lubelskie, białostockie, warszawskie, kieleckie, krakowskie, łódzkie, poznańskie i pomorskie. Ustawą konstytucyjną z 6 maja 1945 r zniesiono autonomię województwa śląskiego. W wielu przypadkach zmieniono także obszar województw przez odłączenie i przyłączenie powiatów i gmin. Tak zrobiono w przypadku województwa rzeszowskiego utworzonego z części województw lwowskiego i krakowskiego. Początkowo władze dbały o to by wszelkie zmiany terytorialne dokonywać w drodze ustawodawczej. I tak na podstawie dekretu z 30 marca 1945 roku utworzono województwo gdańskie. Pilnym zadaniem władz było podzielenie ziem odzyskanych. Tymczasowo utworzono 13 listopada 1945 roku zarząd Ziem Odzyskanych. I już 29 maja 1946 roku utworzono województwa: olsztyńskie, szczecińskie i wrocławskie. Łącznie w latach 1944-1946 utworzono 14ście województw. Przetrwały one do 1950 r.

28 czerwca 1950 r. utworzono kolejne trzy województwa: koszalińskie, opolskie i zielonogórskie. Zmieniono także nazwy i granice dotychczasowych województw: pomorskie nazwano - bydgoskim, a śląskie - katowickim. Po tych zmianach okazało się, że liczba województw w 1950 roku wzrosła do 17. Dodajmy, ze tylko 10 zostało utworzonych w II Rzeczypospolitej. Mieliśmy także: 390 powiatów, z czego 76 miast stanowiło powiaty miejskie. Zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania administracji terytorialnej miała ustawa z 20 marca 1950. Na jej podstawie zlikwidowano samorządy terytorialne. Zmiany w systemie podziału terytorialnego przeprowadzone w pierwszych latach Polski Ludowej usankcjonowała Konstytucja PRL z 22 lipca 1952. Stwierdzała ona, że rady narodowe są organami władzy w gromadach, miastach, dzielnicach większych miast powiatach i województwach. Reforma z 1954 roku w miejsce tzw. Gmin zbiorowych powołała jako najniższe ogniwo podziału terytorialnego - gromadę zbiorową. W miejsce 3003 gmin powstało 8789 gromad. Część z nich nie była zdolna do wypełniania swoich zadań - dlatego też w 1972 roku zmniejszono ja praktycznie o połowe do 4313.

Reformy administracyjne w latach 1972-1975

Były to najbardziej gruntowne reformy administracyjne w dziejach PRL. Na mocy ustawy z 29 listopada 1972 zniesiono gromady, a zastąpiono je większymi obszarowo gminami. Zniesiono także osiedla jako odrębne jednostki podziału terytorialnego. Najistotniejsze zmiany wprowadziła ustawa o dwustopniowym podziale administracyjnym państwa z 28 maja 1975 r. Po pierwsze: 1 czerwca 1975 r zwiększono liczbę województw do 49. Równocześnie zniesiono powiaty. Rezultaty tych zmian zostały uwzględnione w nowelizacji Konstytucji PRL z 10 lutego 1976 r. Ten dwustopniowy podział terytorialny państwa przetrwał do 1998 r. Z dniem 1 stycznia 1990 r. wprowadzono zasadniczy trzystopniowy podział Polski.

USTRÓJ PAŃSTWA W OKRESIE PRZEJŚCIOWYM 1944-1947

W 1944 roku utworzono państwo określane jako Polska Ludowa. Przetrwało ono aż do 1989r. W wyniku dokonanej wówczas zmiany ustroju powstała III Rzeczypospolita.

Najważniejsze dla dziejów państwa i społeczeństwa były lata: 1944-1945, 1947, 1956, 1968, 1970, 1980-1981, 1989. Powszechnie przyjmuje się, ze okres Polski Ludowej obejmuje lata: 1944-1989. Polska w granicach po II wojnie światowej była państwem nie suwerennym podległym Związkowi Radzieckiemu. Zgodnie z tym nie mogła zatem swobodnie określać swojego ustroju. W Polsce obok władz okupacyjnych funkcjonowały dwie niezależne od siebie i przeciwstawne politycznie konspiracyjne struktury państwowe. Były to organy podporządkowane rządowi RP na emigracji ( obóz londyński) oraz organy obozu komunistycznego. Taki stan dwuwładzy utrzymywał się do lipca 1945. Przemiany ustrojowe od 1944 roku składały się na uchwaloną później Małą Konstytucję z 19 lutego 1947r. wprowadzała ona tymczasową organizację państwa. Dopiero w 1952 r. uchwalona została Konstytucja Polski Ludowej.

W oficjalnych komunikatach nikt nie mówił o utworzeniu socjalistycznego państwa. Dla pozorów zachowano kilka demokratycznych instytucji z okresu II Rzeczypospolitej, dopuszczono także do działalności partie opozycyjne. Z czasem jednak opozycja była eliminowana na rzecz oczywiście PPR. Partia ta w rzeczywistości, chciała stworzenia z Polski - państwa socjalistycznego opartego na dyktaturze proletariatu. Oznaczało to uznanie głównej roli partii komunistycznej w Polsce Ludowej. Miały wkrótce zniknąć także wszelkie instytucje demokratyczne stworzone wczasach II Rzeczypospolitej (a pozostawione przez jakiś czas dla zmylenia społeczeństwa).

Konspiracyjne instytucje ustrojowe w latach 1944-1945

Już od końca 1939 roku zaczęto organizowanie polskiego państwa podziemnego podporządkowanego rządowi RP na emigracji. W pierwszej kolejności utworzono pion wojskowy, obejmujący Związek walki Zbrojnej przekształcony w 1942 r w AK. Struktury władz działających w kraju zyskały miano Polskiego Państwa Podziemnego. Nazwy tej używano od 1944. Ale już od jesieni 1941 roku wojskowe i cywilne struktury PPP funkcjonowały w całym kraju. Ostateczny kształt osiągnęły w 1944 roku. Splot różnych wydarzeń sprawił, że w 1944 roku władze w PPP zaczęli przejmować komuniści, uzależnieni od Związku Radzieckiego. Zakwestionowano także prawo legalnych władz RP, które cieszyły się uznaniem społeczności międzynarodowej do reprezentowania Narodu Polskiego. Władze RP na emigracji powierzyły kierownictwo podziemia Delegatowi Rządu na Generalne Gubernatorstwo od 1940. Delegatowi podlegali delegaci okręgowi w przedwojennych województwach i powiatowi. Z czasem rozgraniczano pion wojskowy z cywilnym. Od schyłku 1942 r, Delegatura stała się najwyższym reprezentantem rządu RP w kraju. Od kwietnia 1943 do marca 1945 stanowisko Delegata Rządu na kraj zajmował Jan Stanisław Jankowski. Wewnętrzny podział Delegatury na departamenty odpowiadał resortom sprzed 1 września 1939r. Jej organem prasowym była „Rzeczpospolita”.

Formą współdziałania stronnictw politycznych stał się utworzony w lutym 1940 roku Polityczny Komitet Porozumiewawczy. Grupował on przedstawicieli PPS-WRN, SL, Stronnictwa Narodowego, a także SP. PKP przedstawiał kandydata na stanowisko Delegata Rządu. Składał także opinie o budżecie i polityce personalnej Delegata Rządu. Delegat Rządu przekazywał uchwały PKP - rządowi RP na emigracji. PKP był organem doradczym Delegata Rządu. W marcu 1943 roku PKP przekształcił się w Krajową Reprezentację Polityczną Narodu Polskiego, ale sprawował te samą funkcję. W deklaracji KRPNP z 15 sierpnia 1943 r. znalazła się zapowiedź utworzenia konspiracyjnego parlamentu w postaci RJN oraz konieczność przeprowadzenia wielu reform społeczno-gospodarczych w niepodległej Polsce.

Największą zbrojną organizacja podziemną stała się AK. Powstała ona na rozkaz Naczelnego Wodza 14 lutego 1942 r., dokładnie w tym roku doszło do przemianowania ZWZ na AK - która była formacja ochotniczą. Ostateczny kształt organizacyjny uzyskała ona w 1943 roku. Na czele Armii stał Komendant Główny. Organem dowodzenia była Komenda Główna AK (zwana inaczej sztabem generalnym). Komendantowi zostało także podporządkowane Biuro Informacji i Propagandy. Terytorialnie AK podzielona była na kilka województw (nie obejmowała wszystkich), okręgi, inspektoraty i podokręgi. Obwód obejmował powiat. Obwody dzieliły się na rejony i placówki. 15 sierpnia 1942 r. gen. Władysław Sikorski nakazał podporządkowanie się wszystkich organizacji wojskowych AK. Poza strukturami wojskowymi AK pozostawała także część NSZ, PAL i GL. Liczyła ona około 300-350 tysięcy zaprzysiężonych osób. Najważniejszym zadaniem AK jako struktury wojskowej było doprowadzenie do wybuchu powszechnego powstania narodowego w momencie załamania się potęgi militarnej hitlerowskich Niemiec. Przebieg kampanii wojennej w 1943 r. uczynił ten plan niemożliwym do zrealizowania. Wtedy opracowano kolejny plan - pod kryptonimem BURZA. Drugim co do znaczenia zadaniem AK było prowadzenie walki bieżącej. Początkowo skupiono się na prowadzeniu działalności wywiadowczej i propagandowej. Ograniczano akcje zbrojne ze względu na represje okupanta. Od 1943 roku nastąpiło rozszerzenie walki bieżącej.

Niektóre ugrupowania polityczne i związane z nimi organizacje zbrojne nie uznawały zwierzchnictwa władz RP na uchodźstwie. Szczególnie odnosiło się to do Tymczasowej Narodowej Rady Politycznej, której podlegały te oddziały zbrojne (NSZ), które nie podporządkowały się AK. Utworzono odrębna od PPP strukturę konspiracyjnej administracji „alternatywnego państwa podziemnego”. Od zimy 1943 głównym wrogiem NSZ był Związek Radziecki.

Plan Burza

Gdy oddziały Armii Czerwonej miały przekroczyć polskie granice na wschodzie, przedstawiciele polskiej administracji konspiracyjnej miały wystąpić jako legalne władze polskie i zaproponować Rosjanom współdziałanie w zwalczaniu wspólnego wroga. Polska liczyła, ze Rosja przystanie na taki układ. Polskie władze wyraźnie obserwowały to co dzieje się poza granicami kraju. Plan ten, zakładano, ze wznowi stosunki dyplomatyczne zerwane przez rząd polski po odkryciu masowych grobów w Katyniu. Do tego jednak nie doszło.

Ważna dla Polaków była kapitulacja oddziałów niemieckich w lutym 1943 pod Stalingradem. Tym samym sprawa polska dostała się w ręce Stalina. Sytuacja międzynarodowa sprzyjała temu, by w niedalekiej przyszłości podporządkować terytorium Polski - Związkowi Radzieckiemu. Powoływano organizacje polityczne z własnymi formacjami wojskowymi a nawet struktury państwowe uzależnione od ZSRR.

Jest to geneza utworzenia w Polsce PPR - partii o charakterze komunistycznym. Partia powstała 5 stycznia 1942 w Warszawie z inicjatywy Międzynarodówki Komunistycznej (MK). Dokumenty tej partii zawierały wezwanie do walki z hitlerowskim okupantem o wolną i niepodległą Polskę. Reformy, które zamierzano przeprowadzić, nie nazywano rewolucją, obawiano się, ze może to wywołać dezaprobatę społeczeństwa. Zakazano także śpiewania partyjnego hymnu : „niech żyje polska republika rad”. Mimo tych zabiegów PPR zostawał przed dość długi czas na marginesie życia politycznego podziemia w Polsce. PPR domagała się od zapewnienia jej równorzędnej pozycji z pozostałymi ugrupowaniami politycznymi na polskiej scenie politycznej. Rozmowy w tej sprawie z Delegaturą Rządu na kraj i Komendą Główną AK zakończyły się fiaskiem. Od PPR oczekiwano w pierwszej kolejności uznania i podporządkowania się legalnym władzo RP. Partia jednak nie zamierzała wycofać się z MK. Dlatego też przeszła do opozycji i zaczęła krytykować działalność i rządy władz PPP. Posunęła się nawet do tego by puścić plotkę o tym ze AK sprzyja hitlerowskim oddziałom. Potem zakwestionowała legalność władz RP na emigracji i w kraju.

25/26 kwietnia 1943 przerwane zostały stosunki między Polską, a Związkiem Radzieckim. Powód: odkrycie przez Niemców masowych grobów oficerów polskich zamordowanych przez NKWD w Katyniu. Stalin z drugiej strony konsekwentnie dążył do stworzenia kolejnego ośrodka zależnego od siebie.

W lutym 1943 r. powstała organizacja Związek Patriotów Polskich (jej nazwę zaproponował Stalin) Organizacja komunistyczna - działalność rozwinęła po I Zjeździe (konstytucyjnym) obradującym w Moskwie. Szczególnie aktywna była tu Wanda Wasilewska przewodnicząca Zarządu Głównego ZPP. Organizacja ta po przejęciu Delegatury Ambasady RP w Moskwie reprezentowała interesy polskiej ludności w ZSRR. W maju 1943 zaczęto forowanie oddziałów dywizji im. Tadeusza Kościuszki. Miały to być zalążki polskiej armii w ZSRR. Podobnie jak PPR ZPP kwestionował legalność władz RP w kraju i na emigracji. PPR opowiadała się nadal za stworzeniem tzw. Antyfaszystowskiego frontu narodowego. Chciała także powołać jednorodny politycznie rząd. Ten postulat zawarła PPR w swojej drugiej deklaracji programowej „o co walczymy?”. W deklaracji tej PPR jasno określiła (wypowiadając się także w imieniu całego narodu), że nie uznaje rządu na emigracji za rząd legalny. Największym osiągnięciem obozu komunistycznego w 1943 było powołanie do życia KRN w opozycji do Krajowej Reprezentacji Politycznej Narodu Polskiego. Mimo wszelkich zabiegów PPR nie zdołała uzyskać poparcia ani najważniejszych partii lewicowych ani przedwojennej centrolewicy. W skład KRN weszły zależne od PPR grupy osób z niektórych partii decydujących się na współpracę z komunistami. Byli to członkowie RPPS i przyszłego SL Wola Ludu oraz grupy bezpartyjnych demokratów.

1 grudnia 1943/1 stycznia 1944 w Warszawie odbyło się konspiracyjne zebranie założycielskie KRN. Na przewodniczącego wybrano nieznanego wcześniej działacza komunistycznego Bolesława Bieruta. Siłami zbrojnymi była utworzona wkrótce( 1 stycznia 1944) AL. Siedem miesięcy później liczyła już ona prawie 15 tysięcy osób. Organem prasowym KRN był dwutygodnik „Rada Narodowa”. KRN miała się stać najwyższym organem władzy państwowej, gdy Armia Czerwona wkroczy na teren Polski. Uważała się za organ powołany do walki z hitlerowskim okupantem. Odmawiała także władzom na emigracji prawa do reprezentowania narodu Polskiego. Jednym słowem robili co chcieli, mimo że zwolennicy obozu komunistycznego w Polsce stanowili znaczną mniejszość społeczeństwa. 3/4 stycznia 1944 Armia Czerwona wkracza na ziemie Polskie. Rząd RP uznał początkowo wojska radzieckie jako sojusznicze. Strona radziecka zajęte przez siebie terytoria traktowała jako integralną część ZSRR. Wraz z przesuwaniem się frontu wschodniego na zachód mobilizowała się AK, walcząc z radzieckimi oddziałami przeciwko oddziałom niemieckim. Od czerwca 1944 uważano że AK powinna pomagać w zajmowaniu dużych miast w ramach planu Burza. Ponieważ przy okazji walk żołnierze radzieccy zaczęli prześladować polskich oficerów - postanowiono ograniczyć walki w ramach Burzy. Pod względem politycznym plan Burza zakończył się niepowodzeniem.

Reakcją władz RP na powołanie KRN było powołanie 9 stycznia 1944 RJN na mocy Delegata Rządu na Kraj. Przewodniczącym został Kazimierz Pużak. Najważniejszym aktem ogłoszonym przez RJN była deklaracja programowa „O co walczy Naród Polski ?” z 15 marca 1944. Zawierała ona szeroki zakres reform społecznych i ekonomicznych. Przewidywała ona, ze powojenna Polska oprze swój ustrój na systemie demokracji parlamentarnej przy działaniu silnych rządów. Możliwie najszybciej zostaną zorganizowane wybory parlamentarne, na podstawie nowej demokratycznej ordynacji wyborczej. Parlament ten dokona zmiany konstytucji. W obozach politycznych występowały wewnętrzne spory i konflikty. Z początkiem 1944 PPR nasiliła krytykę wobec władz PPP. Szczególnie gwałtownie atakowano AK. Dochodziło nawet do skrytobójczych mordów i wydawania gestapo politycznych przeciwników co przede wszystkim czyniła PPR. W następstwie sytuacji w kraju i przebiegu działań wojennych KRN wysłał delegacje do Moskwy. Chodziło o to by ustalić, kto ma w kraju rządzić: czy Centralne Biuro Komunistów Polskich i ZPP, czy KRN. Ostatecznie Stalin zdecydował o uznaniu KRN za oficjalne przedstawicielstwo narodu polskiego. ZPP i Armia polska w Związku radzieckim podporządkowały się KRN. W połowie 1944 Stalin zdecydował o powołaniu przez KRN organu wykonawczego dla ziem polskich położonych na zachód od linii Curzona. 15 lipca 1944 r. przekazano Stalinowi memoriał w sprawie konieczności utworzenia Tymczasowego Rządu Polskiego.

Kilka dni później (19 lipca) pojawiła się koncepcja powołania Delegatury Krajowe Rady Narodowej dla terenów Wyzwolonych. Ostatecznie w Moskwie przesadzono o utworzeniu PKWN. W lipcu z kolei PPR podjęła jawną działalność polityczną liczyła już wtedy około 20 tys. Członków. Niestety legalne władze RP znów nadal musiały ukrywać działając w podziemiu. W związku z przewidywanym wkroczeniem do Polski Armii Czerwonej, dokonano reorganizacji władz. Na mocy Dekretu Prezydenta RP z 26 kwietnia 1944r. Delegatowi Rządu na Kraj (do tej pory występował jako minister) teraz powierzono mu funkcję wicepremiera. Reakcją na powołanie PKWN było powołanie KRM (26 lipca 1944). W jego skład wchodzili: Delegat Rządu, i trzej zastępcy: Adam Bień, Stanisław Jasiukowicz, i Antoni Pajdak. Osoby te wraz z większością przywódców PPP po podstępnym zatrzymaniu przez NKWD, przewieziono potem do Moskwy. Jedynie w okresie powstania warszawskiego PPP mogło działać jawnie. Do ujawnienia przygotowywały się główne stronnictwa polityczne. PO aresztowaniu przywódców PPP Tymczasowym Delegatem Rządu został Stefan Korboński do 27 czerwca 1945.

