PLATON (427 - 347): pochodził z rodziny arystokratycznej, obserwując upadek poleis dochodził do wniosku, że ewolucja ich zmierza ku złemu, degenerują się, zło nie przestanie nękać ludzi, dopóki rządów nie obejmą filozofowie; próbował uczyć rządzenia władców Syrakuz, później założył w Atenach akademię ( do VI w. n. e.); tylko mędrzec może dostrzec idee, zrealizować je w państwie; „państwo tworzy wzajemna nasza potrzeba”, istotą jest odwaga (timokracja), chciwość (oligarchia), anarchia (demokracja), strach i zbrodnia (tyrania) te ustroje są łańcuchem ewolucyjnym, ostatnia jest najgorsza, demokracja cierpi na brak prawdy; kres łańcucha może zaprowadzić tylko rząd „stróżów doskonałych” - mędrców; organiczna budowa - silnie zhierarchizowana (wg wiedzy): złoto (inteligencja) => srebro (odwaga) => brąz (pracowitość), żadna z grup nie jest doskonała osobno; antyindywidualizm, jednostka przez państwo; funkcjonuje rygorystyczny system wychowania obywatelskiego, elicie wpaja się honor, męstwo, cnotę, 17 - 20 lat trening fizyczny, po 20 r. mniej zdolni - wojskowi, bardziej - 10 letnie studia ogólne, później 5 lat filozoficznych, od 35 - 50 r. życia aktywność polityczna, po 50 r. sprawowanie władzy; grupa rządząca żyje we wspólnocie majątkowej i rodzinnej, ważne jest dobre urodzenie, brak własności prywatnej; filozofowie kierują się zasadami rozumu, nie są skrępowani prawem; prawo jest zbyt sztywne wobec różnorodnej i zmieniającej się rzeczywistości; w Prawach opisuje inny ustrój - oligarchię, bez wspólnoty komunistycznej, zakaz opuszczania państwa, nowinkarstwa, kult religii.

ARYSTOTELES (384 - 322): ur. w Stagirze, syn lekarza, nie miał praw politycznych, adept akademii, założył Liceum, wychowawca Aleksandra, najważniejsze o polityce to Etyka nikomachejska, Polityka; w odróżnieniu od Platona - naturalna, empiryczna metoda badawcza; państwo należy do tworów natury, człowiek jest stworzony do życia w państwie, kto żyje poza jest nędznikiem lub półbogiem, cnota, dzielność etyczna są możliwe do osiągnięcia tylko wobec innych; jest syntezą mniejszych, analogicznych, ewoluujących w państwo wspólnot, jest samowystarczalne, celem jest zapewnienie materialnych i duchowych potrzeb jednostce, gdyż jest zbiorem jednostek; odwrotnie niż Platon twierdzi że nie ma doskonałego ustroju, ale można mówić o dobrych i złych: monarchia - tyrania, arystokracja - oligarchia, politea - demokracja; kryterium: czy rządy są sprawowane dla dobra ogółu? generalnie zdaje sobie sprawę że rząd służy temu, kto rządzi; na ustrój wpływa także charakter narodu - niektóre mają tendencję do tyranii, położenie geograficzne - demokracja lepiej sprawuje się na nizinach; także podział wg. majątku rządzących: oligarchia gdy są bogaci (nawet większość) i demokracja, trzecią formą są rządy stanu średniego - gdy przeważa liczebnie najlepsza dla niego politea, czyli mieszanina oligarchii i demokracji, z przewagą drugiej; jest to harmonijne połączenie wolności i porządku (hierarchii); realizacja polityki złotego środka i stabilizacja; podział społeczeństwa na znakomitych i lud, kryterium może być wiedza, urodzenie, cnota, najczęściej jest to majątek, znakomici to niepracujący posiadacze; stan pomiędzy nimi to średni, też posiada własność, ale pracują na mniej hańbiących stanowiskach, nie są zdemoralizowani bogactwem, ani chciwi czy skłonni do buntu; ich cnotami jest umiarkowanie, rozsądek, kroczenie pośrodku drogi, uszanowanie własności; problem niewolnictwa wypływa z niedoskonałości gospodarki, ale jest prawem natury, pewni ludzie są stworzeni do niewoli, nie posiadają rozumu tylko siłę fizyczną, niewola jest dla nich pożyteczna i sprawiedliwa, są poza państwem; jednak nie wszyscy, którzy są niewolnikami, są nimi z natury, niektórzy są na podstawie prawa ludzkiego; w odróżnieniu od sofistów widzi prawo natury także w instytucjach stworzonych przez człowieka; tak więc istnieje prawo stanowione i naturalne niesprzeczne ze sobą, do prawa naturalnego zalicza sprawiedliwość, własność i władzę; sprawiedliwość jest trwałą dyspozycją (jak doskonałość etyczna), sprawiedliwość legalna - postępowanie zgodnie z prawem i słusznością; może być wyrównawcza (pomiędzy jednostkami) i rozdzielcza (państwo wobec jednostek).

