ŚRODKI STYLISTYCZNE TWORZĄCE DZIEŁO LITERACKIE
I Środki słowotwórcze
1. Neologizm − nowy wyraz utworzony zgodnie z zasadami słowotwórstwa na użytek określonego utworu literackiego, niekiedy przenika do zasobu słownictwa ogólnego; tworzony w celu powiększenia zasobu środków poetyckich, precyzacji znaczeń, odrealniania świata przedstawionego oraz uzyskiwania dodatkowych efektów brzmieniowych. (Leśmian, Tuwim, Młodożeniec, Witkacy).
2. Neosemantyzacja - nadawanie wyrazom nowych znaczeń. Oprócz neosemantyzacji dokonującej się pod wpływem obcym rozwija się neosemantyzacja rodzima. Takimi nowszymi neosemantyzmami są w języku polskim np. określenia nagłośnić, wyciszyć sprawę, wnioskować o coś, komórka (telefon komórkowy).
3. Zdrobnienie - deminutivum, wyraz utworzony za pomocą odpowiedniego formantu oznaczający rzecz albo osobę mniejszą od nazywanej wyrazem podstawowym. Zdrobnienie oznaczać może też pozytywny (lub pogardliwy) stosunek do omawianego obiektu. (Mickiewicz Pierwiosnek)
4. Zgrubienie - augmentativum, wyraz utworzony za pomocą odpowiedniego formantu oznaczającego rzecz albo osobę większą od nazywanej wyrazem podstawowym. Zgrubienie może oznaczać pogardliwy stosunek do omawianego obiektu, szczególnie, kiedy wiąże się ze zmianą rodzaju, np. baba → babsko. Augmentativum niekiedy posiada funkcję hipokorystyczną (pieszczotliwą), np. dobre psisko.
5. Złożenie - compositum, wyraz, który powstał poprzez połączenie co najmniej dwóch rdzeni lub ich derywatów oraz łączącego je międzyrostka, np. różanopalca Jutrzenka, córka starego głośnobrzmiąca buku, Morsztyn Do lutnie.
II Przekształcenia semantyczne
1. Epitet - figura retoryczna, trop stylistyczny; wyraz określający rzeczownik, stosowany w celu uwydatnienia określonej cechy. Ze względu na to, jaką częścią mowy jest wyrażony epitet, wyróżnia się:
1) Epitet przymiotnikowy, np. granitowe skały.
2) Epitet imiesłowowy, np. tańczący jastrząb.
3) Epitet rzeczownikowy, np. wieża gigant.
a) Zdobniczy (typowy): alabastrowa dłoń
b) Stały: określenie zawsze odnoszone do tego samego zjawiska; występował przede wszystkim w poezji antycznej i epopejach („szybkonogi Achilles”); charakterystyczne dla stylu homeryckiego; powtarzające się określenia, które uwypuklają główną cechę bohatera lub zjawiska. Często mają postać epitetu złożonego.
c) Metaforyczny: łagodne oko błękitu
d) Oksymoron - związek frazeologiczny obejmujący dwa opozycyjne znaczeniowo wyrazy, daje to efekt paradoksu: mroczne światło, wymowne milczenie
2. Porównanie - uwydatnianie cech opisywanego zjawiska przez wskazanie na jego podobieństwa do innego zjawiska.
a) Stereotypowe: blady jak trup.
b) Poetyckie: szumi w mej głowie jak w zielonym boru.
c) Tautologiczne: Rozeda pachnie - jak rozeda (Tuwim, Kwiaty polskie).
d) Homeryckie - drugi człon porównania jest rozbudowany do rozmiarów obrazu poetyckiego, często stanowiącym samodzielny epizod fabuły utworu o dygresyjnym charakterze.