Po upadku powstania warszawskiego nowy dowódca AK gen. Leopold Okulicki (formalnie od 27 grudnia 1944) najpierw zdemobilizował oddziały AK na terenie hitlerowskiej okupacji, a w 19 stycznia 1945 r. podjął decyzje o rozwiązaniu AK. Z chwilą tą przestała istnieć armia podziemia. Po kilku miesiącach rozkazem gen. Władysława Andersa powołano Delegaturę Sił Zbrojnych na kraj. Na czele jej stanął płk Jan Rzepecki podlegający Delegatowi Rządu. Organizacja DSZ była podobna do AK. Zadaniem Korbońskiego było kierowanie całością akcji oporu przeciw sowietyzacji Polski. Po utworzeniu TRJN nie było sensu ukrywania Armii. 24 lipca 1945 r. gen Rzepecki wezwał żołnierzy do ujawnienia się. W miejsce DSZ Rzepecki utworzył 2 września 1945 Wolność i Niezawisłość - była już organizacją polityczną. 1945 roku po wkroczeniu Armii Czerwonej rozpoczął się proces upadku struktur PPP. Symboliczny kres działalności PPP wiąże się z procesem „Szesnastu” odbywającym się w Moskwie 18-21 lipca 1945. Formalnie PPP przetrwało do momentu rozwiązania RJN i Delegatury Rządu na Kraj - 1 lipca 1945.

Podstawy ustrojowe Polski Ludowej (od roku 1944)

W 1944 losy Polski w coraz większym stopniu uzależnione były od postępowania władz radzieckich. Nie tylko odrzucano kompromisowe propozycje premiera S. Mikołajczyka przedstawione w Londynie w trakcie rozmów z ambasadorem radzieckim Wiktorem Lebiediewem w czerwcu 1944. Wkrótce Stalin zdecydował się na utworzenie rządu polskiego opartego o struktury krajowe. Komuniści nie przystawali na ten pomysł, ale nie wiele mieli w tej sprawie do powiedzenia. 20 lipca 1944 r. powołano Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego przy współudziale radzieckiego ministra spraw zagranicznych Wiaczesława Mołotowa. Powołanie PKWN powołano 21 lipca 1944 w Moskwie ustawą KRN, pod którą figuruje podpis B. Bieruta, jako jej przewodniczącego. Tekst tego aktu został zaaprobowany przez KRN a potem promulgowany w dzienniku ustaw RP. Pierwszy numer takiego dziennika wydano w Lublinie z datą 15 sierpnia 1944. Ustawa o PKWN określała go jako tymczasową władzę wykonawczą, która miała za zadanie wyzwolić kraj, zdobyć niepodległość i odbudować państwowość polską. Założenie PKWN było najważniejszym krokiem do tego by komuniści mogli przejąć władze w Polsce.

Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego powstał w Moskwie, przy udziale Stalina i Jakuba Bermana. 21 lipca 1944 Delegacja KRN przyjęła jego ostateczną wersję. Manifest wydrukowano w jeżyku rosyjski i polskim. Odczytano 22 lipca 1944 w audycji radiowej ZPP w radiostacji Kościuszko. Manifest lipcowy był uważany za najważniejszy dokument polityczny Polski Ludowej. Traktowano go także jako dokument prawny, chociaż nim nie był. Manifest nie był bowiem ustawą. Należał jedynie do dokumentów proklamujących Polskę Ludową. Mówiono, ze Manifest zawierał normy prawne określające podstawy ustroju społeczno-gospodarczego i politycznego państwa. Traktowany był nawet jako akt konstytucyjny. Treść sformułowań dotycząca ustroju społeczno-gospodarczego nie wykraczała poza wcześniej sformułowane postulaty RJN. Akt z 22 lipca 1944 zapowiadał przeprowadzenie wielu reform: rolnej, ubezpieczeń społecznych oraz szkolnictwa. Manifest określał władze w Londynie jako samozwańczą i nielegalną, a tę która jest w Polsce - jako jedyną i cieszącą się poparciem narodu, co oczywiście było przekłamaniem. Według manifestu KRN i PKWN działały na podstawie konstytucji z 17 marca 1921 roku. Jedynie obowiązującej konstytucji legalne uchwalonej prawnie. Podstawowe założenia konstytucji z 17 marca 1921 r. obowiązywać miały aż do zwołania sejmu ustawodawczego, który miał uchwalić w imieniu narodu nową konstytucję. Takie stwierdzenia w manifeście były szalenie nieprecyzyjne. Łatwo było zadać sobie pytanie do kiedy miałby konkretnie obowiązywać dokument Konstytucji marcowej, po drugie nigdzie nie definiowano terminu podstawowe założenia konstytucji. Struktura państwowa przedstawiona w manifeście obejmował a KRN - tymczasowy podziemny parlament, PKWN- tymczasowy najwyższy naczelny organ władzy wykonawczej oraz rady narodowe: województwa, powiatowe, miejskie i gminne. Manifest określił też wiele zadań PKWN: przywrócenie wszystkich swobód demokratycznych (ale takich które nie będą mogły służyć wrogom demokracji). To oznaczało ze niektórzy mogą zostać pozbawieni swobód obywatelskich.

Naczelne organy państwowe

>>> Krajowa Rada Narodowa

KRN sprawowała władze na podstawie Statutu Tymczasowych Rad Narodowych z 1 stycznia 1944 r na obszarze całej Polski w oparciu o system terenowych rad narodowych. Stanowił tymczasową polityczną reprezentację narodu. Dzięki temu uznano KRN za podziemny tymczasowy parlament pełniący do utworzenia 21 lipca 1944 PKWN. KRN miał także sprawować funkcję parlamentu do czasu powołania stałego przez Sejm Ustawodawczy. Sejm taki powołano do życia w lutym 1947 roku.

Statut Tymczasowy Rad Narodowych zastąpiono ustawą z 11 września 1944 o organizacji i zakresie działania rad narodowych. Akt ten - miał charakter konstytucyjny - nazywany był nawet Małą Konstytucją. Akt ten określał organizację i pozycje ustrojową KRN oraz jej skład. Do jej składu weszli przedstawiciele wojewódzkich rad narodowych oraz organizacji polskich za granicą, które podporządkowały się KRN. Potem weszli także wojskowi, pracownicy oświaty, nauki, literatury i sztuki. Członkowie KRN nie pochodzili z demokratycznych wyborów, mogli zostać odwołani. Do członkostwa w KRN dopuszczono jedynie te spośród organizacji, które utożsamiały się z nową władzą a przede wszystkim uznawały Konstytucję Marcową . Była to świadoma inicjatywa PPR. Chciano się w ten sposób pozbyć działaczy i organizacji przedwojennych. W praktyce do sierpnia 1944 roku KRN reprezentowała interesy PPR, do połowy 1945 roku KRN stanowiła wyłączną reprezentację koalicji partii lewicowych (PPR, PPS, SL i SD). Na pierwsze posiedzenie KRN zaproszono niewiele bo 27 osób. Potem było ich więcej 444 posłów. Gdyby liczyć, tych, którzy mandatów się zrzekli to 471. Pracami KRN kierowało wybierane stałe Prezydium. Przewodniczący KRN był jednocześnie przewodniczącym prezydium. W skład prezydium wchodziło 5-7 osób - liczbę prezydium określała ustawa o radach narodowych z 6 maja 1945. Wśród tych osób byli: prezydent KRN, jego dwaj zastępcy, Naczelny Dowódca Wojska Polskiego oraz członkowie. Prezydium było pierwszym takim organem w Polsce oczywiście zaczerpniętym z modelu radzieckiego. Ważną funkcją prezydium było sprawowanie kontroli nad organami władzy wykonawczej. Sesje plenarne były krótkie i rzadkie - by nie dawać opozycji zbyt wielu okazji do popisu a w szczególności PSL. Obok prezydium drugim organem kierowniczym był przewodniczący, a zgodnie z ustawą z 31 grudnia 1944 Prezydent KRN. Wiceprezydentami zostali Edward Osóbka - Morawski (RPPS) i Stanisław Szwalbe (PPS). Ostatecznie nie powołano trzeciego wiceprezydenta z PSL. Prezydent KRN pełnił także funkcję marszałka (zgodnie z założeniami konstytucji marcowej). Prezydent była także głową państwa. W jednym ręku połączono funkcje: prezydenta KRN przewodniczącego jej Prezydium oraz głowy państwa jako Prezydenta RP. Konstrukcja była sprzeczna z systemem parlamentarnym.

Organem kontroli państwowej - do czasu zorganizowania NIK było Biuro Kontroli utworzone przy prezydium KRN.

W okresie jawnej działalności KRN powstały kluby poselskie, Obowiązywała ich dyscyplina partyjna. Władze partii określały kierunki działalności politycznej klubów poselskich. W rzeczywistości KRN realizowała interesy PPR. Na podstawie regulaminu KRN z 6 maja 1945 powołano komisje stałe i nadzwyczajne, wykazujące znaczną aktywność. Zadaniem komisji nadzwyczajnych było w szczególności przygotowanie zasad głosowania ludowego.

Uprawnienia KRN:

Rząd uzyskał prawo wydawania dekretów z mocą ustawy. Regulowały to przepisy ustawy z 15 sierpnia 1944 o tymczasowym trybie wydawania dekretów z mocą ustawy. Oczywiście oprócz ustaw, które rozwiązywały by PKWN, lub ratyfikowały jakieś umowy międzynarodowe. Dekrety z mocą ustawy przekładano do zatwierdzenia przez prezydium KRN. Akty te uzyskiwały moc prawną po zatwierdzeniu na najbliższym plenarnym posiedzeniu KRN. Postanowienia konstytucji Marcowej wykorzystywano głównie do celów propagandowych.

>>> Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego

>>> Rząd Tymczasowy

>>> Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej

Na podstawie ustawy z 11 września 1944 KRN była uprawniona do powołania Rządu Tymczasowego wtedy kiedy chciała. Wymagało to jednak wcześniejszego rozwiązania PKWN. Według Manifestu z 22 lipca 1944 KRN powołała PKWN, który w jej imieniu objął władzę na wyzwolonych terenach Polski. Dokument ten nie ustalał wzajemnych stosunków między KRN a PKWN. Formalnie jednak PKWN był organem wykonawczym KRN, co oznaczało, ze jest jej podporządkowany politycznie i organizacyjnie. W praktyce PKWN był bardzo samodzielny i nie był tak uległy KRN. Z punktu widzenia formalno-prawnego PKWNN nie był rządem. W odróżnieniu od Związku Radzieckiego zarówno Stany Zjednoczone, jak i Wielka Brytania uznawały rząd na emigracji. W Londynie. Związek radziecki w depeszy do brytyjskiego premiera Churchilla - napisał, że ZSRR nie znalazł innych sił zdolnych do utworzenia polskiej administracji, jak te które są - i nie miał tu na myśli rządu emigracyjnego - ale komunistów.

Przewodniczącym PKWN został Edward Osóbka Morawski. Przywódca grupy rozłamowej RPPS. Wiceprzewodniczącymi zostali: Andrzej Witos i Wanda Wasilewska. W rzeczywistości decydującą rolę w PKWN odgrywali członkowie PPR mimo, ze nie stanowili większości. Ustawa z 21 lipca 1944 o utworzeniu PKWN - mówiła także o 13resortach z kierownikami na czele.

Po przesłaniu notatki Stalina do premiera WB - polski rząd na emigracji złożył protest do władz Stanów Zjednoczonych i WB. Radziecki Komisariat Ludowy Spraw Zagranicznych w oświadczeniu z 26 lipca 44 pisał, ze działania Armii czerwonej na ziemiach polskich - były działaniami na terenie niezależnego, zaprzyjaźnionego sprzymierzonego ZSRR państwa.

26 lipca 1944 zawarto w Moskwie układ między PKWN, a ZSRR -którym podpisaliśmy na siebie wyrok uzależniając się od ZSRR i znacznie ograniczając swoją suwerenność. Przestępstwa dokonywane w strefie działań wojennych przeciwko Armii Czerwonej podlegały jurysdykcji Wodza Naczelnego radzieckich sił zbrojnych. W sprawach tych orzekały radzieckie siły wojskowe.

PKWN realizując zapowiedź Manifestu lipcowego - sprawował władzę poprzez rady narodowe i swych przedstawicieli. Nową formacja była MO - Milicja Obywatelska, początkowo podporządkowana radom narodowym na podstawie Dekretu z 15 stycznia 1944 o utworzeniu MO. Nie opublikowano jednak tego zapisu o MO w dzienniku ustaw. PKWN wydał dekret o utworzeniu MO 7 października 1944. MO była formacją Służby bezpieczeństwa.

W drugiej połowie 1944 nasiliły się represje. Jednocześnie PKWN starał się o pozyskanie szerszego poparcia społecznego. Konsekwentnie podważał zaufanie do legalnych władz RP na emigracji. Apelowano o współudział w odbudowie kraju po zniszczeniach wojennych. Reaktywowało swoją działalność wiele organizacji społecznych i naukowych. Powołano Katolicki Uniwersytet Lubelski a obok niego zaraz utworzono Uniwersytet Marii Curie - Skłodowskiej. W tym samym czasie władze radzieckie rozbrajały AK. W miejscach publicznych rozklejano plakaty z hasłem: „AK - zapluty karzeł reakcji”.

Utworzenie i funkcjonowanie aparatu państwowego władzy ludowej stało się faktem w 1944. Był to przede wszystkim wynik działania PKWN.

Stanisław Mikołajczyk sprawujący od 15 lipca 1943 r funkcje premiera rządu RP podejmował wielokrotne próby kompromisowego ułożenia stosunków polsko-radzieckich. Ponieważ nie przyniosły one rezultatu Mikołajczyk złożył dymisję, a nowym premierem został Tomasz Arciszewski. Józef Stalin wykorzystał przesilenie polityczne w rządzie w Londynie i przyśpieszył zmiany statusu PKWN. Na początku grudnia rozpoczęto kampanię przekształcenia statutu PLWN w rząd tymczasowy. Nowy Rząd powstał w miejsce rozwiązanego 31 grudnia 1944 PKWN. Podstawą dzialalności był manifest lipcowy. Utworzono go w oparciu o zasady właściwe dla systemu parlamentarno - gabinetowego. Zawarte w konstytucji Marcowej. Ustawa o kompetencjach przewodniczącego Krajowej Rady Narodowej z 11 wrzesnia 1944 została zastąpiona ustawą z 31 grudnia 44 - na czele KRN stał Prezydent. Według art. 45 Konstytucji marcowej prezydent mianował Prezesa RM a na jego wniosek i ministrów. Rząd i ministrowie mieli ponosić odpowiedzialność polityczną przed KRN. Nad RM było też prezydium KRN.

Ustawa KRN z 3 stycznia 1945 przekazywała Rządowi Tymczasowemu uprawnienia do wydawania dekretów z mocą ustawy, dotychczas przysługiwało to PKWN. Morawski został powołany na stanowisko prezesa RM. Pierwszym z dwóch wicepremierów był Władysław Gomułka. Na podstawie ustawy z 31 grudnia 44 w skład gabinetu wchodziło 18 ministrów spośród których kilku wchodziło w PKWN. Nowy rząd uzyskał charakter koalicyjny. Dominującą rolę odgrywali członkowie PPR. Objęli najważniejsze funkcje w rządzie.

Przeciwko utworzeniu Rządu Tymczasowego wystąpiły USA i Wielka Brytania. Zaprotestował także polski rząd na emigracji. Związek radziecki z kolei uznał Dyplomatycznie Rząd Tymczasowy 4 stycznia 1945, Czechosłowacja 30 stycznia 1945 i Jugosławia 30 marca 1945. Układ z 21 kwietnia 1945 o przyjaźni pomocy wzajemnej i współpracy miedzy powojenną Polską a ZSRR ważny na 20 lat formalnie uzależnił Polskę od Związku Radzieckiego.

Przed końcem czerwca 1945 po niemal półrocznej działalności Rząd Tymczasowy ustąpił. Miał go zastąpić TRJN. 30 stycznia 1945 Armia Czerwona przekroczyła przedwojenną granicę Polsko-niemiecką. W lutym 1945 ogłoszono postanowienia konferencji krymskiej dotyczące dalszych losów. Wielka Trójka postanowiła, ze w Polsce powinny odbyć się demokratyczne wybory, w których prawo udziału będzie przysługiwało partiom demokratycznym i antyfaszystowskim. Stalin był zainteresowany jedynie częściowymi zmianami w składzie Tymczasowego Rządu, a nie od razu nowych wyborów. Realizację postanowień konferencji Jałtańskiej powierzono Komisji Dobrych Usług, którą stanowili radziecki minister Spraw Zagranicznych Wiaczesław Mołotow, ambasador amerykański Averell Harriman i brytyjski w Moskwie Archibald Clark Kerr. W Jałcie naruszono zasady Karty Atlantyckiej z 1941 dlatego rząd RP w Londynie wydał oświadczenie, że postanowienia konferencji dotyczące Polski są nie ważne i nie mogą być uznane przez rząd w Londynie. Od lutego 1945 siedzibą rządu Tymczasowego stała się Warszawa. Kontynuowano rozbudowę struktur administracyjnych i organów bezpośredniego przymusu. 21 czerwca 1945 osiągnięto porozumienie w sprawie rekonstrukcji rządu Tymczasowego i rozszerzenia KRN. Był to sukces dyplomacji radzieckiej.

28 czerwca 1945 ogłoszono komunikat o utworzeniu TRJN. W kilka godzin po dymisji Rządu Tymczasowego Prezydent KRN na podstawie art. 45 Konstytucji Marcowej powołał skład TRJN. Podstawę funkcjonowania rządu wciąż stanowiła ustawa z 31 grudnia 1944. Powstał rząd koalicyjny oparty na systemie wielopartyjnym. Wkrótce po zebraniu się SU w lutym 1947 TRJN został rozwiązany. W oparciu o kryteria partyjne i polityczne premierem TRJN został Edward Osóbka Morawski. Zajmował także stanowisko w rządzie Tymczasowym. Gomułka i Mikołajczyk objęli stanowiska wicepremierów. Drugi z nich otrzymał jednocześnie tekę Ministra Rolnictwa. Przyjęto zasadę równego udziału w rządzie po 6 tek dla komunistów, socjalistów i ludowców. Ostatecznie najważniejsze resorty wpadły w ręce komunistów. Po utworzeniu TRJN nastąpiła likwidacja większości struktur Polski Podziemnej z RJN na czele. Od połowy 1945 roku ustał stan dwuwładzy w Polsce. Protesty rządu RP w Londynie nie miały już realnego znaczenia. Powstaniu TRJN sprzeciwiała się Stolica Apostolska. Od końca 1945 roku kolejne państwa uznawały nowy rząd polski: Francja 29 czerwca USA, WB i Chiny 5 lipca. Jeszcze przez pewien czas stosunki dyplomatyczne z rządem RP utrzymywała Hiszpania i Irlandia. Taki zabieg ze strony państw europejskich był wynikiem celnie prowadzonej polityki faktów dokonanych przez ZSRR.

Rady Narodowe i samorząd terytorialny

Od stycznia 1944 obóz lewicowy przystąpił do tworzenia systemu konspiracyjnych władz administracyjnych. Obejmował on poza KRN terenowe rady narodowe: wojewódzkie, powiatowe i miejskie i wiejskie. Pozycję rad określiła niepublikowana uchwała KRN z 1 stycznia 1944 Statut Tymczasowy Rad Narodowych. Według tego aktu podstawą działania rad jest wola szerokich mas wyrażona w ofiarnej zbrojnej walce ludu polskiego z okupantem. W praktyce na grunt polski przeniesiono rosyjską instytucję ustrojową. Radom Narodowym wyznaczano szczególną rolę. Władze zwierzchnią nad terenowymi radami miał KRN. Według aktu z 1 stycznia 1944 rady narodowe miały funkcjonować do czasu zwołania sejmu ustawodawczego. Pozycję rad określała ustawa z 11 września 1944. Określała je początkowo jako tymczasowe organy ustawodawcze i samorządowe. Nowelizacja ustawy z 3 stycznia 1946 przyznała KRN nadzór nad radami narodowymi. Według dekretu z 21 sierpnia 1944 organami władzy wykonawczej administracji ogólnej w województwach i powiatach byli wojewodowie i starostowie. Wojewoda wykonywał swoje obowiązki przy pomocy urzędu wojewódzkiego. Starosta za pomocą starostwa powiatowego. Ich pozycje prawną uregulowano w rozporządzeniu Prezydenta RP z 19 stycznia 1928 r. Wojewoda pochodził początkowo z nominacji PKWN. Potem wpływ na powoływanie i odwoływanie wojewodów i starostów uzyskały rady narodowe.