HELLENIZM: Cynicy. Założycielem szkoły był Antystenes, uczeń Gorgiasza i Sokratesa, przeciwnik Arystotelesa, nazwa pochodzi od kynikos (pies), najwyższą wartością szczęście (cnota = życie zgodnie z naturą, ideałem był Diogenes; minimalizm, ignorowanie państwa, kosmopolityzm, akceptacja całkowitej swobody obyczajów; generalne skrajny indywidualizm, egalitaryzm i anarchizm. Epikurejczycy. Epikur (341 - 269) wewnętrzna wolność = brak trosk i zmartwień, cnota to doczesne przyjemności, państwo jest potrzebne bo zapewnia spokój i korzystanie z własności, należy brać udział w polityce dopiero gdy własne dobro tego wymaga; Stoicy. Od IV w. pne do V w. ne., przedstawicielami byli m.in. Zenon z Kition, Cicero, Seneka, Marek Aureliusz; światem rządzi rozum, determinizm, jest żywą istotą; ludzie z natury są dobrzy, cnota jest wartością absolutną, albo jest się mędrcem albo głupcem a mądrość to wolność bo akceptuje rzeczywistość i nie próbuje jej zmienić, wszyscy są równi ale tylko idealnie, należy współpracować z władzą, polityka jest narzędziem do realizacji rządów rozumu, autonomiczną decyzją mędrca jest uznanie ustroju za rozumny, żaden ustrój nie może być z góry sklasyfikowany; mędrzec podporządkowuje się prawom natury, które mają charakter społeczny, prawa państwa powinny być z nimi zgodne; Cyceron mówił, że państwo opiera się na sprawiedliwości, jeżeli prawodawca ustanawia złe prawa, to nie są one właściwie prawem a państwo państwem, więc prawodawca nie ma prawa rozkazywania.

CHRZEŚCIJAŃSTWO: doktryna ewangeliczna odcina religię od polityki, są autonomiczne; wszelka władza pochodzi jednak od Boga, więc chrześcijanin powinien być posłuszny władzy świeckiej, państwo ma boże zadania do spełnienia, jednak nie zakłada współpracy z władzą; pochwała dla ubóstwa, bogactwo jest prostą drogą do grzechu, własność to tylko czasowe użytkowanie dane od Boga, równość i wolność ludzi tylko przed Bogiem, należy pozostać w swoim stanie; w II i III wieku upolitycznianie doktryny, Ireneusz jako ostatni bronił indyferentności - państwo jest dla pogan; Klemens - krytyka pogańskich cesarzy, prześladowań, wysoko cenił samo państwo, pozostawał pod wpływem filozofii stoickiej; Orygenes - platonik, Contra Celsum, cesarstwo jest pogańskie, ale jego cele są chrześcijańskie, umożliwia szerzenie wiary, opór jest możliwy gdy prawo stanowione jest sprzeczne z boskim (wprowadził rozróżnienie); Tertulian - wykluczał rechrystianizację cesarstwa, są sprzeczne ze sobą; podziwiał z drugiej strony rzymski aparat władzy, aprobował chrześcijańskie treści pogańskiego cesarstwa, wierni mogli z nim współpracować; należy ostatecznie ukształtował dualizm prawo ludzkie - prawo boże z nadrzędnością drugiego; pozytywne nabiera mocy dzięki zgodności z boskim; chrześcijanie nie mogą przelewać krwi (służyć w armii); chrystianizacja cesarstwa - edykt mediolański Konstantyna Wielkiego z 313 r., dawał mu możność kontroli nad Kościołem; Euzebiusz - był doradcą Konstantyna, udzielił błogosławieństwa rzymskiemu imperializmowi, cesarz jest interpretatorem słowa bożego; św. Augustyn (354 - 430) - większość ludzi jest zła, państwa ziemskie przemijają, władza została dana od Boga, ale z powodu grzechu, historia jest walką państwa szatana z bożym, obywatele państwa bożego są pielgrzymami na ziemi, obywatele civitas terrena są wszyscy źli i grzeszni, są w znacznej przewadze, co rozstrzyga o funkcji każdego państwa; pod jego wpływem nic nie może stać się lepsze, jego funkcją jest represja; Bóg daje władzę dobrym i złym, tyrania jest karą za grzechy, także realizuje boski plan; ludzie mają prawo do biernego oporu, gdy prawa państwowe naruszają prawa boże; uzasadnia szczególne represje wobec heretyków.