3. Metafora - wyrażenie, w którego obrębie następuje zamierzona przemiana znaczeń składających się na nie słów.
1) Metonimia - desygnaty nazw pozostają ze sobą w realnym związku; zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w pewnej obiektywnej zależności (wprowadzenie nazwy przyczyny zamiast skutku, autora zamiast dzieła, narzędzia zamiast wytworu): wypić kielich do dna, strumień skrzył się w zieleni (zieleń - łąka).
2) Synekdocha - odmiana metonimii, oparta na zależnościach ilościowych między zjawiskami, których nazwy zostały użyte jedna zamiast drugiej (gatunek zamiast rodzaju, rodzaj zamiast gatunku, liczba pojedyncza zamiast mnogiej: z drzew leciał liść;
- część zastępuje całość: pars pro toto
- całość zastępuje część: totum pro parte, np. Skarga to straszna, jęk to ostatni / Od takich modłów bieleje włos.
3) Oksymoron - którą tworzy się przez zestawienie wyrazów o przeciwstawnych znaczeniach.
4) Synestezja - polega na przypisaniu jednemu zmysłowi działania innego: Tetmajer, Melodia mgieł nocnych: pijmy woń rzeźwą.
5) Peryfraza (omówienie) - zastosowanie omówienia, opisu, charakterystyki, metafory zamiast wyrazu potocznego: przybytek wiedzy - szkoła; stambulskie gorycze - tytoń.
6) Katachreza - nowe użycie słowa, rozszerzające dotychczasowy zakres jego semantycznej stosowalności: ucho filiżanki, u stóp góry; rodzaj metafory niezestrojonych semantycznie członach, pozbawionej przekonywującej motywacji i odczuwalnej jako nadużycie językowe.
7) Hiperbola (wyolbrzymienie).
8) Gradacja - cały tekst zbudowany na zasadzie stopniowo wprowadzanej hiperboli; stopniowanie semantyczne polegające na uszeregowaniu składników wypowiedzi w porządku nasilania się lub słabnięcia wskazywanej przez nie cechy znaczeniowej
9) Litota - zastąpienie jakiegoś określenia odpowiadającym mu określeniem antonimicznym: cichy - niegłośny
10) Eufemizm - wyraz lub zwrot zastępujący słowo, które z jakiś względów nie może być bezpośrednio użyte
11) Animizacja (ożywienie) - rodzaj metafory nadającej przedmiotom martwym, zjawiskom natury lub pojęciom abstrakcyjnym właściwości istot żywych: w olbrzymim mieście szczuta psami sunie nędza zaułkami
12) Personifikacja (uosobienie) - cechy charakterystyczne tylko dla człowieka, rodzaj animizacji
13) Antropomorfizacja - rodzaj animizacji, polegający na przypisywaniu tworom nieożywionym, zjawiskom natury i kosmosu, roślinom i zwierzętom oraz pojęciom abstrakcyjnym cech fizycznych, psychicznych lub zachowań właściwych człowiekowi. Mniej skonwencjonalizowana niż personifikacja.
14) Reizacja - przypisanie istotom żywym cech przedmiotów: człowiek jak kamień
4. Symbol - pojedynczy motyw lub zespół motywów w dziele, który jest znakiem treści ukrytych, mający za zadanie kierować ku nim uwagę czytelnika; znak językowy w utworze nie tylko oznacza swój desygnat, ale bezpośrednio wskazuje na treść, którą ów desygnat reprezentuje.
5. Alegoria - pojedynczy motyw w dziele literackim lub plastycznym, który poza znaczeniem dosłownym ma znaczenie domyślne, ukryte. Znaczenie to opiera się na konwencjonalnym rozumieniu danego znaku, np. alegoria ojczyzny walczącej - okręt walczący z falami; znak językowy stale zastępuje jakieś pojęcie, np. paw - duma
6. Ironia
− sprzeczność między znaczeniem słów, a intencją zawartą w kontekście;
− nie jest tylko konstrukcją językową, ale wynika z ujęć kulturowych, podobnie jak symbol i alegoria;
− właściwość stylu polegająca na sprzeczności między dosłownym znaczeniem wypowiedzi, a jej znaczeniem właściwym, nie wyrażonym wprost, ale zamierzonym przez autora; dystans mówiącego wobec znaczeń własnej mowy; kategoria estetyczna i filozoficzna, stosunek do rzeczywistości, który rozpoznaje w niej splot sprzeczności, skłóconych dążeń i konfliktowych racji, i jest sposobem zdystansowania wobec tych przeciwieństw, ujawnienia ich i opanowania przez twórczość.