Nowym elementem ustroju państwowego były samorządy terytorialne przywrócone na podstawie Konstytucji Marcowej i innych aktów prawnych z czasów II Rzeczypospolitej. Nastąpiło to w drodze dekretu PKWN z 23 listopada 1944. W praktyce samorząd terytorialny utożsamiano z radami narodowymi. Był samorząd wojewódzki, powiatowy, miejski i gminny. Organem wykonawczym wojewódzkiej rady narodowej był wydział wojewódzki = którego przewodniczącym był wojewoda lub jego zastępca. Nadzór zwierzchni nad województwami i powiatowymi organami wykonawczymi samorządu terytorialnego miał Kierownik Resortu Administracji Publicznej. Od drugiej połowy 1944 ukształtował się w Polsce system terytorialnych organów państwowych obejmujący: rady narodowe administrację rządową i samorząd terytorialny. Dualistyczny charakter terytorialnej administracji publicznej przetrwał jedynie do czasów ustawy z 20 marca 1950 o terenowych organach jednolitej władzy państwowej.

SEJM USTAWODAWCZY (1947-1952)

Praktyka ustrojowa

Referendum (1946)

Postanowienia konferencji w Jałcie nakazywały w Polsce szybko przeprowadzić wybory parlamentarne, które miały przesądzić o przyszłym systemie politycznym.

Niedługo po ogłoszeniu amnestii z 2 sierpnia 1945 z okazji Święta Odrodzenia Polski ujawniło się kilkadziesiąt tysięcy działaczy wojskowych - wkrótce zastosowano wobec nich represje. Od połowy 1945 roku zaczęli wracać do kraju działacze emigracyjni. 15 lipca 1945 działalność rozpoczęło Polskie Stronnictwo Ludowe z Wincentym Witosem na czele. Nazwę stronnictwa ogłoszono 22 sierpnia 1945 - wtedy też uzyskało ono legalizację. PSL było partią opozycyjną. Od samego początku było szykanowane. Mimo to szybko stało się najliczniejszą partią polityczną w kraju. 14 listopada 1945 r. wznowiło działalność Stronnictwo Pracy z prezesem Karolem Popielem. Odrębną rolę odegrał też ukazujący się ”Tygodnik Powszechny” redagowany przez Jerzego Turowicza. Wydawcą była Krakowska Kuria Metropolitalna. Organem ruchu postępowych katolików było Dziś i Jutro - Bolesława Piaseckiego. Trzeba było zorganizować wybory, ale władzom komunistycznym nie było to na rękę.

W interesie PPR było opóźnienie wyborów - dlatego zrodził się pomysł przeprowadzenia referendum. PSL poparła ten pomysł (tak naprawdę nie wiadomo czyjego autorstwa) bo uznawała potrzebę referendum zwłaszcza na temat istnienia senatu. Ustalono także treść pytań. KRN uchwaliła 27 kwietnia 1946 ustawę o głosowaniu ludowym. Pomysłodawcy referendum chcieli zdobyć poparcie dla obozu lewicowego. Dzień później uchwalono ustawę o przeprowadzeniu referendum. Prezydium KRN powołało 29 kwietnia pierwszego prezesa Sadu Najwyższego - Wacława Barcikowskiego. Jednocześnie powołano go na generalnego komisarza głosowania ludowego. Konstytucja Marcowa nie przewidywała referendum jako formy demokracji bezpośredniej, Pierwsze w XX wieku referendum w Polsce przeprowadzano na podstawie dwóch epizodycznych ustaw z 1946. W maju 1946 rozpoczęła się kampania propagandowa - zamordowano aktywistów PSL. Partie lewicowe określały się jako obóz demokracji i postępu i nawoływały do głosowania 3 x tak. Uzyskanie poparcia większości wyborców zapewniłoby legitymizację nowej władzy. PSL zalazło się w niezręcznej dla siebie sytuacji i zaapelowało i głosowanie 1 x tak 2 x nie. Wywołało to jednak kryzys w następstwie którego 27 czerwca 1946 powstało PSL Nowe Wyzwolenie - popierające 3 x tak.

Pogorszenie sytuacji gospodarczej wywołało falę strajków w Łodzi i Zagłębiu. Jednocześnie tłumy demonstrantów uczestniczyły w Święcie 1 maja - PSL nakłaniały do bojkotu tego święta. Skromne były uroczystości 3 maja - po uroczystości w Kościele Mariackim pochód uformowany głównie przez studentów został rozpędzony przez MO. Nastąpiła fala masowych aresztowań. Aresztowania w Krakowie wyzwoliły falę studenckich strajków. Utrwaliła się opinia ze wydarzenia 3 maja zostały sprowokowane przez władze.

Uchwałą RM z 22 lutego 1946 powołano ochotniczą Rezerwę Milicji Obywatelskiej. W następnym miesiącu utworzono państwowy komitet bezpieczeństwa pod przewodnictwem naczelnego Dowódcy WP marszałka M. Roli Żymierskiego. Sam akt głosowania w dniu 30 czerwca 1946 roku obserwowało liczne grono zagranicznych korespondentów - przebiegł w spokojnej atmosferze. W głosowaniu wzięło udział 85,3 % ogółu uprawnionych do głosowania. Wyniki głosowania ogłoszono 11 lipca - według nich społeczeństwo opowiedziało się w referendum 3 x tak. W rzeczywistości jednak jak się później okazało 3/4 głosujących nie udzieliła poparcia partiom lewicowym. Nie wiadomo ani kto podjął decyzję ani dokładnie jak i kiedy sfałszowano wyniki referendum. Oczywiście odrzucono wszelkie protesty i skargi na prawdziwość referendum zgłaszane przez PSL. Nie publikowano oficjalnych wyników referendum dlatego obóz lewicowy mógł ogłosić swoje zwycięstwo. Wyniki referendum miały znaczenie dla obozów politycznych między którymi doszło do konfrontacji.

Wybory parlamentarne (1947)

W 1946 roku państwa, które w czasie wojny były sojusznikami - teraz zaczęły się różnić. Pojawiły się między nimi sprzeczności, które zapoczątkowały stan nazywany zimną wojną. Brytyjski premier Churchill widząc, że niebezpiecznie rośnie zagrożenie radzieckie mówił w Fulton, że nad znaczną częścią Europy „opuściła się żelazna kurtyna w poprzek kontynentu”. Dotychczasowi polscy sojusznicy - nagle zakwestionowali ostateczny charakter polskiej granicy zachodniej, co godziło w nasz interes. Takie odwracanie się od nas sojuszników nie było na rękę polskim władzom w Londynie. S. Mikołajczyk liczył, że gwarancje zachodnich mocarstw będą jedną z najważniejszych przesłanek jego aktywnej polityki przed wyborami do Sejmu ustawodawczego (SU). Prezes PSL liczył na sukces w wolnych wyborach. Miałyby się one odbywać pod nadzorem Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i ZSRR. Państwa zachodnie nie przyjęły tej propozycji. Z inicjatywy PPS w połowie lipca 1946 roku zaproponowano PSL od 25 do 30% mandatów. PSL wystąpiło ze swej strony o 40 % mandatów poselskich, co wywołało negatywną reakcję ze strony Sekretariatu KC PZPR (27 lipca). Kolejne rozmowy z PSL we wrześniu 1946 także zakończyły się fiaskiem. PPR dążyła do rozbicia opozycji politycznej przed wyborami. Władze nie zgodziły się na zwołanie kongresu SP K. Popiela. Potem nie pozwolono na utworzenie przez Popiela Chrześcijańskiego Stronnictwa Pracy.

Nienajlepiej wiodło się także lewicowym obozom. PPS i PPR chciały równorzędnej pozycji. Te dążenia zrodziły sporo konfliktów. Kością niezgody okazało się PSL. PPR chciała zlikwidować ludowców, a PPS sprzeciwiała się usunięciu PSL-u z polskiej sceny politycznej. W końcu PPR podjął próbę przejęcia kierownictwa nad PPS - nie udało się, ale doprowadziło to do zbliżenia obu partii które ostatecznie postawiły przed PSL ultimatum. Jednak PSL nie odpowiedziało na to ultimatum i nadal kontynuowało swoją politykę.

Na ostatniej XI sesji KRN - uchwalono ordynację wyborczą. Pojawiły się dwa projekty ordynacji: PSL i wspólnej przedstawionej przez PPR i PPS. Obie nawiązywały do ordynacji do sejmu z 28 lipca 1922. KRN odrzuciła projekt PSL-u choć tak naprawdę to on był oparty na demokratycznych przepisach ordynacji z 1922. Nie uwzględniono nawet poprawek przedstawionych przez PSL. Projekt obozu lewicowego był podstawą uchwalonej 22 września 1946 ordynacji wyborczej do sejmu ustawodawczego. Ustawa weszła w życie 11 października 1946 roku. Podczas tej sesji odwołano także posłów SP - „Popiel rzucił wtedy swoją legitymacją poselską w nogi Bieruta”.

Akt z 1946 roku odwołuje się do podstawowych założeń Konstytucji Marcowej i niektórych przepisów ordynacji z 1922 roku. Utrzymano zawartą w ustawie zasadniczej z 1921 roku zasadę pięcioprzymiotnikowych wyborów: jako powszechnych, bezpośrednich, równych proporcjonalnych i tajnych. Poza zasadą wyborów bezpośrednich - wszystkie inne uległy różnym ograniczeniom. Ordynacja z 26 września 1946 ustanowiła SU mający charakter Konstytuanty. W ten sposób w trybie ustawy zwykłej wprowadzono w powojennej Polsce jednoizbowy parlament. Oficjalnie podano, że za jednoizbowym parlamentem opowiedziała się w referendum większość społeczeństwa. Co oczywiście nie było prawdą. SU miał liczyć 444 posłów. Przeważająca ich część (372) była wybierana w wielomandatowych okręgach wyborczych (52). Utrzymano listę państwową obejmującą 72 posłów, co stanowiło ograniczenie zasady całkowitej proporcjonalności. Wyniki głosowania obliczano za pomocą metody d' Hondta. Czynne prawo wyborcze przysługiwało każdemu obywatelowi RP, który ukończył 21 lat. Według ordynacji z 1946 prawo wyborcze czynne mieli także żołnierze. Odrzucono tym samym zasadę apolityczności wojska. Praw wyborczych nie przyznano osobom:

Bierne prawo wyborcze przysługiwało osobom, które ukończyły 25 lat (art. 3). Kandydować mogły także osoby poniżej 25 roku życia ale tylko w wyjątkowych sytuacjach - i decydowała o tym Państwowa Komisja Wyborcza. Nie mogły być wybierane osoby, które przebywały za granicą - dzięki tej regulacji o miejsce w SU nie mogły się starać władze RP na emigracji z okresu II wojny światowej a także wielu działaczy konspiracyjnego podziemia.

Ordynacja z 1946 roku przyjęła zasadę proporcjonalności ograniczonej co oznaczało że wszystkie głosy oddane na partię, które w danym okręgu nie uzyskały mandatu przepadały. Naruszona została zasada równości wyborów. Do uzyskania mandatu poselskiego na Ziemiach Zachodnich wystarczyło poparcie około 30 tysięcy wyborców a na ziemiach centralnych 60-80 tysięcy osób. Przy podziale mandatów - uprzywilejowane były zatem ziemie zachodnie.

Do przeprowadzenia wyborów powołano PKW - której przewodniczącym był Generalny Komisarz Wyborczy mianowany przez Prezydium KRN. Powołano także okręgowe i obwodowe komisje wyborcze.

Termin wyborów ustalono na 19 stycznia 1947 roku.

26 września 1946 roku utworzono blok wyborczy obejmujący: PPR, PPS, SL i SD. Nazwano go Blokiem Wyborczym Stronnictw Demokratycznych i Związków Zawodowych (tzw. Blok Demokratyczny ). We wszystkich okręgach Blok Demokratyczny wystawił wspólne listy. W wyniki porozumienia między członkami Bloku w październiku 1946 podzielono mandaty: PPR i PPS po 32 % SL - 25%, SD - 10 %, i związki zawodowe 1%. Koncepcja ta zakładała wyeliminowanie ze składu SU - PSL-u. Doszło więc do politycznej izolacji PSL u progu kampanii wyborczej.

Społeczeństwo coraz bardziej manifestowało swoje niezadowolenie do nowej władzy. W związku z tym wzmogły się represje. Dążenia społeczeństwa popierało PSL - dlatego i ono było represjonowane. We wrześniu 1946 aresztowano czołowych działaczy PSL: Stanisława Mierzwę i Kazimierza Bagińskiego. Celem represji było wywołanie psychozy strachu. Kościół Katolicki jeszcze przed wyborami nie był represjonowany. Biskupi 10 września 1946 ogłosili list pasterski, w którym nakłaniali do obowiązku uczestniczenia w wyborach. Na kilka tygodni przed wyborami (od 5 grudnia 1946 działać zaczęły grupy ochronno - propagandowe, które organizowały np. wiece i zgromadzenia z udziałem około 4 milionów osób. W dniu wyborów powszechnie naruszono zasadę tajności wyborów, bo np. bardzo często liczono głosy poza lokalami wyborczymi. Według oficjalnych danych opublikowanych w wyborach wzięło udział 89,9% uprawnionych do głosowania. Na listę Bloku Demokratycznego oddano 80, 1 % głosów. Z pozostałych 19, 9% PSL otrzymało 10,3 % głosów SP - 4,7 %, PSL - Nowe Wyzwolenie 3,5 % a na inne listy padło 1,4 % głosów. Zaraz po tym PSL złożyło protest we wszystkich okręgach wyborczych, ale oczywiście wszystkie protesty i skargi zostały natychmiast odrzucone. Wybory także sfałszowano. W rzeczywistości na PSL prawdopodobnie głosowało 69 % wyborców, a w samej tylko Warszawie aż 82 %. Rzeczywistych wyników nie da się odtworzyć. Tak czy inaczej wyniki wyborów do SU oznaczały klęskę opozycji politycznej z PSL na czele. Opozycja ta dążyła do wprowadzenia w Polsce demokratycznego systemu władzy. Co się niestety nie udało i sprawiło, ze od teraz w Polsce władzę sprawował obóz komunistyczny. Nastały rządu systemu „demokracji ludowej”.

Organizacja i zasady działania Sejmu Ustawodawczego

Prezydent KRN zwołał SU na 4 lutego 1947 roku do Warszawy. W oparciu o oficjalne wyniki wyborów partie Bloku Demokratycznego dostały 394 mandaty, co stanowiło 88,7 % ich ogólnej liczby. W ławach poselskich zasiedli przedstawiciele: PPR - 114 posłów, PPS - 116, SL - 109, SD - 41, PSL - 28, SP - 12, PSL Nowe Wyzwolenie - 7 posłów. Tak jak w 1919 roku SU obradujący latach 1947-1952 był Konstytuantą i jednocześnie parlamentem zwykłym. Zadaniem SU było nowe określenie konstytucyjnych podstaw ustroju Polski. Do tego momentu Sejm miał rozstrzygać w szczególności o tym czy nadal będą obowiązywać podstawowe założenia Konstytucji Marcowej. Już podczas pierwszego posiedzenia SU zajął się tymczasowym urządzeniem ustroju państwa. Najważniejszym aktem w tym zakresie była ustawa konstytucyjna o ustroju i zakresie działania najwyższych organów Rzeczypospolitej (Mała Konstytucja) - uchwalona 19 lutego 1947.

Według Małej Konstytucji kadencja SU wynosiła 5 lat licząc od dnia jej otwarcia to jest od 4 lutego 1947. Później na mocy ustawy konstytucyjnej z 15 grudnia 1951 Sejm przedłużył ją o 6 miesięcy. Akt ten dopuszczał możliwość samorozwiązania się sejmu po uchwaleniu ustawy zasadniczej. Do czasu uchwalenia regulaminu SU stosowano regulamin obrad KRN z 6 maja 1945. Zapoczątkowane 8 lutego 1947 prace nad nowym regulaminem zostały zakończone przyjęciem tego aktu 25 czerwca 1948 roku w formie uchwały.

W dniu 4 lutego 1947 roku sejm wybrał marszałka i wicemarszałków na podstawie przepisów regulaminu z 16 lutego 1923 roku. Wbrew wnioskowi posłów PSL wyboru marszałków dokonano w głosowaniu jawnym. Marszałkiem został: Władysław Kowalski a wicemarszałkami: W. Barcikowski i R. Zambrowski i S. Szwalbe. Marszałek był podstawowym organem SU. Marszałkowie wchodzili w skład Rady Państwa. Łącznie stanowili Prezydium Sejmu, nie przewidziane w regulaminie sejmowym. Do uprawnień marszałka należało zwoływanie Sejmu na posiedzenia plenarne, ustalanie porządku obrad i przewodniczenie. Marszałek koordynował prace sejmowych komisji. Odwołanie lub powołanie posła następowało w drodze uchwały Prezydium KRN (na podstawie ustawy z 23 lipca 1945 o prawie do odwoływania posłów do Krajowej Rady Narodowej). Poseł reprezentował wyborców którzy go wybrali i obowiązują go instrukcje wyborców. Poseł mógł być odwołany przed upływem kadencji sejmu. Zgodnie z ordynacją wyborczą 1946 funkcjonariusze państwowi i samorządowi z chwilą wyboru na posłów uzyskiwali urlop na czas trwania mandatu poselskiego. Jednak w rzeczywistości tego się nie praktykowało. Posłom na SU przysługiwały tradycyjne przywileje parlamentarne. Chronił ich zarówno immunitet materialny i formalny obejmujący zasadę nietykalności. Oznaczało to zakaz aresztowania lub zatrzymania posła bez zgody sejmu. SU przyjął liczne wnioski o uchylenie immunitetu np. W. Gomułce. Warunki wygaśnięcia mandatu ustaliła ordynacja z 1946 roku.

Organami pomocniczymi Sejmu były komisje. Ich podstawowym zadaniem było przygotowywanie plenarnych obrad Sejmu, przez rozpatrywanie przekazanych im spraw. Stałe komisje oparto na zasadzie resortowości. Powoływano także komisje nadzwyczajne. Liczebność komisji stałych była w zasadzie ustabilizowana. Komisje nadzwyczajne (8) powoływano w celu zbadania określonej sprawy. Wyjątkowy charakter miała komisja Konstytucyjna pod przewodnictwem Prezydenta RP z udziałem osób nie piastujących mandatu poselskiego. Komisję nadzwyczajną powoływano po opuszczeniu kraju przez kilku posłów PSL. Komisjom nie przyznano szerszej samodzielności w trakcie kadencji SU. Organami Sejmu byli także sekretarze.