ŚREDNIOWIECZE: kultury „barbarzyńskie” spajało chrześcijaństwo i Kościół, sfera religijna życia jest nadrzędna, człowiek nie poznał sam prawdy tylko przez objawienie, wszystko co mówią święte księgi jest niepodważalną racją, reszta to herezja; interpretacją i adaptacją tekstów Biblii i patrystyki zajmowała się hierarchia kościelna, także czuwała nad ich przestrzeganiem; Kościół wzmacniał stosunki feudalne, był popierany przez wielkich posiadaczy ziemskich, zmonopolizował oświatę i kulturę; w religii umocnienie miała hierarchizacja społeczeństwa; uniwersalnym suwerenem jest głowa Kościoła, jest nieomylny, decyduje o praworządności państwa;

Cezaropapizm bizantyjski - Bizancjum jest Nowym Rzymem, cesarz jest źródłem prawa, najwyższym sędzią, wykonawcą prawa; boże namiestnictwo cesarza, jest obrazem Boga, jest koronowany przez samego Chrystusa, wiele symboli zapożyczonych z pogańskich kultur wschodu; stoi na czele rodziny monarchów, jest głową kościoła; cesarz działa jednak dla dobra poddanych, tron był elekcyjny, z boskiej inspiracji;

Państwa germańskie - wodzowie wywodzili swą władzę od Boga, przypisywali sobie magiczną moc zwyciężania, elekcja sakralna, od VI w. większość „z łaski Boga”, co związywało z prawem bożym; w VII w. Grzegorz Wielki ogłosił że zadaniem państwa jest zbawienie obywateli, wg Izydora król, który grzeszy traci królestwo, był twórcą trójpodziału prawa: a) boskie b) powszechne, skażone grzechem pierworodny c) ludzkie, konkretyzacja norm powszechnego, reguły postępowania są niezmienne, co uzasadnia prawo zwyczajowe;

Karol Wielki - uznał się za obrońcę i patrona Kościoła, jego zwierzchnika, mianował biskupów, rozstrzygał spory o czystość wiary; w zamian za te ustępstwa Kościół uzyskał niezależność od Bizancjum oraz swobodę dzięki zlikwidowaniu królestwa Longobardów;

PAPALIZM: Grzegorz VII zapoczątkował proces desakralizacji władzy świeckiej; państwo jest z istoty złe, ma rację bytu gdy realizuje sprawiedliwość bożą, a więc jest błogosławiona przez Kościół, papież jest głową wszystkich panujących i prawdziwym cesarzem, biskupi są bliżsi Bogu niż władcy, papież może odbierać i nadawać władzę wedle zasług; umocnieniem dominacji była idea krzyżowa (XII w.), jest to dzieło boskiej inspiracji, realizacja marszu do ziemi obiecanej, śmierć z rąk pogan gwarantuje zbawienie; apogeum papalizmu w XIII w. (Innocenty III) 1) teoria jedności świata - nie może mieć dwóch głów, jak organizm 2) Kościół to dusza, państwo - ciało, wg hierarchii bytów 3) teoria wyższych zadań papiestwa 4) Kościół to instytucja doskonała, państwo jest obarczone grzechem, papież może pouczać i usunąć cesarza 5) teoria wikariatu (chrystusowego), po śmierci cesarza władza wraca do papieża 6) teoria dwóch mieczy danych Piotrowi 7) darowizna Konstantyna 8) papież jest reprezentantem ludu rzymskiego, który jest suwerenem cesarstwa; w drugiej poł. XIII w. teoria hierokracji - papież może wykonywać swą uniwersalną władzę bezpośrednio, cesarze są administratorami z łaski papieskiej.