a) Ironia romantyczna - pojęcie to wiąże się ściśle z osobą niemieckiego filozofa Friedricha Schlegla. Ironia romantyczna określa koncepcję postawy twórcy wobec świata, wyrażająca się w przekonaniu o dominacji fantazji twórczej, pojmowaniu aktu twórczego jako gry, w której zacieranie granicy między rzeczywistością a fikcją łączyły się z poczuciem supremacji twórcy wobec dzieła.
b) Ironia sokratyczna:
- etap elenktyczny: (gr. elenktikos - zbijający), Sokrates udaje podziw dla wiedzy swojego rozmówcy, czym usypia jego czujność. Pozornie niewinne pytania sprawiają, że rozmówca zaczyna błądzić, przeczyć samemu sobie i popadać w absurd. Wreszcie odrzuca pierwotne poglądy, uświadamia sobie własną próżność i ignorancję;
- etap maieutyczny: (gr. maieutikos - położniczy) - jeżeli rozmowa nie została wcześniej przerwana - Sokrates pomaga rozmówcy, niczym “duchowa położna”, dotrzeć do prawdy. Zdaniem Sokratesa, każdy człowiek skrywa w sobie wiedzę prawdziwą, nawet nie zdając sobie z tego sprawy.
c) Ironia tragiczna - nieprzezwyciężona sprzeczność naznaczająca los bohatera tragedii, którego czyny wbrew jego woli i wiedzy prowadzą nieuchronnie do zagłady. Ironia tragiczna nazywana jest często ironią losu, ironią obiektywną lub dramatyczną. Jej istotą jest sprzeczność pomiędzy znaczeniem użytych słów, a intencją zawartą w kontekście.
7. Persyflaż − wypowiedź skrywająca drwinę pod pozorem uprzejmości (satyra w oświeceniu)
8. Pastisz − odmiana stylizacji, utwór naśladujący istotne cechy jakiegoś dzieła lub stylu, zagęszczający je i uwydatniający. W przeciwieństwie do satyry uprawiany bywa w celu pochwały stylu, maniery danego pisarza, nie w celu jego krytyki.
9. Hiatus − rozziew, sąsiedztwo dwóch samogłosek bądź wewnątrz wyrazu (np. boa, moa - tak zwany hiatus wewnętrzny), bądź też na styku dwóch wyrazów (hiatus zewnętrzny). W wielu językach istnieje tendencja do unikania rozziewu, może być ona realizowana przez: epentezę, najczęściej półsamogłoski, na przykład błędne "kakało" zamiast kakao; zanik sylabiczności poprzez przekształcenie samogłoski w półsamogłoskę, na przykład: dojdę = do + idę; zanik jednej z samogłosek (elizja); zlanie się dwóch samogłosek w jedną samogłoskę lub w dyftong.
10. Wulgaryzmy - wyrazy, wyrażenia lub zwroty uznawane przez użytkowników danego języka jako nieprzyzwoite, ordynarne. Ze względu na sytuacje, w jakich się ich używa, podzielić je można na grupy. Funkcja estetyczna, artystyczna, abstrakcyjny humor, artyzm słowny, np. turpizm, wywoływanie szoku estetycznego (por. katharsis), osobliwe, kontrastowe, oksymoroniczne lub abstrakcyjne, paradoksalne, absurdalne zestawienia (por. np. Witkacy, kabarety, itp.).