Kluby poselskie: nie były organami sejmu. Stanowiły reprezentację partii politycznych w SU. Regulamin sejmowy z 1948 roku nie zawierał żadnych przepisów dotyczących klubów. Pracami klubów kierowały najwyższe władze partii. Kluby decydowały o postępowaniu posłów na posiedzeniach plenarnych i w komisjach np. odnośnie zabierania głosu. Kluby poselskie porozumiewały się ze sobą za pomocą Konwentów Seniorów - pod przewodnictwem Marszałka Sejmu. Obok Marszałka i jego zastępców w skład Konwentu Seniorów wchodzili przewodniczący klubów poselskich. Po wyeliminowaniu ze składu PSL-u zanikła aktywności Konwentu seniorów. Na początek kadencji zawiązało się 9 klubów poselskich: PPR, Związek Parlamentarny Socjalistów Polskich, SL, SD PSL SP, PSL NW PSL lewica oraz Klub Katolicko-Społeczny. Po 1948 istniały już tylko kluby: PZPR, ZSL i SD oraz Klub Katolicko - Społeczny.

Do kompetencji SU należało stanowienie o ustroju prawa. Jest to funkcja ustrojodawcza. W pierwszej kolejności określano tymczasową organizację władz publicznych. Najpierw ustalono tryb wyboru głowy państwa następnie uchwalono Małą Konstytucję. Z mocy prawa nastąpiło rozwiązanie KRN w dniu wyborów do SU. Jej zadania wykonywało Prezydium KRN. W tym samym dniu wygasały uprawnienia Prezydenta KRN. Wzorując się na konstytucji Marcowej SU zdecydował o utworzeniu stanowiska Prezydenta RP ale z tym wiązało się jednak istnienie dwuizbowego parlamentu. Trzeba było więc znowelizować ustawy w tym zakresie. Przyjęty przez TRJN (30 stycznia 1947 ) projekt ustawy został skierowany do SU. Ustawę Konstytucyjną z 4 lutego 1947 o wyborze Prezydenta RP poparła przeważająca większość posłów. Głosów przeciwnych było 26, a dwóch posłów wstrzymało się od głosu. Marszałek sejmu podpisał i zarządził ogłoszenie tej ustawy. Niektóre jej przepisy włączono do tekstu Małej Konstytucji. Ustawa z 4 lutego 1947 wprowadziła instytucję prezydentury do porządku prawnego Polski Ludowej. Kadencja głowy państwa miał trwać 7 lat. Jeszcze 4 lutego odbyło się specjalne posiedzenie SU w celu przeprowadzenia wyborów Prezydenta Rzeczypospolitej. Jedynym kandydatem na ten urząd był Bolesław Bierut. W imieniu posłów PPR, PPS, SD i SL zgłosił go bezpartyjny Henryk Kołodziejski. Prezydenta wybrano przeważającą większością głosów. Zaraz po wyborach Bierut złożył ślubowanie. 8 lutego 1947 rozwiązano TRJN. Prezydent powierzył misję utworzenia nowego rządu Józefowi Cyrankiewiczowi z PPS. Pierwszy skład gabinetu obejmował Prezesa RM, wiceprezesów RM, ministrów bez teki, ministrów resortowych i kierowników ministerstw. Najważniejsze stanowiska powierzono przywódcom najbardziej znaczących partii. Funkcję I wicepremiera sprawował sekretarz generalny KC PPR Władysław Gomułka, II wicepremierem był sekretarz generalny NKW SL - Antoni Korzycki. Po wyborze prezydenta i rządu SU zajął się przygotowaniem aktu prawnego, który zapewniłby prawidłowe funkcjonowanie aparatu państwowego, do czasu wejścia w życie ustawy zasadniczej Polski Ludowej. 8 lutego 1947 roku podjęto czynności dzięki którym przyjęto Małą Konstytucję. Jej projekt SU kazał opracować specjalnej komisji, pod przewodnictwem wicemarszałka W. Barcikowskiego. W końcu wspólny projekt PPR i PPS stał się podstawą uchwalenia przez SU 19 lutego 1947 roku Małej Konstytucji. Uzupełnieniem tego aktu miała być Deklaracja SU z 22 lutego 1947 roku o realizacji praw i wolności obywatelskich.

Ustrój Polski według Małej Konstytucji z 19 lutego 1947 roku

Po wyborach z inicjatywy partii lewicowych przeprowadzono szereg reform społecznych. Jednocześnie rozbudowywano aparat przymusu. Pod presją Związku Radzieckiego w lipcu 1947 roku Polska odrzuciła Plan Marshalla. PPR zakwestionowała metody planowania stosowane przez Centralny Urząd Planowania zlikwidowany w 1949 roku. Następowała centralizacja decyzji ekonomicznych. Widać to było w trakcie realizacji Planu Odbudowy Gospodarczej. W wyniku Planu trzyletniego nastąpił znaczny wzrost dochodu narodowego (o około 43 %). Słynna „bitwa o handel” związana z nazwiskiem wpływowego Ministra Przemysłu Hilarego Minca. Od połowy 1947 roku doszło do ukształtowania się systemu partyjnego. Coraz bardziej widoczny stawał się stalinizm życia publicznego czyli rozbieżności między tym co rzeczywiste, a tym co w Malej Konstytucji. Klęskę poniosły siły polityczne dążące do demokratyzacji życia publicznego. Wzrastało zastraszanie społeczeństwa, w większości nie akceptującego nowego ładu, systemu politycznego. Powszechna była kapitulacja legalnych sił opozycyjnych. Jednym z najważniejszych skutków zimnej wojny było utworzenie Biura Informacyjnego KOMINFORM, jako stałego organu konsultacyjnego partii komunistycznych podczas konferencji w Szklarskiej Porębie (27 września 1947). Na wyjazd z Polski zdecydowała się grupa działaczy z PSL z Mikołajczykiem na czele.

Opuścił on potajemnie kraj 21 października 1947 roku. Oprócz opozycji represjonowana była także PPS, działacze PPR chcieli by zgodziła się ona na zjednoczenie. W czerwcu bardzo pozytywnie o PPS wypowiedział się na plenum KC PPR Władysław Gomułka. To wywołało falę krytyki jego osoby. W konsekwencji na kolejnym plenum odsunięto go od funkcji sekretarza generalnego KC PPR. Jego miejsce zajął Bierut. Wkrótce przeprowadzono masową czystkę wśród socjalistów. Ostatecznie PPR osiągnął swój cel i pochłonął PPS likwidując ją na 28 Kongresie. W dniach 15-21 grudnia obradował Kongres zjednoczeniowy PPR i PPS. Ogłoszono wówczas powstanie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR). Przewodniczącym został Bierut. Do pierwszego składu Biura Politycznego KC weszli z PPR: J. Berman, H. Minc, M. Spychalski, z PPS J. Cyrankiewicz i H. Świątkowski.

Z połączenia z kolei SL i PSL na Kongresie Zjednoczeniowym powstało ZSL - Zjednoczone Stronnictwo Ludowe. Prezesem został J. Nećko. Od 1949 istniał przez kilkadziesiąt lat system partyjny obejmujący PZPR, ZSL i SD. Oczywiście dominowała PZPR.

>>> Podstawowe zasady ustroju

Na określenie aktu z 19 lutego 1947 nie przyjęła się nazwa Konstytucji Lutowej. Zasadniczą cechą Małej Konstytucji z 1947 była jej tymczasowość. Z analizy treści postanowień tego aktu wynika jej niepełność. Nie regulowała zasady ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego. Tekst Małej Konstytucji art. 1-32 był nowelizowany ustawami konstytucyjnymi z 8 listopada 1949 i 20 marca 1950 roku. Mała Konstytucja weszła w życie 20 lutego 1947.

Tekst Małej konstytucji obejmuje 9 rozdziałów:

Mała Konstytucja była nazywana ustawą konstytucyjną. Posiadała także specjalny tryb zmiany. Wymagano większości 2/3 ustawowej liczby posłów (art. 30). Z art.1 Małej Konstytucji wynika, że SU określił instytucje ustrojowe w oparciu o podstawowe założenia Konstytucji Marcowej. W ówczesnej sytuacji nie pasowały one jednak. Chodzi o to, ze Konstytucja Marcowa odnosiła się do pewnych instytucji ustrojowych, których nie było w PRL-u. A więc podstawowe założenia Konstytucji Marcowej nie miały racji bytu. Rolę wstępu do Małej Konstytucji spełniał art.1. Określono w nim podstawy prawne ustroju. Artykuł ten zawiera pojęcie „władzy zwierzchniej Narodu Polskiego”. Na tej podstawie można uznać zasadę zwierzchnictwa narodu jako jedną z podstawowych zasad ustroju. Nawiązano w tym wprost do Konstytucji Marcowej (znajdowało się tam prawie identyczne sformułowanie). Według małej Konstytucji z 1947 roku jednak podmiotem władzy - wzorem ustawy zasadniczej z 1921 jest Naród Polski w znaczeniu prawnym, a nie etnicznym. Organem zwierzchnim władzy narodu według Małej Konstytucji był wyłącznie SU (do 1950). Mała Konstytucja wprowadzała pewne zmiany. Posłowie do SU przestali być reprezentantami całego narodu, co prowadziło do zmiany charakteru mandatu. Zmieniono także formułę ślubowania. Ostatni zwrot wywołał wiele kontrowersji.

Po uchwaleniu ustawy z 20 marca 1950 likwidującej dualizm administracyjny rady narodowe stały się organem władzy o charakterze przedstawicielskim. Konstytucja Marcowa stanowiła, że Organami Narodu w zakresie ustawodawstwa są Sejm, Senat, a w zakresie władzy wykonawczej - Prezydent Rzeczypospolitej łącznie z odpowiedzialnymi ministrami, w zakresie wymiaru sprawiedliwości - niezawisłe Sądy (art. 2). Mała Konstytucja z 1947 mówiła ze najważniejszymi organami w zakresie władzy ustawodawczej są - Sejm Ustawodawczy, w zakresie władzy wykonawczej Prezydent Rzeczypospolitej, Rada Państwa i Rząd Rzeczypospolitej, a w zakresie wymiaru sprawiedliwości - niezawisłe sądy (art.2). Nową instytucją była Rada Państwa. Koncepcja SU oraz pozycja ustrojowa rady Państwa i jej funkcje były charakterystyczne dla nowego typu ustroju państwa. Chodzi o zasadę jedności władzy państwowej. Prezydent powoływał rząd posiadający zaufanie SU. Utrzymano zasadę solidarnej i indywidualnej odpowiedzialności politycznej rządu i ministrów. Zasady tej przestrzegano jednak tylko w początkowym okresie działalności SU. Regulacja z 1947 zawierała oprócz podobieństw, także odmienne od Konstytucji Marcowej rozwiązania. Wynikało to przede wszystkim z utworzenia Rady Państwa, jako kolejnego organu o charakterze polityczno-wykonawczym. Część składu Rady Państwa stanowiły osoby pochodzące z wyboru Sejmu, który uzyskał dzięki temu pośrednią kontrolę nad rządem. Inaczej niż w Konstytucji Marcowej określano pozycje prezydenta. Według systemu parlamentarno-gabinetowego głowa państwa była neutralna. Postanowienia Małej Konstytucji naruszały tę koncepcję. Na podstawie aktu z 1947 roku Prezydent przewodniczył Radzie Państwa i Radzie Gabinetowej. Stanowiła ją Rada Ministrów pod przewodnictwem Prezydenta. Dodatkowo wzmocniono pozycje prezydenta, który łączył funkcję głowy państwa z przywódcą partii rządzącej.

22 lutego 1947 SU uchwalił Deklarację w przedmiocie praw i wolności obywatelskich i uroczyście zapewnił że będzie ją kontynuował. Poza tradycyjnym katalogiem praw i wolności obywatelskich Deklaracja wymieniała także nieobecne w Konstytucji Marcowej - prawa socjalne: prawo do pracy, prawo do odpoczynku, opiekę nad rodziną i matką z dzieckiem, ochronę zdrowia i zdolność do pracy. Nowym prawem politycznym było prawo wnoszenia skarg petycji i podań do właściwych organów władzy państwowej i samorządowej. Ustrój administracji terytorialnej nie był regulowany przez konstytucje z 1947.

>>> Sejm Ustawodawczy

W pierwszej kolejności Mała Konstytucja z 1947 regulowała pozycję SU. Wprowadzono sesyjny tryb obrad. Prezydent miał prawo do zwoływania, otwierania, odraczania i zamykania Sejmu. Sejm zwoływano na sesję wiosenną (kwiecień) i jesienną (październik). Zamknięcie obrad było uzależnione od tego, czy Sejm przyjął wskazane przez Małą Konstytucję akty. Oprócz sesji zwyczajnych Prezydent mógł zwołać sesję nadzwyczajną. W czasie kadencji SU Prezydent nie skorzystał z tego uprawnienia. SU odbył 12 sesji. Mała Konstytucja nie wzorowała się na postanowieniach ustawy zasadniczej z 1921 jeśli chodzi o SU. SU stał się organem zwierzchnim narodu oraz najwyższym organem RP w zakresie ustawodawstwa. Zgodnie z Małą Konstytucją kompetencje sejmu obejmowały:

Najważniejszym zadaniem SU było uchwalanie ustawy zasadniczej (art.3 Małej Konstytucji) zadanie to zostało wykonane dopiero pod koniec kadencji. SU był powoływany do określenia podstaw organizacji władz publicznych przed uchwaleniem ustawy zasadniczej. W pierwszej kolejności w trybie ustawy konstytucyjnej określono warunki wyboru Prezydenta (4 lutego), a następnie uchwalono Małą Konstytucję 19 lutego 1947 (a później jej nowelizację). Tryb przygotowania i uchwalenia konstytucji Polski Ludowej uregulowano ustawami konstytucyjnymi z 26 maja i 15 grudnia 1951 roku.

Poprzez uchwalenie grupy ustaw z 20 lipca 1950 SU dokonał gruntownej reformy wymiaru sprawiedliwości, którego szczególnym zadaniem stała się ochrona ustroju Polski Ludowej i związana z tym szczególna ochrona mienia społecznego.

Oprócz sejmu organem ustawodawczym był rząd uprawniony do wydawania dekretów z mocą ustawy. Inicjatywa ustawodawcza przysługiwała według małej Konstytucji rządowi, sejmowi (grupa 10 posłów) i Radzie Państwa (art. 5). Rząd uzyskał wyłączność wnoszenia do laski marszałkowskiej projektów niektórych ustaw w tym o budżecie. Projekt ustawy był rozpatrywany na plenarnych posiedzeniach Sejmu (trzy czytania) i przez odpowiednie komisje - które wydawały sprawozdania stanowiące podstawę do rozpoczęcia drugiego czytania. W trzecim czytaniu następowało ostateczne głosowanie nad przedłożonym projektem ustawy. W praktyce nie było dyskusji nad projektami ustaw. Ważnym uzupełnieniem funkcji ustawodawczej sejmu wzorowanej na Konstytucji Marcowej była instytucja dekretów z mocą ustawy. Mogły one być wydawane przez rząd po uzyskaniu pełnomocnictwa od Sejmu w drodze ustawy nazwanej ustawą o pełnomocnictwie (art.4 Małej Konstytucji). Dekrety z mocą ustawy wymagały zatwierdzenia przez Radę Państwa a następnie przez Sejm. Uchwaloną przez sejm ustawę podpisywał Prezydent RP. Ustawy i dekrety z mocą ustawy ogłaszano w „Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej”.

Mała Konstytucja rozszerzyła ustalanie zasadniczego kierunku polityki państwa o uchwalanie narodowego planu gospodarczego (art. 4). Stanowił on podstawę innych planów, w tym Planu Trzyletniego (1947-1949) i Planu Sześcioletniego (1950-1955). Rząd składał sejmowi roczne sprawozdania z wykonywania narodowego planu gospodarczego. W miejsce CUP utworzono na podstawie ustawy z 10 lutego 1949 roku Państwową Komisję Planowania Gospodarczego. Na podstawie projektu rządowego Sejm corocznie uchwalał budżet. Wprowadzono zróżnicowane formy kontroli parlamentarnej nad rządem. Sejm mógł udzielić, bądź odmówić rządowi absolutorium. Corocznie na sesji plenarnej wniosek w tej sprawie składa NIK (art. 22 Małej Konstytucji). Różne formy kontroli zawierał także regulamin sejmowy np. od 1948 roku dopuszczał odmowę udzielania odpowiedzi na interpelację.

Organy władzy ustawodawczej - Prezydent, Rada Państwa, Rząd

Ustawa z 4 lutego wprowadzała urząd prezydenta Rzeczypospolitej do porządku prawnego Polski Ludowej. Pozycje ustrojową tego urzędu określiła Mała Konstytucja (art. 13) na podstawie postanowień konstytucji Marcowej (art. 40, art. 42-45 ust.1, art.46-53). Jednocześnie regulacje zawarte w ustawach konstytucyjnych z 4 i 19 lutego 1947 zmieniły pozycje prawną Prezydenta ze względu na to, ze został on przewodniczącym Rady Państwa, Rady Gabinetowej oraz Prezydium rządu (od 1950). Dzięki temu mógł wpływać na działania tych organów. Od 1948 Bierut został wybrany na sekretarza generalnego KCPPR a od połowy grudnia był przewodniczącym KC PZPR. Przez taką kumulacje władzy model prezydenta odbiegał znacznie od tego który określała Konstytucja Marcowa. Zgodnie z postanowieniami Konstytucji Marcowej (art. 51) Prezydent nie ponosił odpowiedzialności parlamentarnej przed SU. Ponosił za to odpowiedzialności konstytucyjną i np. za zdradę mógł zostać pociągnięty do odpowiedzialności - trzeba było tylko kwalifikowanej większości trzech piątych głosów w obecności co najmniej połowy posłów. Sprawą odwołania prezydenta zajmował się Trybunał Stanu. Egzekutywa był dwuczłonowa (taką wprowadzała Mała Konstytucja) składała się z Prezydenta i rządu Rzeczypospolitej.

Nową instytucją ustrojową była w Polsce wzorowana na strukturach radzieckich Rada Państwa. Odmiennie niż Prezydium KRN Rada Państwa nie uzyskał uprawnień do zastępowania SU w jego działaniach. Mała Konstytucja wymieniała Radę Państwa wśród organów władzy wykonawczej (art.2) i ustalała jej skład (art.15): i kompetencje. W skład Rady wchodzili: Prezydent jako przewodniczący, marszałek, wicemarszałkowie Sejmu, Prezes NIK, a dodatkowo w czasie wojny Naczelny Dowódca WP. Osoby te wchodziły do Rady Państwa z urzędu. Pozostałych członków powoływał sejm. Na podstawie art. 16 Rada posiadała prawo inicjatywy ustawodawczej, zatwierdzania dekretów z mocą ustawy oraz wyrażała zgodę na ogłaszanie niektórych ustaw w tym o budżecie. Rozpatrywała także sprawozdania NIK, podejmowała uchwały co do wprowadzenia stanu wojennego czy wyjątkowego.

Pozycja rządu Rzeczypospolitej była w zasadzie określana na podstawie Konstytucji Marcowej (art.44 45 ust 1 i 2, art.56-63). W okresie SU działanie rządu niewiele jednak miało wspólnego z systemem parlamentarno-gabinetowym. Prezesa RM powoływał i odwoływał Prezydent. Rząd i ministrowie mieli ponosić odpowiedzialność przed parlamentem i odpowiedzialność konstytucyjną (przed Trybunałem Stanu). Rada Ministrów posiadała inicjatywę ustawodawczą (art.5). Rząd kierował administracją państwową. Organizacje wewnętrzną rządu jego kompetencje i zakres działania ministrów miała uregulować ustawa zwykła której jednak nie uchwalono. Według art.17 na czele RM stał Prezes. Premier w sprawach wyjątkowych mógł na życzenie Prezydenta zwołać Radę Gabinetową. Nie opublikowana uchwała RM z 31 maja 1950 roku mówiła o utworzeniu Prezydium rządu jako organu wewnątrzrządowego. W jego skład wchodzili Prezes i wiceprezesi RM oraz część członków rządu. Organ ten kierował pracami rządu, był uprawniony do zastępowania RM w pilnych sprawach. Działalność prezydium naruszała jednak ustrój rządu określony postanowieniami Małej Konstytucji.