UNIWERSALIZM CESARSKI: cesarz jest władcą ludów, biczem bożym, patronem kościoła, symbolem jedności, sukcesorem Rzymu, doktryna ukształtowana XII/XIII w., służyła także w ekspansji na tereny pn. Włoch i Słowiańszczyzny; argumenty były podobne jak w przypadku papalizmu, król namiestnikiem Boga, władza cesarska pochodzi wprost od Boga, jest jako pomazaniec tylko Jemu podległy i tylko On może go sądzić, teoria organiczna, władca jest obrazem Boga, kapłan - Chrystusa; Od Fryderyka Barbarossy „święte” cesarstwo; wsparcie w prawie rzymskim, „cesarskim”, glosatorzy przenosili na cesarza pojęcia justyniańskie, nie jest związany prawem tylko zasadami rozumu, ta władza przysługuje z woli ludu, przekazana całkowicie i nieodwołalnie, jest panem duszy i ciała poddanych; iura reservata (prawa przysługujące tylko cesarzowi): nadawania korony, kreowania notariuszy, wyzwalania i nobilitowania, uznawania dzieci nieślubnych, zakładania uniwersytetów, nakładania podatków bez zgody stanów; przysługuje mu tytuł maiestas (crimen laese maiestatis).

MONARCHIA NARODOWA: idea hamowana przez uniwersalny cezaryzm i papalizm; od XII w. proces odbudowy autorytetu monarchy, świadomość narodowa, suwerenność państw; zasada cesarskości państwa: rex imperator in regno sua, wraz z nadawaniem tytułów, uzasadnienie dla tendencji centralizacyjnych, katalog iura maiestatis, podobny j.w.; historyczne wywodzenie cesarskości z państw antycznych; teoria regis exempti - wyjęcie monarchy spod władzy cesarza, Filip IV w konflikcie z Bonifacym VIII wysunął tezę, że w sprawach państwowych nie uznaje on żadnego zwierzchnictwa nad sobą, stanowisko papieża uznał za herezję, jego stanowisko zostało poparte przez Stany Generalne; papież nie ma monopolu na władztwo nad duszami, władza monarchy jest godniejsza bo bierze się z woli Boga i ludu, może usunąć papieża heretyka; do podkreślenia suwerenności króla służyło prawo rzymskie (król = dominus); występuje także pogląd o nieograniczonej władzy: nie ma sankcji instytucjonalnych wobec złego monarchy, niezbywalność władzy króla, dziedziczność tronu; teoria reprezentacji - zasada osobowości prawnej państwa, z poszczególnymi członkami (organicyzm), Jan z Salisbury wprowadzał tezę o ograniczeniu króla przez kler; reprezentantem całego ciała jest król, parlament zaś przedstawia swoje stany; później - jest reprezentantem całego państwa, potwierdza ważne decyzje.

PRERENESANS: XII - XIII w., procesy ekonomiczne, urbanizacja; ideologia komunalna potępiała zarówno hierarchię kościelną jak i feudalną, wojny prywatne i anarchię; Awerroizm łaciński - odkrycie Arystotelesa w XII w., teoria wieczności wszechświata i rodzaju ludzkiego (nie człowieka - duszy), teoria podwójnej prawdy filozoficznej i religijnej.