III Środki składniowe
1. Szyk przestawny - inwersja, hyperbaton (niezwykły szyk wyrazów w zdaniu, odbiegającym od normy językowej, np. Pospolita Rzecz zamiast Rzeczpospolita), przekładnia, przestawnia
O niebieskiej piękniejsza kolorów obręczy
Ciebie, Iryd, wielbię pod imieniem tęczy.
2. Elipsa - brak określonego elementu w zdaniu, który ze względu na całość stosunków składniowych w zdaniu jest spodziewany, ale nie zostaje użyty: Przyboś, najmniej słów; pominięcie w zdaniu lub wyrażeniu jakiegoś składnika, który daje się na ogół zrekonstruować na podstawie kontekstu
3. Zeugma - sprzężenie; jednoczesne użycie różnych pojęć
- w znaczeniu dosłownym i przenośnym, np. doprowadziła do porządku ubranie i myśli
- konkretnych i abstrakcyjnych, np. ojczyźnie oddali uczucia i krew
- różniących się rodzajem, liczbą, przypadkiem itp., np. w jej ogrodzie rosły przeróżne kwiaty i stara grusza.
4. Powtórzenie - zabieg polegający na kilkukrotnym użyciu tych samych (lub podobnych) fonemów, morfemów, wyrazów, zwrotów lub zdań w celach rytmizacyjnych, instrumentacyjnych, stylizacyjnych, ekspresywnych lub znaczeniowych; termin ten obejmuje takie figury stylistyczne (tropy), jak: anafora, epifora, instrumentacja głoskowa, odmiany paralelizmu, refren.
5. Pararelizm - powtórzenie określonej struktury wersyfikacyjno-składniowej
a) Anafora - zespół zdań lub wersów zaczyna się od tych samych wyrazów; powtórzenie tego samego zwrotu na początku kolejnych wersów lub segmentów wypowiedzi
b) Epifora - kończenie zdań, członów zdania rozwiniętego, wersów lun strof tym samym wyrazem lub zwrotem, np. pełne strachu oczy moje, pełne grozy myśli moje, Wyspiański.
c) Symploke (anafora + epifora)
I niebo jak biała Niagara.
I drogę jak biała Niagara.
I pamięć jak biała Niagara.
O tobie jak biała Niagara.
J. B. Ożóg
d) Diafora - powtórzenie wewnątrz wersu: Kiosk z gazetami rzuca cień palmy, Patrzmy, słuchajmy i palmy (A. Ważyk, Tramwaj)
e) Anastrofa - powtórzenie wyrazów w szyku odwróconym (również w obrębie związku frazeologicznego): Was witam lordowie, Yoda, Gwiezdne Wojny
f) Polisyndeton - połączenie wyrazów za pomocą jednego spójnika: I gnają, i pchają, i pociąg się toczy (Julian Tuwim, Lokomotywa)
6. Apostrofa - bezpośredni zwrot do osoby, bóstwa.
7. Inwokacja - zwrot do bóstw, apostrofa umieszczona na początku dzieła epickiego.
8. Pytanie retoryczne - użycie formy pytania, aby podkreślić przekonania mówcy, zaangażować słuchaczy.
9. Antyteza - zestawienie dwóch opozycyjnych znaczeniowo segmentów wypowiedzi, najczęściej zdań, służy wydobyciu silnych tonów emocjonalnych: Bóg się rodzi, moc truchleje.
10. Paradoks - efektowne i zaskakujące swoją treścią sformułowanie, zawierające myśl skłóconą z powszechnie przyjętymi przekonaniami, sprzeczna wewnętrznie, która jednak przynosi nieoczekiwaną prawdę - filozoficzną, moralną, psychologiczną: Mowa służy do ukrywania myśli.