Przygotowanie i uchwalenie

Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej

(22 lipca 1952)

Prace projektodawcze

Początek prac nad Konstytucji Polski Ludowej wiąże się z niejawną działalnością komisji partyjnych. Rezultat tych prac w kształcie określonym przez Biuro Polityczne PZPR przedstawiono Stalinowi w 1951. Dopiero w 1951 SU ustalił tryb przygotowania ustawy zasadniczej. Jak historia pokazała w treści Konstytucji widać interwencje Stalina. Potrzeba uchwalenia konstytucji była powszechnie uważana przez partie polityczne za konieczną. Nie było jednak zgodności co do terminu jej uchwalenia. SU - obowiązkiem SU miała jedynie uchwalić Konstytucję - ale w czasie bliżej nieokreślonym. Prace nad Konstytucją Polski Ludowej toczyły się przed majem 1951 - poza parlamentem. Z inicjatywą uchwalenia Konstytucji Polski Ludowej wystąpiła PZPR. Powołała niejawne komisje partyjne. Wyniki prac tych komisji nigdy nie zostały podane do wiadomości. W czerwcu 1949 Sekretariat KC PZPR powołał komisję A i B. Pierwsza była robocza, druga ideologiczna. Obradowały od 21 czerwca 1949 do 12 marca 1951. Wspólnym posiedzeniom tych komisji przewodniczył członek Biura Politycznego KC PZPR i minister sprawiedliwości Henryk Świątkowski, który w połowie 1950 roku utracił swoją pozycję polityczną.

Do komisji powołano m.in. Zenona Kliszkę, Stefana Wędrychowskiego, Franciszka Fiedlera, Mariana Rybickiego. Po przyjęciu prac przygotowawczych podjęto dyskusję na temat charakteru ustawy zasadniczej. W wyniku intensywnych prac na podstawie uchwal komisji powstał opracowany przez referenta generalnego całościowy, wstępny Projekt Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (był ściśle tajny). Był to pierwszy roboczy praprojekt konstytucji Polski Ludowej (z 8 września 1950).

Pierwszy raz wymieniono w nim nazwę Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Projekt z 8 września wzmacniał pozycje ustrojową prezydenta, nadal wybieranego przez sejm, przed którym składał on sprawozdania ze swojej działalności. Prezydent pozostawał z urzędu przewodniczącym Rady Państwa o zwiększonym i stałym składzie. Prezydent i Rada zostali podporządkowani Sejmowi. NIK miała już nie być organem konstytucyjnym. W sprawie administracji terytorialnej, prokuratury i sądownictwa wzorował się na postanowieniach radzieckiej ustawy zasadniczej z grudnia 1936. W redagowaniu pierwszego tekstu projektu konstytucji udział wzięło Biuro Polityczne. Wiele sformułowań znajdujących się w projekcie zakwestionowało. Miało ono wpływ na projekt konstytucji od marca 1951 do stycznia 1952. We wrześniu utworzono komisję Konstytucyjną, która w styczniu 1952 roku uchwaliła wstępny projekt Konstytucji PRL. W ostatnim stadium niejawnych prac przygotowawczych kolejne poprawki nanosił sam Stalin. Zamieścił np. zasadę, iż Kościół jest oddzielony od państwa. Decydującą rolę odegrała także partia rządząca czyli PZPR. 26 maja 1951 SU jednomyślnie uchwalił ustawę konstytucyjną o trybie postępowania i uchwalenia Konstytucji Polski Ludowej. Na podstawie tego aktu utworzono specjalny organ państwowy, który miał opracować projekt konstytucji w szczególnym trybie. Do tego zadania powołano Komisje Konstytucyjną (art.5) Rezultaty dyskusji i jej ocena miały stanowić podstawę do zredagowania ostatecznego projektu ustawy zasadniczej. Wyposażono więc komisje konstytucyjną w prawo inicjatywy ustawodawczej (art.6). Najważniejsza dyskusja toczyła się na temat zagadnień wyznaniowych i stosunków między państwem a kościołem. W końcu po ciężkich próbach komisja konstytucyjna uchwaliła 18 stycznia 1952 wstępny projekt ustawy zasadniczej. Po uchwaleniu projektu opublikowano jego teksty. Po tej publikacji kardynał Wyszyński skierował do Bieruta dokument zawierający rozważania na temat zagadnień wyznaniowych. Ostateczny projekt konstytucji nie uwzględnił katolickich postulatów o swobodę w prowadzeniu funkcji religijnych, duszpasterskich i katechetycznych. 30 kwietnia 1952 komisja konstytucyjna uchwaliła ostateczny tekst projektu ustawy zasadniczej, który został złożony do laski marszałkowskiej.

Uchwalenie nowej ustawy zasadniczej

W dniach 18-22 lipca 1952 roku na posiedzeniu SU debatowano nad projektem Konstytucji Polski Ludowej. Jednomyślnie została ona uchwalona 22 lipca 1952 w dniu Narodowego Odrodzenia Polski. Weszła w życie 22 lipca 1952 zgodnie z ustawą konstytucyjną. Minęło 8 lat od momentu ogłoszenia Manifestu Lipcowego, który zapowiadał uchwalenie nowej konstytucji. Jednocześnie skończył się czas prowizorium konstytucyjnego w Polsce Ludowej.

Ustrój Konstytucyjny Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej

(1952-1989)

Praktyka ustrojowa

„Polski Październik 56” doprowadził do częściowej zmiany praktyki konstytucyjnej. Była to ważna cenzura w dziejach partii rządzącej, państwa i społeczeństwa. Od 1957 utrwalił się porządek konstytucyjny PRL. Stan ten określany jest jako „realny socjalizm”. Przetrwał do lat 1980-1981. W tym czasie społeczeństwo było silnie represjonowane. Najpoważniejszy kryzys polityczno-społeczny zapoczątkowany utworzeniem NSZZ Solidarność - doprowadził do zakwestionowania postaw ustroju. By obronić i zachować dotychczasowy konstytucyjny porządek uzależniający nas od ZSRR - wprowadzono stan wojenny.

Od 1949 władza coraz jawniej występowała przeciwko kościołowi katolickiemu. Największy okres represji wobec kościoła przypadł na lata 1953. Zmieniła się także sytuacja międzynarodowa. Państwa zachodnie przyjęły nową doktrynę ”odpychania”. Dzieliła się także polska emigracja w latach 1948-1954. Była ona przedmiotem krytyki wobec władz PRL.

Tymczasem uchwalenie Konstytucji było wielki świętem. W stolicy odbył się wielka defilada. Po śmierci Stalina ( 5 marca 1953) sytuacja w Polsce przez kilka miesięcy pozostawała bez zmian - w kraju mieliśmy „polskiego Stalina” - Bieruta. Wtedy właśnie internowano prymasa Wyszyńskiego. Na II zjeździe PZPR zmieniono nazwę z przewodniczącego KC PZPR na I sekretarza. Pozostał nim oczywiście Bierut. Przynajmniej zrezygnował ze stanowiska premiera. Potem nastała tzw. odwilż. W Polsce ujawniała się w różnych dziedzinach życia. Ogłoszono tekst Nikity Chruszczowa o kulcie jednostki i jego następstwach na XX zjeździe KPZR, co przyśpieszyło przemiany w krajach obozu wschodniego. W Polsce śmielej te zmiany szły po śmierci Bieruta w Moskwie. Napięcie społeczne wzrosło 28 czerwca 1956 w wyniku pochodu większości załogi Zakładów Hipolita Cegielskiego w kierunku Poznania. Ludzie krzyczeli: „chleba i wolności”. W trakcie słynnych wydarzeń poznańskich zginęło około 75 osób, a blisko 800 zostało rannych. Do rozpędzenia demonstrantów użyto wojska.

W słynnym przemówieniu radiowym w Poznaniu premier Cyrankiewicz zaznaczył że „każdemu kto podniesie rękę na władzę ludową - ręka zostanie odrąbana”. Niecały rok później Gomułka odwiedzając zakłady Cegielskiego mówił o zapuszczeniu kurtyny milczenia nad wydarzeniami poznańskimi. Dramatyczna rozmowa Gomułki z Chruszczowem doprowadziła do wydania oświadczenia 20 października 1956 przez Gomułkę, który skrytykował politykę minionego okresu. Zapowiedział liberalizację stosunków politycznych i życia gospodarczego oraz nowe ułożenie stosunków z ZSRR. Pozostał jednak zwolennikiem systemu monopartyjnego.

21 października 1956 Władysław Gomułka został wybrany na I sekretarza KC PZPR. Dramatyczny przebieg wydarzeń wyzwolił masowe poparcie dla Gomułki. Po październiku 1956 nastąpiła widoczna stabilizacja systemu politycznego w Polsce. Jeden z najpoważniejszych konfliktów w czasach realnego socjalizmu dotyczył kościoła. Poprawa stosunków miedzy kościołem a państwem nastąpiła po uwolnieniu Wyszyńskiego. Zwrot październikowy okazał się krótki. Na III zjeździe KC PZPR 10-19 marca 1956 partia oświadczyła o odejściu od reform. Znacznie uaktywniła się cenzura.

Zbiorowy protest List 34 (inicjatorem był Antoni Słonimski) wywołał gwałtowną kampanię przeciwko cenzurze. Wydarzenia międzynarodowe w tym praska wiosna przyśpieszyły bieg wydarzeń po zdjęciu a afisza „Dziadów” w inscenizacji Kazimierza Dejmka w warszawskim Teatrze Narodowym. W stosunku do protestujących zastosowano restrykcje - relegowano z UW (m.in. Adama Michnika). Słynny wiec na dziedzińcu UW - dał początek studenckim protestom w całym kraju. Ostatecznie Gomułce udało się opanować sytuację w 1968.

Dwa lata później doszło do kolejnego kryzysu. Przeszedł on do historii jako „Grudzień 70”. Odpowiedzią na znaczną podwyżkę cen przed świętami 12 grudnia 1970 były strajki robotnicze: w zakładach stoczni w Gdańsku, Gdyni i Szczecinie. Do najkrwawszych starć doszło w Gdyni - gdzie Gomułka skierował oddziały wojskowe. Tysiące uczestników strajków aresztowano - Gomułka wkrótce stracił stanowisko sekretarza - zwolniło go Biuro Polityczne. Miejsce jego zajął Edward Gierek.

Władze Polski Ludowej stwarzały pozory przestrzegania ratyfikowanego przez Radę Państwa 3 marca 1977 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych Społecznych i Kulturalnych uchwalonych 16 grudnia 1966.

Doniosłym wydarzeniem był wybór metropolity krakowskiego kardynała Karola Wojtyły na papieża. Pierwsza pielgrzymka Jana Pawła II do kraju 2-10 czerwca 1979 pobudziła społeczeństwo do aktywności. Tymczasem kraj pogrążał się w kryzysie gospodarczym. Władze uprawiały propagandę sukcesu. Wydarzenia między „Sierpniem 80”, a „Grudniem 81” przesądziły o dalszym kierunku zmian i przemian społeczno-politycznych. Epilogiem sukcesu społeczeństwa jakim było utworzenie Solidarności było wprowadzenie - stanu wojennego. Szczególna rolę odegrało tu MSW. KC PZPR powołało specjalną komisję Hieronima Kubiaka, która miała wyjaśnić wszystkie dramatyczne wydarzenia powojennej Polski.

Systematyka ustawy zasadniczej z 22 lipca 1952 roku

Tekst konstytucji obejmuje w odpowiedniej kolejności rozdziały oraz artykuły. Rozróżnia systematykę ogólną i szczegółową. Systematyka ogólna ustawy zasadniczej obejmuje podział na rozdziały. Podział na artykuły, ustępy i punkty o zróżnicowanej strukturze wewnętrznej co stanowi jej systematykę szczegółową. Konstytucję PRL oparto na założeniach marksistowsko-leninowskiej nauki o państwie. Była to pierwsza i jedyna w dotychczasowych dziejach Polski konstytucja socjalistyczna. Zwięzły tekst konstytucji PRL w wersji pierwotnej z 22 lipca 1952 roku obejmował preambułę (bez tytułu) oraz 91 artykułów podzielonych na 10 rozdziałów. Bezpośrednio po wstępie następował rozdział:

Tekst Konstytucji uległ zmianom w wyniku nowelizacji. Ustawa z 10 lutego 1976 o zmianie konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej nałożyła na Przewodniczącego Rady Państwa obowiązek ogłoszenia tekstu ustawy zasadniczej. Dodano rozdział 4 Najwyższa Izba Kontroli (art.34-36). Nowelizacje ustawy zasadniczej miały miejsce jeszcze bardzo często. Ostatnia nowelizacja w dziejach Polski Ludowej nastąpiła 7 kwietnia 1989. Kolejne miały już miejsce w III Rzeczypospolitej. Nie zmieniono wtedy tytułów rozdziałów 1 i 2, ale częściowo zmodyfikowano treść rozdziału o zmienionym tytule Sejm i Senat Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Dodano nowy rozdział 3 - „Prezydent Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”. Rozszerzono rozdział 4 - „Trybunał Konstytucyjny, Trybunał Stanu, Najwyższa Izba Kontroli”. Zawartość rozdziału 5 i 6 pozostały bez zmian. Częściowo zmodyfikowano rozdział 7 i rozszerzono rozdział 8. Istotne zmiany wprowadzono w rozdziale 9 i rozszerzono treść rozdziału 10 - „Godło, barwy, hymn i stolica Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”. 29 grudnia 1989 uchwalono ustawę, która zmieniła nazwę Konstytucji z Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 22 lipca 1952, na Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej. W pierwszych dwóch rozdziałach uregulowano podstawy ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego. Określono typ, formę, i zadania państwa oraz stosunki własnościowe.

Nowelizacje i zmiana Konstytucji

Pierwsza nowelizacja Konstytucji PRL: z 25 września 1954 była związana z reformą podziału terytorialnego państwa. W miejsce gminy najniższą jednostką tego podziału stała się gromada. Powołano gromadzkie rady narodowe.

Druga nowelizacja: z 13 grudnia 1957 dodano do rozdziału 3 - 3a odnoszący się do Najwyższej Izby Kontroli. Dotyczyła kontroli nad rządem i administracją.

Trzecia nowelizacja: z 22 grudnia 1960 - Ustalono stałą liczbę posłów (460).

Czwarta nowelizacja: z 15 maja 1961 zwiększyła z 9 do 11 liczbę członków Rady Państwa.

Piąta nowelizacja: 19 grudnia 1963 przedłużyła kadencję rad narodowych z 3 do 4 lat.

Szósta nowelizacja: 29 listopada 1972 - przywrócono gminy w miejsce gromad, zniesiono osiedla. Na czele gminy stał naczelnik - był organem wykonawczym i zarządzającym gminą.

Siódma nowelizacja: 27 września 1973 dopuszczała możliwość powołania wspólnych rad narodowych dla dwóch jednostek podziału terytorialnego.

Ósma nowelizacja: z 22 listopada 1973 wyznaczyła wojewodów, prezydentów i naczelników miast, powiatów, dzielnic i gmin na tych, którzy mieli kierować terenowymi organami administracji państwowej.

Dziewiąta nowelizacja: z 28 maja 1975 - dotyczyła podziału terytorialnego. Zniesiono powiaty, wprowadzono rady narodowe. Dwustopniowość władzy.

Dziesiąta nowelizacja: uchwalona 10 lutego 1976 - nienaruszony został wstęp oraz zasady prawa wyborczego i tryb zmiany konstytucji. Tekst ustawy zasadniczej został poszerzony do 106 artykułów. Do rozdziału o ustroju politycznym włączono postanowienie określające charakter i zadania państwa. Polska zmieniła się z państwa demokracji ludowej w państwo socjalistyczne (art.1 ust.1). Dodano sformułowanie dotyczące polskiej polityki zagranicznej, że Polska umacnia przyjaźń i współpracę z Związkiem Radzieckim (art.6 ust.2). Przewodnią siłą polityczną społeczeństwa w budowie socjalizmu jest Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (art.3 ust.1). Współdziałanie PZPR, Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Demokratycznego stanowi podstawę Frontu Jedności Narodu (art. 3 ust.2). Oznaczało to konstytucjonalizację tych organizacji. Konstytucyjny charakter nadano także radom narodowym jako podstawowym organom samorządu terytorialnego (art.43). Związkom zawodowym konstytucja wyznaczała „doniosłą rolę społeczną” (dodany art.85). Nowelizacja z 1976 roku wprowadziła nowe uprawnienie Rady Państwa: czuwanie nad zgodnością prawa z konstytucją (art. 30 ust. 1). Sędziowie są powoływani i odwoływani przez Radę Państwa (art.103 ust.3).

Jedenasta nowelizacja: ustawa z 8 października 1980 zasadniczo zmieniła usytuowanie NIK. Prezes NIK przestał należeć do składu rządu. Umocniono podległość NIK sejmowi, corocznie NIK składał mu sprawozdania z działalności (art. 35 ust.3).

Dwunasta nowelizacja: z 26 marca 1982 utworzono Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu. Jednocześnie Rada Państwa została pozbawiona prawa czuwania nad zgodnością prawa z konstytucją.

Trzynasta nowelizacja: 20 lipca 1983 Dotyczyła w pierwszym rzędzie konstytucjonalizacji (art.3 ust.2 i 3) Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego. Organizacja ta zastąpiła Front Jedności Narodowej.

Czternasta nowelizacja: z 6 maja 1987 wprowadzono referendum jako formę demokracji bezpośredniej ( art. 2 ust.2)

Piętnasta nowelizacja: 16 czerwca 1988 Rady narodowe na podstawie ustaw dysponują mieniem komunalnym stanowiącym własność samorządu terytorialnego (art.49 ust.1a).

Szesnasta nowelizacja: 7 kwietnia 1989 - wprowadzono urząd prezydenta i senatu. Dodano nowy rozdział 3a: Prezydent Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (art.32-33). Wybierało go Zgromadzenie Narodowe składające się z Senatu i sejmu (art.32a). Wraz z objęciem urzędu Prezydenta przestała działać Rada państwa. Prezydent uzyskał prawo do wystąpienia do TK o zbadanie zgodności danego aktu z konstytucją. Sejm pozostał najwyższym organem władzy państwowej (art. 20). Obrady parlamentarne toczyły się nieustannie. Uchwalono także nową ordynacje wyborczą do sejmu i senatu. Zamieszczono także w konstytucji urząd Rzecznika Praw Obywatelskich (art. 36 a rozdział 4).

Siedemnasta nowelizacja: 29 grudnia 1989 - nastąpiła najgłębsza zmiana Konstytucji PRL. Tekst Konstytucji PRL wraz z jej nowelizacjami obowiązywał do 1992. Utrata mocy Konstytucji z 22 lipca 1952 nastąpiła na podstawie ustawy konstytucyjnej z 17 października 1992. Z woli nowego ustrojodawcy utrzymano w mocy większość postanowień ustawy zasadniczej z 1952 (at.77). Formalnie postanowienia aktu z 1952 miały jednakową moc prawną z postanowieniami Małej Konstytucji z 1952.

Rok 1989 okazał się przełomowy w dziejach Polski. Był pamiętny obradami okrągłego stołu. Dokumenty stołu stały się podstawą reform ustrojowych. Najważniejszym z tych dokumentów było Stanowisko w sprawach reform politycznych z 5 kwietnia 1989. Uznano, ze zadaniem parlamentu wybranego w tegorocznych wyborach jest stworzenie nowej, demokratycznej konstytucji i nowej demokratycznej ordynacji wyborczej. Jesienią 1989 odżył w zmienionej sytuacji politycznej postulat uchwalenia 3 maja 1991 ustawy zasadniczej. Podczas konferencji poświęconej bilansowi 100 dni po wyborach parlamentarnych ogłoszono zapowiedź złożenia marszałkowi Sejmu projektu Małej nowelizacji konstytucji PRL. Doszło do powołania komisji konstytucyjnych.

Naczelne zasady ustrojowe

Tekst Konstytucji otwiera preambuła. Jej pierwsze zdanie: PRL jest republiką ludu pracującego. W kolejnych zdaniach przedstawiano genezę PRL i jej ustawy zasadniczej w powiązaniu z oceną przeszłości państwowości i narodu polskiego. Zasady ustrojowe przesądzają o treści szczegółowych postanowień Konstytucji. Były to zasady zamieszczone w części ustawy zasadniczej dotyczącej ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego:

- fundamentalna rola własności społecznej

- planowanie społeczno-gospodarcze

- ludowładztwo

- system przedstawicielski

- praworządność (ludowa)

- współdziałanie mas w rządzeniu państwem.

Podstawę stanowi socjalistyczny system gospodarczy art.11 ust.1 - konstytucyjna regulacja typów i form własności. Podstawą rozwoju życia gospodarczego była realizacja planu społeczno-gospodarczego (art.11 ust.2 Konstytucji) uchwalonego przez Sejm.

U podstaw socjalistycznego konstytucjonalizmu leżało założenie, że zasady suwerenności ludu pracującego bezpośrednio wynika zasada kierowniczej roli PZPR w stosunku do społeczeństwa i państwa. Była to jedna z naczelnych zasad ustroju politycznego. Realizacja idei ludowładztwa uzależniona jest od realizacji zasady praworządności. Konstytucja z 1952 roku wyrażała, ze Prawa Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej są wyrazem interesów i woli ludu pracującego (art.8 ust.1). Akt ten podkreślał klasowy charakter systemu prawnego Polski Ludowej. Zasada współdziałania mas w rządzeniu państwa stanowiła według ustrojodawcy uzupełnienie i jednocześnie warunek realizacji ludowładztwa. Chodziło o rozszerzenie wpływów obywateli na działalność organów państwa wykraczającą poza ich uczestnictwo w powoływaniu i odwoływaniu oraz kontroli członków organów reprezentacyjnych (art.9)., kolejne formalne rozszerzenie tej ustawy wprowadziła nowelizacja z 1976 w sprawowaniu kontroli społecznej - „zgłaszają wnioski” (art.86). Tyle, że regulacje konstytucyjne dotyczące współdziałania mas w rządzeniu państwem były w znacznej mierze fikcyjnej.

Sejm

-zasada zwierzchnictwa ludu pracującego podstawą organizacji aparatu państwowego PRL. Oparto ją na zasadzie jednolitości władzy państwowej. Kolejna zasadą stosowana przy budowie aparatu państwowego był centralizm demokratyczny.

-organy władzy państwowej o charakterze organów przedstawicielskich- Sejm, Rada Państwa i rady narodowe. Radę Państwa traktowano jako organ pośrednio przedstawicielski.

-organy władzy państwowej w PRL dzieliły się na naczelne i terenowe (terytorialne). Ich wspólną cechą było to, że pochodziły z wyborów powszechnych. Były to kolegialne organy działające kadencyjnie. Naczelne organy są nadrzędne nad pozostałymi organami państwowymi. Były to: Sejm i Rada Państwowa, pełniąca także funkcję głowy państwa.

-sejm jest organem reprezentującym suwerenne prawa narodu, Rada Państwa pośrednio reprezentuje naród. Wydają one normy prawne określające pozycję ustrojową innych organów państwowych.

-rady narodowe działają na podstawie upoważnienia ustawowego, wydają lokalne przepisy prawne.

-sejm był nominalnie najwyższym organem władzy, któremu została podporządkowana cała działalność Rady Państwa.

-zasada kierowniczej roli partii stanowiła podstawę rzeczywistego ustroju Polski Ludowej. Partia uzyskała zwierzchność nad Sejmem.

System wyborczy

-rozdz. 9 „Zasady prawa wyborczego”. Stanowią je założenia ordynacji wyborczych.

-wybory do sejmu są powszechne, równe, bezpośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym.

-sposób zgłaszania kandydatów na posłów- jedynie organizacje polityczne i społeczne są uprawnione do zgłaszania kandydatów

-czynne prawo wyborcze przysługiwało obywatelom powyżej 18 roku życia, a bierne prawo powyżej 21 lat. Praw wyborczych pozbawiono osoby chore umysłowo oraz osoby sądownie pozbawione praw politycznych.

-mimo prawnej możliwości zgłaszania odrębnych list kandydatów na posłów wykształciła się odrębna praktyka, polegająca na składaniu tych list oraz programów wyborczych do właściwych komitetów Frontu Narodowego. W jego miejsce w 1956 utworzono FJN, który opracował wspólną platformę wyborczą. Odpowiednie komitety (od 1976 komitety wojewódzkie FJN) przekazywały wspólna listę kandydatów do komisji okręgowych. Utrzymano okręgi wielomandatowe. Podziału kraju na okręgi oraz ustalenie liczby mandatów w nich dokonywała Rada Państwa.

-nawoływano do głosowania bez skreśleń

-ordynacja z 1985 wprowadziła listę krajową, z której można było wybrać do 15%, tj. 69 posłów

-procedura odwołania posłów nie została wykorzystana, ponieważ wniosek w tej sprawie wymagał podpisów co najmniej 10% wyborców w danym okręgu.

Skład i organizacja wewnętrzna Sejmu

-odrzucenie koncepcji dwuizbowego parlamentu

-w 1952 Sejm I kadencji liczył 425 posłów. Zgodnie z nowelizacją z 1960 Sejm składa się z 460 posłów.

-Gustaw Holoubek zrzekł się w 1982 ze względów politycznych mandatu poselskiego

-konstytucja PRL zapewniała posłom immunitet formalny- zakaz wszczęcia i kontynuowania postępowania karnego bez wyrażenia zgody sejmu. Gdy sejm nie obradował, wymagana była zgoda Rady Państwa. Wniosek o uchylenie immunitetu parlamentarnego wymagał uzyskania kwalifikowanej większości głosów. Bez zgody sejmu- a między sesjami bez zgody Rady Państwa- poseł nie mógł być pozbawiony wolności- prawo nietykalności poselskiej. Konstytucja PRL nie zawierała postanowienia o incompatabilitas mandatu parlamentarnego z innymi funkcjami

-posłowie byli zobowiązani do zdawania sprawy wyborcom ze swojej działalności oraz z działalności sejmu. Odbywali spotkania z wyborcami oraz dyżury w wojewódzkich zespołach poselskich.

-ustawa z 31 lipca 1985 o obowiązkach i prawach poselskich. Jednym z najważniejszych obowiązków było uczestnictwo w posiedzeniach plenarnych oraz w komisjach. Prawem posła było: wnoszenie projektów ustaw i głosowanie nad nimi, występowanie na posiedzeniach plenarnych i w komisjach oraz wnoszenie interpelacji i zapytań.

-członkowie sejmu byli uprawnieni do zawiązywania klubów poselskich. Posłowie bezpartyjni nie mogli zakładać klubu. W związku z tym w sejmie II kadencji były jedynie kluby poselskie PZPR, ZSL i SD. Klub Poselski PZPR został ostatecznie podporządkowany KC PZPR. Wieloletnim przewodniczącym tego klubu był Zenon Kliszka. Często łączono funkcję przewodniczącego klubu ze stanowiskiem wicemarszałka sejmu. Przez długi czas przewodniczącym Klubu Poselskiego ZSL był Bolesław Podedworny, a Klubu Poselskiego SD Piotr Stefański.

-posłowie bezpartyjni mogli tworzyć (za zgodą Prezydium Sejmu) koła dopiero w 1957.

-najbardziej znane było Koło Poselskie „Znak”, któremu przewodniczył Stanisław Stomma

-koło grupujące członków Stowarzyszenia „Pax”, którego wieloletnim przewodniczącym był Bolesław Piasecki

-Koło Poselskie Chrześcijańskiego Stowarzyszenia Społecznego (ChSS)

-Koło Posłów Bezpartyjnych przy Klubie Poselskim PZPR

-4-letnia kadencja Sejmu

-żaden organ państwowy nie uzyskał uprawnienia do rozwiązania sejmu, który sam także nie mógł rozwiązać się przed upływem kadencji. Konieczność uchwalenia ustaw konstytucyjnych w celu skrócenia lub przedłużenia kadencji Sejmu.

-miesiąc przed upływem kadencji parlamentu Rada Państwa zarządzała wybory: „wyznaczając datę wyborów na dzień wolny od pracy, przypadający w ciągu 2 miesięcy po upływie kadencji sejmu”. W ciągu miesiąca od dnia wyborów powinna być zwołana pierwsza sesja nowo wybranego sejmu.

-Rada Państwa zwoływała sejm na sesje co najmniej 2 razy w roku. Sesje wiosenną zwoływano nie później niż na 1 kwietnia, a jesienną niż na 31 października. Sesje nadzwyczajne mogły być zwoływane bądź z inicjatywy Rady Państwa, bądź na pisemny wniosek 1/3 ogólnej liczby posłów.

-organy sejmu to: Marszałek, wicemarszałkowie, komisje oraz Prezydium Sejmu, Konwent Seniorów (od 1957) i sekretarze.

-Marszałek sejmu, a w jego zastępstwie wicemarszałkowie byli powołani do kierowania obradami izby. Kierowanie izby Prezydium Sejmu (marszałek + wicemarszałkowie). Prezydium Sejmu stało się najwyższym organem wewnętrznym izby. Funkcje: zwoływanie posiedzeń Sejmu, przedstawianie projektu porządku dziennego obrad, nadzór nad komisjami sejmowymi oraz wykładnia przepisów regulaminowych.

-marszałkiem Sejmu I kadencji został prof. Jan Dembowski, prezes PAN

-od 1957 laskę marszałkowską stale powierzano prezesowi lub wiceprezesowi ZSL

-organem doradczym Prezydium Sejmu był Konwent Seniorów, do którego wchodzili marszałek, wicemarszałkowie i przewodniczący klubów poselskich. Zapraszano zwyczajowo przewodniczących kół poselskich. KS zajmował się ustalaniem haromonogramu i porządku posiedzeń plenarnych izby, a nadto organów sejmu.

-Sekretarze sejmu prowadzili listy mówców, protokoły posiedzeń i obliczali wyniki głosowania. Zasadą była jawność głosowania. Marszałek mógł zażądać także głosowania imiennego.

-Komisje. Komisja była wewnętrznym i pomocniczym organem sejmu. Konstytucja wymienia komisje stałe wybrane na okres całej kadencji oraz komisje śledcze. Komisje miały charakter resortowy. Nieliczne były komisje problemowe, jak Komisja Prac Ustawodawczych i Komisja Odpowiedzialności Konstytucyjnej.

Komisje nadzwyczajne- w ciągu ośmiu kadencji utworzono 15 rodzajów komisji. Szczególny charakter miał Komisja Nadzwyczajna do kontroli realizacji porozumień z Gdańska, Szczecina i Jastrzębia. Nigdy w czasach PRL nie powołano komisji śledczej.

-nie były organami Sejmu kluby oraz koła poselskie ani Kancelaria Sejmu, stanowiąca aparat wykonawczy i techniczny izby. Kancelaria sejmu została poddana podwójnemu nadzorowi: Biura do spraw Sejmu KC PZPR oraz służb MSW.

-w 1982 powołano organ opiniodawczo- doradczy w postaci Rady Społeczno- Gospodarczej. Członków Rady (150) powołano na czas kadencji sejmu spoza grona posłów. Jedynie przewodniczący rady był posłem. Funkcje tę przyznano prof. Janowi Szczepańskiemu, później Mieczysław Rakowski. Zadaniem Rady było opiniowanie spraw o istotnym znaczeniu społecznym i gospodarczym przekazanych przez sejm. Rada mogła także występować w tym zakresie z własna inicjatywą.

-inicjatywa ustawodawcza przysługiwała Radzie Państwa, rządowi oraz posłom. Regulamin sejmowy z 1957 przyznawał ją grupie liczącej co najmniej 15 posłów. W ograniczonym zakresie inicjatywę ustawodawczą przyznano komisjom sejmowym. Wyłącznie rząd był upoważniony do składania projektu ustawy budżetowej oraz projektu wieloletniego narodowego planu społeczno-gospodarczego.

PROCEDURA USTAWODAWCZA

-projekt ustawy kierowano do prac wewnątrzsejmowych, tj. na posiedzenia plenarne izby i do komisji sejmowych. Przejściowo utrzymano stosowaną w SU zasadę jednego czytania projektu ustaw. Regulamin z 1957 wprowadził zasadę dwóch czytań, dopuszczając możliwość skierowania do właściwej komisji projektów ustaw zgłoszonych między sesjami. Regulamin z 1972 umożliwiał odbycie pierwszego czytania na forum komisji sejmowej. Zgodnie zaś z regulaminem z 1980 do pierwszego czytania na posiedzeniach plenarnych miały być odtąd kierowane projekty ustaw o znacznej doniosłości społecznej. Dotyczyło to w szczególności ustaw: o zmianie ustawy zasadniczej, budżetowych i projektów kodyfikacji.

-drugie czytanie, obejmujące przedstawienie sprawozdania komisji dotyczącego danego projektu ustawy, nad którym następnie przeprowadzono debatę poselską. W praktyce znaczną część ustaw uchwalano bez dyskusji.

-rezultatem końcowym drugiego czytania było uchwalenie bądź odrzucenie projektu ustawy. To drugie nie zdarzyło się w historii PRL. Po zamknięciu dyskusji Marszałek Sejmu zarządzał jawne głosowanie przez podniesienie ręki z zastosowaniem zautomatyzowanego systemu głosowania. Do uchwalenia ustawy wymagana była zwykła większość głosów.

-marszałek sejmu przekazywał tekst ustawy do podpisu przewodniczącemu Rady Państwa. Podpisanie ustawy stanowiło prawny obowiązek Przewodniczącego i Sekretarza Rady Państwa.

-ogłoszenie jej tekstu w Dzienniku Ustaw.

Funkcje Sejmu

-„Sejm uchwala ustawy oraz sprawuje kontrolę nad działalnością innych organów władzy i administracji państwowej”.

-zasadnicze kompetencje sejmu obejmują ustawodawstwo, ustalanie podstawowych kierunków działalności państwa oraz kontrolę działalności organów władzy i administracji państwowej.

-sejm PRL był uprawniony do zmiany konstytucji. Mogło to nastąpić w trybie ustawy uchwalonej przez sejm kwalifikowanej większością głosów, w obecności co najmniej 230 posłów.

-sejm uchwala ustawy. Rada Państwa w okresie między sesjami Sejmu była uprawniona do wydawania dekretów z mocą ustawy.

-Rada Państwa była zobowiązana przedkładać dekrety do zatwierdzenia sejmowi podczas najbliższej sesji. Tylko raz w 1956 miała miejsce odmowa zatwierdzenia przez sejm dekretu Rady Państwa. Sejm zatwierdził akty Rady Państwa wprowadzające stan wojenny z naruszeniem Konstytucji PRL.

-program rządu zawarty w expose wygłaszanym przez premiera na forum sejmu stanowił podstawę do wypełniania jego funkcji planująco- programującej. Wyrażało się to w uchwalaniu pięcioletnich narodowych planów społeczno- gospodarczych oraz uchwalaniu budżetu państwa.

-powoływanie i odwoływanie składu różnych organów państwowych stanowi istotę funkcji kreacyjnej sejmu. Odnosiło się to do Rady Państwa, Prezesa RM i poszczególnych ministrów, Prezesa NIK, TS i RPO.

-decyzje w sprawach obsady najwyższych organów państwowych zapadały poza sejmem. Podejmowała je najpierw Centralna Komisja Porozumiewawcza Partii i Stronnictw Politycznych, przekształcona w 1980 w Centralną Komisję Współdziałania PZPR, ZSL i SD. Jednakże po „Sierpniu' 80” sejm podejmował pewne próby samodzielnego postępowania w tym zakresie. Przykładem tego był jedyny wypadek doprowadzenia do dymisji rządu w 1988. wydarzeniem było także odrzucenie wniosku o odwołanie gen. Tadeusza Hupałowskiego ze stanowiska Prezesa NIK w grudniu 1987.

-w historii PRL nie doszło nigdy do odwołania ministra z inicjatywy Sejmu

-kontroli sejmu podlegały NIK, Prokuratura i SN. Sejm i komisje parlamentarne skupiały się na kontroli rządu. Sprawowano ją w szczególności za pośrednictwem instytucji absolutorium dla rządu, interpelacji i zapytań poselskich oraz poprzez problemowe posiedzenia sejmu i komisji parlamentarnych. Środkiem kontroli była także dyskusja nad expose premiera, głosowanie nad wnioskami o powołanie RM i poszczególnych ministrów.

-przed 1957 uprawnienia do występowania z wnioskiem o udzielenie rządowi absolutorium przyznano NIK. Przejściowo kompetencję tą przejęła Komisja Planu Gospodarczego, Budżetu i Finansów.

-interpelacje poselskie wprowadzono dopiero od 1956. występowali z nimi głównie posłowie II, VIII i IX kadencji

-„sejm martwy”- 1952- 1955

Rada Państwa

-Radę Państwa po raz pierwszy wprowadziła Mała Konstytucja z 1947.instytucje tę znała także Konstytucja PRL. Istotne różnice odnośnie do charakteru, składu i zakresu uprawnień. Rada Państwa oprócz wielu kompetencji swojej poprzedniczki przejęła większość spraw należących uprzednio do prezydenta..

-RP jest zaliczana do naczelnych organów władzy państwowej.

-RP powszechnie traktowano jako emanację sejmu. Była organem pośrednio przedstawicielskim, ponieważ jej skład nie był wyłaniany w wyborach powszechnych. Formalnie była podporządkowana bezpośrednio sejmowi w zakresie całej swojej działalności. W praktyce sejm nie pełnił nad nią kontroli.

Skład RP

-Rada Państwa była organem kolegialnym. Sejm dokonywał wyboru jej składu wyłącznie spośród posłów. Był władny do odwołania wszystkich bądź poszczególnych jej członków. Sejm wybierał RP podczas pierwszego posiedzenia pierwszej sesji. W skład RP wchodzili: Przewodniczący, zastępcy (4) oraz członkowie (9, a potem 11).

-RP wybierano na okres kadencji sejmu

-przewodniczącym RP został członek PZPR. Do 1981 regułą było łączenie tego stanowiska z funkcją członka Biura Politycznego KC PZPR, jak w wypadku Henryka Jabłońskiego. Sejm IX kadencji wybrał przewodniczącym RP gen. Wojciecha Jaruzelskiego, pełniącego jednocześnie obowiązki I Sekretarza KC PZPR.