11. Zdanie parenetyczne - wtrącone w nawias; wprowadza nowy element, nie mieszczący się w wypowiedzi zasadniczej, ale istotny dla jej ogólnego sensu, np. Pieśń o żołnierzach z Westerplatte, Gałczyński
12. Anakolut - takie zorganizowanie wypowiedzi, że poszczególne człony składniowe kłócą się z porządkiem logicznym zdania (sens largo: każde wykolejenie składniowe).
Koń Tadeusza w stajni czekał osiodłany
Wziął więc flintę, skoczył nań i jak opętany... (Pan Tadeusz)
13. Pleonazm - zgromadzenie wyrazów lub zwrotów bliskoznacznych, często - usterka stylistyczna, ale może też być celowym działaniem, np. opuściłeś nas i porzucił, Legion, Wyspiański.
14. Wykrzyknienie
15. Wyliczenie (polisyndeton)
16. Archaizm - wyraz, konstrukcja składniowa lub związek frazeologiczny, który wyszedł z użycia. Archaizmy to także wyrazy w formie przestarzałej, które są jeszcze używane, lecz postrzegane, jako dawne.
17. Asyndeton - polega na łączeniu zdań lub ich części bez użycia spójnika, np. przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem.
18. Barbaryzm − (z gr. barbarismós, od bárbaros - barbarzyńca, cudzoziemiec) - element (wyraz lub zwrot) lub forma (forma fleksyjna, konstrukcja składniowa) przeniesiona do wypowiedzi z języka obcego (zapożyczenie). Stanowi wtrącenie pojedynczego słowa pochodzącego z obcego języka. Opiera się na zasadzie kontrastu między językami. W literaturze chwyt stylistyczny służący podkreśleniu kunsztowności wypowiedzi (zwłaszcza makaronizmy w literaturze barokowej), wywołaniu efektów humorystycznych lub językowej charakterystyce postaci.
19. Klamra kompozycyjna - fragmenty na początku i końcu utworu (zdanie, krótsza lub dłuższa wypowiedź), który swoją treścią scala cały utwór.
20. Polisyndeton (gr. polysýnthetos = wielokrotnie złożony) - konstrukcja składniowa zaliczana do figur retorycznych, polegająca na połączeniu współrzędnych członów zdania lub zdań takimi samymi spójnikami, np. I gnają, i pchają, i pociąg się toczy (Julian Tuwim, Lokomotywa).
21. Poliptoton (gr. polyptote, łac. traductio, pol. przeniesienie) - figura retoryczna polegająca na powtarzaniu wyrazu ze zmianą jego przypadku lub liczby, np. Człowiek człowiekowi wilkiem.
22. Potocyzm, kolokwializm - wyraz, wyrażenie lub forma składni - stosowane wyłącznie w języku potocznym, zasadniczo tylko w mowie, w życiu codziennym, a jednocześnie w sytuacji, gdy nie ma wymogu dbałości o czystość literacką. Nagminne stosowanie kolokwializmów odbierane jest czasem jako niedbałe (a czasami wręcz prostackie) traktowanie języka.
23. Prowincjonalizm (łac. provincialis = dotyczący prowincji) − język występujący na danym obszarze, nie mający swojego odniesienia do języka ogólnoliterackiego; zespół cech właściwych prowincji, jej mieszkańcom; potocznie: pejoratywnie o stylu myślenia uznawanym za intelektualnie zacofany („zaściankowość”).
24. Syllepsis - brak odpowiedniości między logiczną a gramatyczną budową wypowiedzi, często towarzyszy zeugmie. Prowadzi do powstania albo wyrażeń zbliżonych do anakolutu prawidłowych logicznie, ale niepoprawnych gramatycznie np. a w nawałnicy przyszła chmura sroga i tuman ognia (J. Żuławski, Widzenie wozu), albo poprawnych gramatycznie, ale nielogicznych. Ta druga konstrukcja często służy pokazaniu poetyckiej wieloznaczności słów np. Zapuścili motor, brody. (M. Białoszewski, Ballada od rymu).