-w RP wyłonionej w 1985 liczącej 17 osób, znajdowali się członkowie PZPR (8), ZSL (4), SD (2) oraz osoby bezpartyjne (3). W praktyce członkowie RP nie wchodzili w skład gabinetu. Na mocy noweli kwietniowej 1989 głową państwa został prezydent PRL, który przejął większość uprawnień RP.

Kompetencje RP

-Rada Państwa zarządzała wybory do sejmu i wykonywała różne czynności wynikające z ordynacji wyborczych.

-zwoływała sesje sejmowe (zwyczajne)

-powoływała Marszałka- Seniora. W sejmie VII kadencji funkcję tą powierzono Jarosławowi Iwaszkiewiczowi.

-trzykrotnie miało miejsce stapianie się sesji sejmowych- wcześniejsza sesja nie zakończyła się przed otwarciem następnej. Decyzja o zamknięciu sesji należała do sejmu. Dwukrotnie zwoływano sesje nadzwyczajne. W 1966 sesje w celu upamiętnienie 1000-lecia Państwa Polskiego. Organizowano tą uroczystość w opozycji do kościelnych obchodów Millenium Chrztu Polski.

-dwukrotnie Rada Państwa zwołała dodatkowe sesje. Na tego rodzaju sesji rezygnację z funkcji premiera złożył w 1980 Piotr Jaroszewicz.

-Rada Państwa wyrażała zgodę na pociągnięcie posła do odpowiedzialności karno- sądowej, „gdy sejm nie obraduje”

-Rada Państwa była uprawniona do wydawania dekretów z mocą ustawy. Akty te formalnie podlegały kontroli następczej sejmu, co oznaczało przedłożenie ich do zatwierdzenia na najbliższej sesji

-Rada Państwa obsadzała niektóre stanowiska w państwie- odnosiło się do RM. Między sesjami sejmu zmian w jej składzie dokonywała Rada Państwa.

-Organ ten powoływał / odwoływał sędziów. Powoływała SN, w tym Pierwszego Prezesa i prezesów tego sądu.

-powoływała / odwoływała Prokuratora Generalnego PRL

-Rada Państwa „czuwała nad zgodnością prawa z konstytucją”

-„ustala powszechnie obowiązująca wykładnie ustaw”

-sprawowała nadzór nad radami narodowymi. Zarządzała wybory do rad. Rady Narodowe składały Radzie Państwa sprawozdania ze swojej działalności.

-Rada Państwa uchylała uchwały terytorialnych organów władzy państwowej sprzeczne z prawem lub z zasadniczą linią polityki państwa. RP mogła rozwiązać radę narodową systematycznie naruszającą prawo lub zasadniczą linie polityki państwa.

-Rada Państwa miała uprawnienia tradycyjnie przysługujące głowie państwa w sferze stosunków wewnętrznych i zewnętrznych.

-reprezentuje PRL wobec społeczności międzynarodowej

-mianowała i odwoływała pełnomocnych przedstawicieli dyplomatycznych Polski w innych państwach

-przyjmowała listy uwierzytelniające i odwołujące akredytowanych przy Radzie Państwa przedstawicieli dyplomatycznych obcych państw

-ratyfikowanie i wypowiadanie umów międzynarodowych

-gdy sejm nie obradował, RP postanawiała o stanie wojny. Mogła ogłosić częściową lub powszechną mobilizację

-stosowała prawo łaski

-obsadzała stanowiska wojskowe i cywilne, nadawała ordery, odznaczenia i tytuły honorowe

-wydawała zezwolenia na zmianę obywatelstwa

Kontrola państwowa

-11 września 1944 powołano Biuro Kontroli przy Prezydium KRN

-NIK miał badać pod względem finansowym i gospodarczym działalność władz, instytucji i przedsiębiorstw państwowych i przedkładać wniosek w przedmiocie udzielenia lub odmowy rządowi absolutorium

- przejściowo (do 1949) Biuro Kontroli usytuowano przy Radzie Państwa

-NIK utworzono na mocy ustawy z 1949, przetrwała ona do 1952. najpierw Prezydium KRN (do 1947), a następnie Radzie państwa (do 1949) przysługiwały kompetencje NIK z czasów II Rzeczypospolitej

-od 1949 NIK stała się samodzielnym organem kontroli państwowej, podległym SU oraz Radzie Państwa

-do kompetencji sejmu należał wybór Prezesa NIK

Ministerstwo Kontroli Państwowej (od roku 1952)

-utworzone w miejsce NIK. Odtąd sejm stracił faktycznie możliwość kontroli aparatu państwowego.

-MKP było jednym z resortów podporządkowanych bezpośrednio rządowi, a w praktyce także Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego.

-spod kontroli MKP wyłączono administracje centralną

Najwyższa Izba Kontroli (od roku 1957)

-niezależna od rządu

-jej organizacja miała charakter centralistyczny

-zasada kolegialności w postępowaniu NIK

-powoływany i odwoływany przez sejm Prezes NIK był przed nim odpowiedzialny

-główny cel to kontrola budżetu

-formalnie działalność NIK służy sejmowi, Radzie Państwa i RM w wypełnianiu ich funkcji

-prezesa NIK powoływał i odwoływał sejm na wniosek premiera w porozumieniu z Przewodniczącym Rady Państwa. Odtąd wchodził on w skład rządu. Utraciło swoja pozycję Kolegium NIK. Prezes sprawował jednoosobowe kierownictwo NIK jako naczelnego organu administracji państwowej.

-wiceprezesów powoływała Rada Państwa na wniosek Prezesa NIK

-jednostkami organizacyjnymi NIK były zespoły, departamenty oraz delegatury

-prezes przewodniczył Kolegium NIK, do którego wchodzili wiceprezesi, sekretarz i członkowie

Administracja państwowa

-organy administracji państwowej podporządkowano organom władzy państwowej

-wyróżnia się ogólne i specjalne organy administracji państwowej oraz naczelne i terytorialne (terenowe) organy administracji państwowej

Rada Ministrów

-naczelnymi organami administracji państwowej byli: RM, ministrowie, komisje i komitety sprawujące funkcje naczelnych organów administracji państwowej. Pozycję tą uzyskało także Prezydium Rządu oraz premier.

-RM była organem o nadrzędnym charakterze w stosunku do pozostałych organów naczelnych. Przysługiwały jej funkcje kierowniczo- koordynacyjne. RM była naczelnym wykonawczym i zarządzającym organem władzy państwowej.

-rząd był organem politycznym i administracyjnym, pełnił także ważna rolę w zarządzaniu gospodarka narodową.

-desygnowanemu premierowi powierzono misje tworzenia rządu. Na plenarnym posiedzeniu sejmu przedstawiał on w expose program i skład proponowanego gabinetu. Sejm po dyskusji głosował nad całą listą członków rządu. Do zmian w składzie rządu uprawniony był sejm. Z wnioskiem o powołanie / odwołanie członka RM występował premier, a w czasie między sesjami uprawnienie to przysługiwało Radzie Państwa.

-w skład rządu wchodzili: Prezes i wiceprezesi RM, ministrowie oraz przewodniczący określonych w ustawie komisji i komitetów sprawujących funkcje naczelnych organów administracji państwowej. Od 1976 w skład rządu wchodził prezes NIK.

-premier kierował pracami RM i Prezydium Rządu

-konstytucja postanawiała, że urząd ministra tworzy się w drodze ustawy

-minister stał na czele wyodrębnionego działu administracji. Swoje obowiązki wykonywał przy pomocy wiceministrów (podsekretarzy stanu). Powoływał ich premier na wniosek ministra.

-ministrowie bez teki- wypełniali zadania określone przez premiera

-premier zwoływał posiedzenia rządu i im przewodniczył

-wyłącznie RM składała sejmowi projekt budżetu i planu społeczno- gospodarczego. Sprawozdania z wykonania budżetu i planu gospodarczego stanowiły podstawę do wniosku o udzielenie absolutorium dla rządu.

-ważnym zadaniem RM było sprawowanie ogólnego kierunku w dziedzinie obronności kraju i organizacji sił zbrojnych

-wykonywanie ustaw. Rząd wydawał rozporządzenia wykonawcze na podstawie ustaw. Ministrowie byli uprawnieni do wydawania rozporządzeń i zarządzeń.

Terytorialne organy władzy i administracji państwowej

-ustawę o radach narodowych z 11 września 1944 zastąpiła wielokrotnie nowelizowana ustawa z 20 marca 1950 o terenowych organach jednolitej władzy państwowej. Z mocą tej ustawy terenowymi organami jednolitej władzy państwowej były, mające pochodzić z wyborów, rady narodowe w gminach, miastach, dzielnicach większych miast, powiatach i województwach. Spełniały funkcje uchwałodawcze.

-rady przejęły dziedziny należące do administracji ogólnej, zespolonej i niezespolonej.

-przyjęto sesyjny tryb obrad rad narodowych

-utworzono komisje jako organy pomocnicze rad

-prezydia rady stały się organami wykonawczymi i zarządzającymi rad oraz organami administracji państwowej

-zwierzchni nadzór nad radami narodowymi utrzymała Rada Państwa

-ustawa z 1950 znosiła związki samorządu terytorialnego, ich majątek z mocy prawa stał się majątkiem państwa.

-rady przestały być organami samorządu terytorialnego

-rozdz. 6 Konstytucji - „Terenowe organy władzy i administracji państwowej: Organami władzy państwowej w gromadach, gminach, miastach, dzielnicach większych miast, powiatach i województwach są rady narodowe”.

-wybory do rad narodowych były: powszechne, bezpośrednie, równe i przeprowadzone w tajnym głosowaniu.

-po „Październiku' 56” ograniczono zasadę centralizmu w zarządzie państwem na rzecz decentralizacji- przyznanie pewnej samodzielności organom państwowym.

-rada narodowa jako organ przedstawicielski władzy państwowej w jednostkach podziału terytorialnego zajmowała się najważniejszymi sprawami na swoim obszarze.

-kolegialne prezydium pochodzące z wyboru rady narodowej pozostało jej organem wykonawczym i zarządzającym. Organ ten reprezentował radę narodowa na zewnątrz.

-w miejsce prezydium wprowadzono monokratyczny organ administracji państwowej w gminie, którym został naczelnik gminy. Organem pomocniczym naczelnika był urząd gminy. Naczelnik gminy stał się jednocześnie organem wykonawczym i zarządzającym gminnej rady narodowej.

-z mocy ustawy z 1973 rady narodowe wszystkich szczebli były organami władzy państwowej i samorządu społecznego. Ustawa ta wymienia jako terenowe organy administracji państwowej: wojewodę, prezydenta miasta (miasta powyżej 100 tys. mieszkańców oraz będące siedzibą wojewódzkiej rady narodowej), naczelnika miasta (do 100 tys.), naczelnika powiatu, naczelnika dzielnicy oraz naczelnika gminy. Organy te pochodziły z nominacji. Spełniały funkcje wykonawcze i zarządzające rad narodowych. Przedstawicielami rządu stali się wojewodowie i prezydenci miast. Wydziały rad były organami pomocniczymi wojewodów, prezydentów miast, naczelników miast i naczelników dzielnic.

-ustawa z 1975 wprowadzała dwustopniowy podział administracyjny państwa

-rady narodowe wybierały prezydium. Przewodniczącym zostawał pierwszy sekretarz odpowiedniej instancji PZPR

-terenowymi organami administracji państwowej na szczeblu wojewódzkim byli wojewodowie i prezydenci miast stopnia wojewódzkiego, na szczeblu podstawowym: naczelnicy gmin, naczelnicy miast i gmin, naczelnicy miast, prezydenci miast i naczelnicy dzielnic.

-wojewoda był przedstawicielem rządu w województwie

Podstawowe prawa, wolności i obowiązki obywateli

-koncepcja indywidualistyczna- zadaniem państwa jest urzeczywistnienie realnie istniejących interesów jednostki. Interesy jednostki mają charakter nadrzędny wobec państwa nieuprawnionego do ingerencji w tym zakresie. Państwo miało być gwarantem praw jednostki. Stanowiło to istotę liberalnej koncepcji praw jednostki jako praw obronnych przed państwem.

-koncepcja uniwersalistyczna- państwo realizuje swoje nadrzędne cele wobec jednostki pozbawionej praw własnych. Interesy jednostki są jedynie środkiem realizacji odrębnych interesów państwa. Chodzi tutaj o interes „ludu pracującego miast i wsi”. Koncepcja ta określana jest także jako kolektywistyczno- uniwersalistyczna, była w istocie koncepcja marksistowską. Realizowały ją przede wszystkim państwa autorytarne i totalitarne. Prawa jednostki wiązano ze stopniem rozwoju gospodarczego, politycznego i kulturalnego w państwie. Przyjęto, że uspołecznienie środków produkcji doprowadzi do powiązania interesów jednostki z interesami państwa i społeczeństwa. Istotą omawianej koncepcji jest klasowy charakter jednostki. Tezy Karola Marksa - „nie ma obowiązków bez praw, nie ma praw bez obowiązków”.

-status prawny obywatela uzależniony jest od przysługujących mu praw i wypełniania obowiązków. Każdemu człowiekowi przysługują prawa pierwotne w stosunku do państwa, niezależnie od jego pozycji w społeczeństwie. Z praw społeczeństwa w znaczeniu przedmiotowym wynikają prawa obywatelskie. Obywatel ma swobodę korzystania z wolności (wolności obywatelskie) pod warunkiem przestrzegania obowiązującego prawa.

-rozdz. 8- „Podstawowe prawa i obowiązki obywateli”

-klasyfikacje konstytucyjnych praw, wolności i obowiązków- kryterium powszechności, które warunkuje realizację idei równości

-klasyfikacja sporządzona na podstawie systematyki Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka:

1) prawa i wolności osobiste

2) prawa i wolności polityczne

3) prawa i wolności ekonomiczne

4) prawa socjalne

5) prawa i wolności kulturalne

-klasyfikacja obowiązków obywatelskich:

1) obowiązki ogólne wobec państwa, w tym przestrzeganie przepisów prawa

2) obowiązki w dziedzinie obronności

3) obowiązki w sferze ekonomicznej

-zasady ogólne- stanowią dyrektywę dla interpretacji praw podstawowych. W Konstytucji z 1952 nie wyodrębniono zasad katalogu. Są one rozproszone w całym tekście tego aktu. Na ich podstawie wymienia się następujące zasady katalogu:

1) równości

2) powszechności (choć zasada ta nie została wymieniona w tekście)

3) ochrony praw i wolności

4) rozwojowego charakteru praw i wolności

5) kompleksowości

-postulowano rozszerzenie ogólnych zasad katalogu o zasady:

1) wolności

2) ochrony godności człowieka

3) zasady kolizyjne

-prawa podstawowe- poświęcono im 23 artykuły w tekście pierwotnym, w nowelizacji z 1976- 27 artykułów

-nowelizacja z grudnia 1989 nadała charakter zasad ustrojowych wolności partii politycznych, swobodzie działalności gospodarczej i własności (rozdz. 1)

Prawa i wolności

-4 grupy praw w następujących dziedzinach:

1) społeczno- ekonomicznej

2) politycznej

3) oświatowo- kulturalnej

4) wolności osobistych

-ad.1- gwarancje prawa do pracy: socjalistyczny system gospodarczy, planowy rozwój sił wytwórczych i racjonalne wykorzystywanie wszystkich czynników produkcji. „Od każdego wg jego zdolności, każdemu wg jego pracy”. Prawo o własności indywidualnej oraz prawo własności osobistej.

-ad.1- prawo:

1) do wypoczynku

2) do ochrony zdrowia

3) do pomocy w razie choroby lub niezdolności do pracy

4) do pomocy socjalnej i ubezpieczeń społecznych

5) prawo weteranów do wszechstronnej opieki

6) prawo rodziny do opieki

-ad.2:

1) prawo wyborcze

2) wolność słowa i druku

3) wolność zgromadzeń i wieców, pochodów i manifestacji

4) prawo zrzeszania się

5) wolność związkowa

6) prawo do sprawowania kontroli społecznej

7) prawo do udziału w konsultacjach i dyskusjach ogólnokrajowych

8) prawo zwracania się do wszystkich organów państwowych ze skargami, zażaleniami i wnioskami

-ad.3:

1) prawo do nauki- wolność badań naukowych, zasada bezpłatnego szkolnictwa, pomoc państwa w podnoszeniu kwalifikacji różnych kategorii obywateli i system pomocy dla kształcącej się młodzieży

2) prawo do korzystania ze zdobyczy kultury

3) wolność działalności twórczej

-ad.4:

1) nietykalność osobistą

2) nienaruszalność mieszkania

3) tajemnica korespondencji

4) wolność sumienia i wyznania

5) prawo do obrony oskarżonego

6) prawo do korzystania za granicą z opieki państwa

7) ”Kościół i inne związki wyznaniowe mogą swobodnie wypełniać swoje funkcje religijne.”

Obowiązki obywateli

-obowiązki wobec państwa

-obowiązek przestrzegania prawa i zasad współżycia jest składnikiem praworządności

-obowiązek ochrony środowiska naturalnego

-obowiązek obrony Ojczyzny i służby wojskowej

-obowiązek czujności wobec wrogów Ojczyzny oraz strzeżenia tajemnicy państwowej

-obowiązek strzeżenia i umacniania własności społecznej

Reformy ustrojowe

Powstanie NSZZ „Solidarność”

-w 1976 opozycja w Polsce rozpoczęła „długi marsz”, trwający do 1989

-środowiska opozycyjne obarczyły SB odpowiedzialnością za śmierć Stanisława Pyjasa, studenta UJ. Wkrótce na Wawelu ogłoszono utworzenie Studenckiego Komitetu Solidarności- obrona interesów studentów

-na mocy amnestii z 1977 na wolność wyszli ostatni więzieni za udział w wydarzeniach „Czerwca' 76”

-wyjątkową role w „drugim obiegu” odgrywała Niezależna Oficyna Wydawnicza „Nowa”

-kosztem wydawanego w Londynie „Aneksu” Tomasz Strzyżewski opublikował dwutomowe wydawnictwo dokumentujące działalność cenzury w latach 1974- 1978. była to Czarna księga cenzury PRL

-od jesieni 1977 datuje się działalność Uniwersytetu Latającego, nad którym opiekę zaczęło sprawować Towarzystwo Kursów Naukowych

-w 1977 powstały Komitety Założycielskie WZZ, najpierw w Katowicach, następnie w Gdańsku i innych miastach. Ich działalność przyczyniła się do powstania NSZZ „S”

-ukazał się pierwszy nr pisma publicystyczno- politycznego „Krytyka”

-w 1978 powstał klub dyskusyjny „Doświadczenie i Przyszłość”, który ogłosił Raport o stanie Rzeczpospolitej i o drogach do jej naprawy

-1978- wybór papieża Jana Pawła II

-w 1979 w Lublinie odsłonięto pomnik B. Bieruta

-po VIII Zjeździe PZPR, obradującym w lutym 1980, premierem w miejsce Piotra Jaroszewicza został Edward Babiuch

-kryzys został wywołany po raz kolejny ogłoszeniem podwyżek cen żywności na początku lipca 1980 („ceny komercyjne”). Nazajutrz KSS „KOR” wzywał do zorganizowanej akcji, wynikającej z wezwania Kuronia: „Nie palcie komitetów. Zakładajcie własne!”. Strajki objęły cały kraj. Kulminacja- strajk powszechny w Lublinie. Przyłączenie się do strajku Stoczni Gdańskiej im. W. Lenina. Związanie Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego z Wałęsą na czele. 17 sierpnia 1980 MKS ogłosił 21 postulatów strajkowych. Strajk w Szczecinie i ogłoszenie przez miejscowy MKS 36 postulatów. Sekretarz KC PZPR odrzucił polityczne żądania strajkujących.

-ogłoszenie strajku generalnego, MKS w Gdańsku wspierała komisja ekspertów z udziałem m.in. T. Mazowieckiego, B. Geremka i W. Kuczyńskiego. Nastroje strajkujących radykalizowały się. Próbą ich złagodzenia było kazanie wygłoszone 26 sierpnia na Jasnej Górze przez prymasa S. Wyszyńskiego.

-29 sierpnia górnicy z kopalni „Manifest Lipcowy” ogłosili strajk solidarnościowy

-zmiana premiera- nowym Józef Pińkowski

-30 sierpnia w imieniu MKS Marian Jurczyk w Szczecinie podpisał porozumienie z Kazimierzem Barcikowskim, stającym na czele komisji rządowej. Następnego dnia w Gdańsku Wałęsa w imieniu MKS parafował porozumienie z Mieczysławem Jagielskim, stojącym na czele komisji rządowej. Wałęsa powiedział: „Mamy wolne, niezależne związki zawodowe”. Wkrótce podpisano porozumienie w Jastrzębiu. Protokół porozumienia zawartego przez Komisje Rządową i Międzyzakładowy Komitet Strajkowy w dniu 31 sierpnia 1980 w Stoczni Gdańskiej

-pierwszy postulat: „Akceptacja niezależnych od partii i pracodawców wolnych związków zawodowych, wynikająca z ratyfikacji przez PRL Konwencji nr 87 Międzynarodowej Organizacji Pracy, dotyczącej wolności związkowej”. Jednocześnie MKS zobowiązał się do przestrzegania zasad Konstytucji PRL, a także, że nowe związki nie zamierzają pełnić roli partii politycznej.

-postulat drugi: „zagwarantowanie prawa do strajku oraz bezpieczeństwa strajkującym i osobom wspomagającym”

-„Cenzura powinna chronić interesy państwa”- ochrona tajemnicy państwowej i gospodarczej, spraw bezpieczeństwa państwa i jego ważnych interesów międzynarodowych oraz „ochrona uczuć religijnych” i „uczuć osób niewierzących, jak i uniemożliwienie upowszechnienia treści szkodliwych obyczajowo”.

-zagwarantowano rejestracje nowych związków poza strukturą Centralnej Rady Związków Zawodowych

-porozumienia zawarte w Gdańsku, Szczecinie i Jastrzębiu powszechnie określano jako swoistą umowę społeczną.

-obradujące w nocy z 5 na 6 września 1980 VI Plenum KC usunęło Edwarda Gierka ze stanowiska I Sekretarza KC PZPR. Stanowisko to objął Stanisław Kania, rzecznik politycznego rozwiązania konfliktu.

-17 września 1980 na wniosek K. Modzelewskiego utworzono NSZZ „S” jako związek o charakterze ogólnopolskim z siedzibą w Gdańsku. Struktura terytorialna NSZZ „S” (38 regionów) nie pokrywała się z podziałem terytorialnym państwa.

-powstała Komisja Krajowa, zwana tez Komisją Krajową Porozumiewawczą z Wałęsą na czele jako jej przewodniczącym. Po przyjęciu statutu nowego związku wystąpiono do Sądu Wojewódzkiego w Warszawie o jego rejestrację, co wywołało konflikt z władzami. Sąd Wojewódzki ogłosił 24 października 1980 rejestrację NSZZ „S”, z tym że bez porozumienia z władzami związku wniósł szereg poprawek do statutu.

Reakcją KKP było ogłoszenie gotowości strajkowej na 12 listopada. Doszło do kompromisu. Do statutu dołączono aneks zawierający m.in. sformułowanie o uznaniu przez nowy związek kierowniczej roli PZPR w państwie.

-utworzono Komitet Porozumiewawczy Stowarzyszeń Twórczych i Naukowych

-na Nadzwyczajnym Zjeździe Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich nowym prezesem obrano Stefana Bratkowskiego.

-powstało Niezależne Zrzeszenie Studentów

-reaktywowano Komisję wspólną Rządu i Episkopatu

-9 lutego 1981 Plenum KC PZPR zdecydowało o objęciu stanowiska premiera przez gen. Wojciecha Jaruzelskiego. Premier zaapelował 12 lutego 1981 o 90 dni bez strajku.

-„Kryzys Bydgoski” okazał się największym konfliktem politycznym. Odpowiedzią związku było przeprowadzenie 24 marca 1981 czterogodzinnego strajku ostrzegawczego w całym kraju- największa skoordynowana akcja związku w jego historii.

-„Tygodnik Solidarność” redagowany przez Mazowieckiego i „Jedność”

-w lipcu 1981 opinią publiczna wstrząsnęły tłumne „marsze głodowe” wynikające z braku na rynku racjonowanej żywności.

-31 lipca 1981 sejm uchwalił ustawę o kontroli publikacji i widowisk- możliwe było zaznaczenie ingerencji cenzorskich w tekście.

-5-10 września (pierwsza tura) i 26- 7 października (2 tura)- I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „S”- najważniejszym dokumentem przyjętym 8 września podczas 1 tury było słynne Posłanie do ludzi pracy Europy Wschodniej (autorstwa Jana Lityńskiego). Przewodniczącym Komisji Krajowej NSZZ „S” został wybrany Wałęsa. Podczas 2 tury uchwalono Program NSZZ „S”. postulaty ustrojowe znajdowały się głównie w części zatytułowanej „Samorządna Rzeczpospolita” (VI).

-powołanie gen. Jaruzelskiego podczas IV Plenum KC PZPR na stanowisko I Sekretarza . napięcia nie osłabiło spotkanie Jaruzelskiego, prymasa Glempa i Wałęsy 4 listopada 1981.

-czynniki rządzące nie zaakceptowały koncepcji powołania Społecznej Rady Gospodarki Narodowej wysuniętej przez NSZZ „S”. ze swej strony wystąpiły z ideą Frontu Porozumienia Narodowego.

Stan wojenny (1981- 1983)

-w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 wprowadzono stan wojenny na wniosek Jaruzelskiego jako premiera. Fakt ten podał on do publicznej wiadomości w znanym przemówieniu telewizyjno- radiowym w dniu 13 grudnia 1981. wraz z wprowadzeniem stanu wojennego internowano ok. 6 tys. Działaczy związkowych. Prymas Glemp apelował o wstrzymanie się od rozlewu krwi. Utworzono Prymasowski Komitet Pomocy Pozbawionym Wolności.

-w drugiej połowie grudnia stłumiono strajki w stoczni w Szczecinie i Gdańsku orz w Hucie Katowice. Górnicy kopalni „Piast” przebywali pod ziemią do 28 grudnia. Tragicznie zakończyła się likwidacja strajku w kopalni „Wujek”- zginęło 9 górników.

-zejście do podziemia NSZZ „S”

-utworzenie w kwietniu 1982 Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej, którą stanowili Zbigniew Bujak, Władysław Frasyniuk, Bogdan Lis i Władysław Hardek.

-zaczęto nadawać audycje Radia „Solidarność” (Zbigniew Romaszewski)

-ustawa z 8 października 1982 o związkach zawodowych uchyliła moc prawną dotychczasowej rejestracji, co oznaczało delegalizację NSZZ „S”

-u schyłku 1982 władzę uznały, że zakończył się pierwszy etap „normalizacji”

-4 dekrety Rady Państwa wydane 12 grudnia 1981 w czasie trwania sesji sejmu- naruszenie konstytucji. Rada Państwa przekazała dekrety Sejmowi, który zatwierdził je wyjątkowa ustawą z 25 stycznia 1982 o szczególnej regulacji prawnej w okresie stanu wojennego z mocą wsteczną, to znaczy od 12 grudnia 1981. po podjęciu decyzji o wprowadzeniu stanu wojennego okazało się, że brakuje odpowiednich regulacji prawnych w tym zakresie, dlatego Rada Państwa wydała 3 dekrety, których przedmiotem była regulacja treści i skutków stanu wojennego.

-Rada Państwa wydała 12 grudnia 1981 uchwałę w sprawie wprowadzenia stanu wojennego ze względu na bezpieczeństwo państwa.

-decydującą rolę w państwie zaczęła odgrywać Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego, będąca organem pozakonstytucyjnym. PZPR utraciła kierowniczą rolę w państwie. Ustawodawstwo stanu wojennego ograniczało prawa i wolności obywatelskie.

-w 10 rocznicę wprowadzenia stanu wojennego grupa posłów KPN złożyła do Prezydium Sejmu I kadencji wniosek o pociągnięcie do odpowiedzialności konstytucyjnej przed Trybunałem Stanu oraz do odpowiedzialności karnej osób związanych z wprowadzeniem i realizacją stanu wojennego. Po upływie kilku lat Sejmowa Komisja Odpowiedzialności Konstytucyjnej uchwaliła przyjęcie sprawozdania z przeprowadzonego postępowania w tej sprawie - 26 osób.

-Rada Państwa zniosła stan wojenny 22 lipca 1983.

„Okrągły stół” (1989)

-20 lipca 1982 powstał Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego PRON (w miejsce FJN)

-19 X 1984 zamordowanie przez funkcjonariuszy SB ks. Jerzego Popiełuszki

-24 listopada 1984 utworzono Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych OPZZ miało stanowić przeciwwagę dla NSZZ „S”

-w październiku 1986 Wałęsa powołał jawna Tymczasową Radę „Solidarności”

-opozycja wystąpiła wobec władz z koncepcją „paktu antykryzysowego”. Koncepcje tę zaprezentował Bronisław Geremek w znanym wywiadzie dla „Konfrontacji” z 1988

-wiosną 1988 rozpoczęła się pierwsza fala strajków; w połowie sierpnia znowu wybuchły

-Komitet Obrony Kraju zadecydował o przygotowaniach do wprowadzenia stanu wyjątkowego

-po zakończeniu strajków Wałęsa spotkał się 31 sierpnia 1988 z gen. Czesławem Kiszczakiem, co zapoczątkowało przygotowania do obrad okrągłego stołu

-jesienią 1988 premier Rakowski podjął zgodnie z wolą partii próbę wyjścia z kryzysu, która się nigdy nie powiodła

-decyzja Rakowskiego o likwidacji Stoczni Gdańskiej

-po sukcesie uzyskanym przez Wałęsę w debacie telewizyjnej z udziałem Alfreda Miodowicza, przywódcy OPZZ zdecydowano się na kontynuowanie rozmów z przedstawicielami demokratycznej opozycji.

-załamanie się systemu sprawowania władzy, opartego na hegemonistycznej pozycji PZPR. Opozycja demokratyczna nie była wówczas przygotowana do przejęcia władzy. Wywołało to stan „blokady systemu”. Opozycja dążyła do zastąpienia dotychczasowego systemu monopartyjnego w postaci „realnego socjalizmu” systemem demokracji parlamentarnej.

-ustalono, że spotkanie przedstawicieli strony rządowej (koalicyjno- rządowa) i strony opozycyjnej z „S” (solidarnościowo- opozycyjna) na czele nastąpi przy okrągłym stole w Warszawie w dniu 6 lutego 1989. wcześniej przygotowania w Magdalence. Obrady toczyły się na sesjach plenarnych pod przewodnictwem Wałęsy ze strony opozycyjnej oraz gen. Kiszczaka ze strony rządowej. Powołano zespoły („stoliki”) w sprawach:

1) reform politycznych

2) polityki społecznej i gospodarczej

3) pluralizmu związkowego

-ponadto dla wybranych zagadnień utworzono zespoły negocjacyjne („podstoliki”) oraz grupy robocze. W dniu 5 kwietnia 1989 podpisano Porozumienia „okrągłego stołu”. Był to „kontrakt” polityczny obejmujący:

1) Stanowisko w sprawie reform politycznych

2) Stanowisko w sprawie polityki społecznej i gospodarczej

3) Stanowisko w sprawie pluralizmu związkowego

-akty te zyskały miano umów społecznych

-strona rządowa wcześniej zagwarantowała legalizację NSZZ „S”. strona opozycyjna zaakceptowała koncepcje „niekonfrontacyjnych” wyborów do sejmu, nazwanego „kontraktowym” oraz czynny udział w przeprowadzeniu reform ustrojowych.

-strona rządowa zmierzała do włączenia części opozycyjnej, zwanej „konstruktywną”, czyli wewnątrzsystemową, do przyjęcia współodpowiedzialności za rządy państwem znajdującym się w stanie głębokiego kryzysu politycznego i ekonomicznego. Gwarantem ciągłości zreformowanego systemu miał być prezydent.

-odmienne wizje ustrojowe demokratycznego państwa:

*opozycja domagała się reformy sądownictwa oraz zmian w systemie prawa

*strona rządowa zamierzała wyposażyć prezydenta w szerokie kompetencje, włącznie z prawem do rozwiązania sejmu

*oferta rządowa zakładająca wolne i demokratyczne wybory do senatu, który miał uzyskać istotne uprawnienia. W zamian strona opozycyjna zgodziła się na przywrócenie instytucji prezydenta

*strona opozycyjna dążyła do zapewnienia równowagi między sejmem, senatem i prezydentem

-koncepcje ustrojowe wynegocjowane przy okrągłym stole traktowano jako przejściowe

Nowe instytucje ustrojowe

-uznanie zasady pluralizmu związkowego, co oznaczało powtórną rejestrację NSZZ „S”

-wprowadzono gwarancje wolności słowa i zrzeszania się

-przywrócenie instytucji prezydenta i senatu

-ustalono warunki wyborów parlamentarnych

-określono przesłanki reformy sądownictwa i systemu prawa

-7 kwietnia 1989 sejm uchwalił nowelizację konstytucji, której tekst odzwierciedlał treść Stanowiska w sprawach reform politycznych.

-zmiany zasad prawa wyborczego przy formowaniu składu dwuizbowego parlamentu. Koalicji rządzącej, z PZPR na czele, przyznano łącznie 65% mandatów w izbie liczącej 460 posłów. Koalicji tej zapewniono także część mandatów na liście krajowej. W każdym okręgu gwarantowano co najmniej 1 mandat dla osób bezpartyjnych. Opozycji politycznej przyznano 35 % mandatów (161). Wyborcy uzyskali prawo do zgłaszania kandydatów do obu izb. Podziału mandatów miała dokonać Rada Państwa. W pełni wolne, demokratyczne wybory miały się odbyć do senatu.

-sejm w dniu 7 kwietnia 1989 uchwalił jeszcze ordynacje wyborczą do sejmu PRL X kadencji na lata 1989- 1993. wybory są: powszechne, równe, bezpośrednie i tajne. Zasada równości nie została wymieniona w ordynacji wyborczej do senatu. Przewidziano przeprowadzenie wyborów do sejmu i senatu w 2 turach. Warunkiem obsadzenia mandatu posła / senatora w 1 turze było uzyskanie bezwzględnej większości głosów w okręgu wyborczym.

-w wyborach w dniu 4 czerwca 1989 wzięło udział ponad 62% uprawnionych obywateli. Wynik wyborów był sukcesem „S”, której kandydaci uzyskali niemal wszystkie (poza jednym) mandaty w senacie. Kandydaci reprezentujący koalicje rządowa uzyskali mandaty dopiero w drugiej turze, w której wzięło udział jedynie 25,1% osób uprawnionych. W trakcie wyborów zmieniono zasady obsadzania mandatów z listy krajowej.

-konstytucja znowelizowana w kwietniu 1989 utrzymywała konstrukcje uznającą sejm za najwyższy organ władzy państwowej. Prezydium Sejmu było jego najwyższym organem wewnętrznym. W pewnych przypadkach (gdy sejm nie powołał rządu lub nie przyjął budżetu) prawo rozwiązania sejmu przyznano prezydentowi. Współudział w uchwalaniu ustaw uzyskał senat. Prezydent mógł odmówić podpisania ustawy uchwalonej przez obie izby. Istniała możliwość przekazania ustawy do ponownego rozpatrzenia przez senat. Senat jako druga izba parlamentu jest także organem przedstawicielskim o charakterze politycznym. Rozwiązanie sejmu pociąga za sobą koniec kadencji senatu, w następstwie czego zarządza się wybory do obu izb.

-prezydent desygnował kandydata na premiera. Sprawował tez nadzór nad radami narodowymi. Niektóre akty prawne prezydenta wymagały kontrasygnaty premiera. Prezydent nie ponosił odpowiedzialności politycznej, mógł być pociągnięty do odpowiedzialności konstytucyjnej. Postawienie w stan oskarżenia należało do uprawnień ZN, a orzekanie w tych sprawach do TS.

-pierwszym i jedynym prezydentem PRL został gen. Jaruzelski, wybrany 19 lipca 1989 przez ZN większością jednego głosu (ponad wymagane 269 głosów).

-w latach 1980- 1981 odżyła w Polsce idea samorządności. W Programie NSZZ „S” określono warunki niezbędne do utworzenia autentycznego samorządu terytorialnego, pochodzącego z wolnych wyborów i wyposażonego w szerokie kompetencje.

-problematyka samorządowa została włączona do programu obrad okrągłego stołu. Opozycja uważała wówczas, że należy się ograniczyć do utworzenia samorządu na szczeblu gminy.

-ustawa z 8 marca 1990 o samorządzie terytorialnym oraz ordynacji wyborczej do rad gmin, a także ustawa z 17 maja 1990 o podziale zadań i kompetencji określonych w ustawach szczególnych pomiędzy organy gminy a organy administracji rządowej oraz o zmianie niektórych ustaw - ustawa kompetencyjna

-uznano, że samorząd terytorialny jest podstawową formą organizacji życia publicznego w gminie. Gmina zaspakaja zbiorowe potrzeby społeczności lokalnej, posiada osobowość prawną, wykonuje zadania publiczne w imieniu własnym oraz zadania administracji rządowej w zakresie uregulowanym ustawami. Mieszkańcy gminy wybierają radę, będącą jej organem stanowiącym. Rada wybiera ograny wykonawcze gminy.—największa reforma ustrojowa w początkach istnienia IIIRP

-na mocy nowelizacji grudniowej z 1989 skreślono wstęp do Konstytucji PRL oraz regulacje dotyczące ustroju społeczno- gospodarczego. Najważniejsze zasady ustrojowe zamieszczono w nowej redakcji rozdz. I „Podstawy ustroju politycznego i gospodarczego”. Nowelizacja ta przywróciła tradycyjna nazwę państwa RP. Nowelizacja ta- w nawiązaniu do konstytucji marcowej- stanowiła, że w RP władza wierzchnia należy do Narodu, pojmowanego jako wspólnota polityczna obywateli. Usankcjonowanie zasady pluralizmu politycznego.

31


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Historia Polski 1944 1989 skrypt II
Historia Polski 1944 1989 skrypt I
Historia Polski (1944 1989)
Historia Polski XX wieku skrypt na egzamin
Historia Polski 1919 1939 skrypt
Historia Poczty Polskiej, Historia Poczty Polskiej-lata 1944-1989
Skrypt z XX wieku Historia Polski
HISTORIA POLSKI SKRYPT WYKŁADY
Polski drogi do wolności ( okres 1944 - 1989 )
Historia Polski XXw, historia skrypt, Historia Polski XX w.
Artykuł dotyczący niedawnej historii Polski ( 1989 2009 ) Przed i po wyborach 1989 r
A Chwalba Historia Polski cz 2 skrypt
Historia Polski w latach 1939 1944
A Chwalba Historia Polski cz 1 skrypt
TEST Historia Polski 1918 1944

więcej podobnych podstron