IV Elementy brzmieniowe
1. Instrumentacja głoskowa - celowe uformowanie głoskowej warstwy wypowiedzi dla nadania jej szczególnych walorów brzmieniowych i semantycznych
a) Aliteracja - identyczność głosek rozpoczynających położone w sąsiedztwie wyrazy (Młodożeniec), powtórzenie jednakowych głosek lub zespołów głoskowych w bliskim sąsiedztwie w tekście, najczęściej na początku wyrazów: przecież pięknie pana przepraszam
b) Onomatopeja (dźwiękonaśladownictwo) - imitowanie za pomocą dźwięków mowy zjawisk akustycznych
c) Harmonia głoskowa - podobne układy brzmieniowe: Lubię, kiedy kobieta omdlewa w objęciu, / kiedy w lubieżnym zwisa przez ramię przegięciu, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Lubię, kiedy kobieta...
d) Eufonia - dążenie do przyjemnego brzmienia; w tekście zostaje zwiększona liczba głosek płynnych (a, o, l, m), unika się zbitek trudnych (spółgłoskowych) do wymówienia
e) Paronomazja - zestawienie podobnie brzmiących słów do wydobycia lub zasugerowania podobieństw znaczeniowych: tkliwość dotkliwa jak pożegnanie, R. Krynicki, Do...
2. Rytm (wersyfikacja): stopa - najmniejsza powtarzająca się regularnie rytmiczna cząstka wersu o ustalonej postaci sylabiczno-akcentowej
a) amfibrach _ _/ _
Po morzach wędrował był kiedyś Farysem,
Pod palmą spoczywał, pod ciemnym cyprysem,
Z modlitwą Araba był w gmachach Khaaba, (...)
b) anapest _ _ _/
Rozechwiały się szumne gałęzi wahadła.
Leśmian, Zielona godzina
Nie rusz, Andziu, tego kwiatka,
Róża kole - rzekła matka.
Nie wszystko złoto, co się świeci z góry.
e) peon III _ _ _/ _
f) dytrochej _/ _ _/ _
g) kretyk _/ _ _/ (występuje przy zamianie stóp)
h) daktyl _/ _ _
3. Rym
a) liczba rymujących się sylab
- żeński: 1,5 sylaby: zostawuje - gotuje
- męski: 1 sylaba: chmur - gór
- składane: dostanie - na nie
- głębokie (bogate): nisko - ognisko
- ubogie: ja - dwa
b) identyczność form gramatycznych, np. czerwony - zhańbiony
c) współbrzmienie - niedokładne (przybliżone)
- asonanse (współbrzmienie samogłosek) luzem - strudze
- konsonanse (współbrzmienie spółgłosek) werk - wrak
d) miejsce rymu w wersie
1) końcowe (w klauzuli)
− parzyste aabb
− okalacjące abba
− krzyżowe abab
2) wewnętrzne:
− stabilizowane (na średniówce)
− nieustabilizowane (w dowolnych miejscach)
e) rym a strofa
- dystych aa bb cc
- tercyna aba bcb cdc
- sekstyna ababcc
- strofa saficka - pięć wersów jednosylabowych, ostatni pięciosylabowy
11 (5+6) a
11 (5+6) a
11 (5+6) b
5 b
f) sonet (14 wersów)
Francuski: 3x4 i 1x2
1 strofa abba
2 strofa abba
3 strofa cddc
4 strofa ee
Włoski 2x4 i 2x3
1 strofa abba
2 strofa abba
3 strofa cdd
4 strofa cee
- triolet - powtórzenie pierwszego wersu w czwartym i siódmym, drugiego w ostatnim
Niechaj każdy sobie powie:
człek człekowi bratem,
wszyscy ludzie jednakowi,
niechaj każdy sobie powie.
Nic różnicy nie stanowi,
tak Bóg rządzi światem -
niechaj każdy sobie powie:
człek człekowi bratem. (Rada, z Konfucjusza)
4