ŚW. TOMASZ: (1225 - 1274), uczeń arystotelika Alberta Wielkiego; ostateczne cele człowieka to cele niebieskie, jednak waga spraw doczesnych jest duża, Bóg jest twórcą natury więc nie może być sprzeczna z łaską; teologia jest nadrzędną nauką, można rozwijać nauki obojętne; tylko idea władzy pochodzi od Boga, ustrój tworzą ludzie, państwo tworzy warunki do zbawienia - pax i ordo; podział społeczeństwa na optimates, populus honorabilis, vilis populus, wg. majątku; własność jest naturalna, nie można jej odbierać, dzieli się na a) posiadanie i b) użytkowanie, moralny obowiązek dbania o dobro ogólne; handel musi być społecznie pożyteczny, dopuszczał odsetki; cele ostateczne (kościół) są wyższe dla człowieka niż doczesne (państwo), bo dalej sięgają, obejmując także te pierwsze; tyran to także ten, kto źle rządzi, poddani mają obowiązek buntu, gdy łamie prawo boże, gdy łamie prawo stanowione, lepiej dla nich nie buntować się, bo skutki mogą być gorsze, tyran może być karą za grzechy, decyduje o tym kościół; państwo jest zobowiązane do aktywnej walki z grzechem - heretykami i wolnomyślicielami; najwyższym prawem jest lex aeterna, jest wszechobecne, jego odbiciem w mózgu człowieka jest lex naturalis - udział człowieka w boskiej mądrości, konkretyzacją, która ma zmuszać do dobrego życia jest lex humana, musi być zgodne; obok istnieje pozytywne prawo boskie (lex divina) czyli Pismo Świętę i nauka kościoła.

JESIEŃ ŚREDNIOWIECZA: Ruch kacerski: bogumiłowie, pataria, katarowie, waldensi, albigensi, joachimici, begardzi i beginki, John Wycliffe, Jan Hus; Koncyliaryzm - prymat soboru nad papieżem, nie jest nieomylny, może być sądzony i usunięty przez sobór, źródłem tej władzy jest elekcja przez wiernych;

William Occam - (1300 - 1348) uznany za heretyka, twórca nominalizmu, zwalczał teorię pełni władzy papieża, państwo pochodzi nie od papieża ale od Boga, który dał ludziom prawo powoływania władców, których ustanowiwszy nie mogą później odwołać, celem papiestwa jest doczesne dobro ludzi; wyrazem prawa bożego jest treść Pisma, później naturalne, dostępne dla ludzi bez objawienia, rozumowo, tam gdzie nie sięga występuje prawo pozytywne; Dante Alighieri - (1265 - 1321) wpływy awerroizmu, separacja filozofii i teologii, tylko uniwersalne cesarstwo daje pokój, sprawiedliwość, celem jego jest doczesna szczęśliwość ludzi, władca musi mieć pełnię władzy, ze względu na cel jest sługą ludu; cele państwa i papiestwa są równorzędne, oba są ostateczne, możliwa jest współpraca dwóch władz; zasady wiary reguluje tylko Pismo;

Marsyliusz z Padwy - (1275 - 1343) był profesorem i rektorem w Paryżu, związany z gibelinami, po ogłoszeniu Defensor pacis (1309) uznany za heretyka; wiary nie można mierzyć kategoriami empirycznymi, cele jednostki nie mogą być sprzeczne z celami ogółu ( antyindywidualizm ); państwo powstaje z woli ludzi, jego doskonałość to zasięg władzy, którą dysponuje dla zaspokojenia potrzeb ludzi, najważniejszymi zadaniami są tępienie występków i rozstrzyganie nieporozumień; cała władza musi być skupiona w jednym organie, niezależnie od formy ustroju, rząd działa w granicach prawa (stanowionego przez lud, jest to treść suwerenności); ludzie chętniej słuchają praw, które sami ustanowili, lud lepiej niż jednostka rozpoznaje swoje dobro; zasada większości w ustawodawstwie; dopuszczone jest delegowanie władzy ludu na rzecz rządu; kwestionuje dualizm praw - prawo boże obowiązuje w życiu niebieskim, w życiu doczesnym stanowi doktrynę (zasady); prawo natury to normy prawa ludzkiego uniwersalnie akceptowane; prawem jest norma pochodząca od uprawnionego organu opatrzona sankcją przymusu; kościół jest wspólnotą wiernych, kryterium jest subiektywna wiara, jest podrzędny i podporządkowany państwu.

NICCOLO MACHIAVELLI: (1469 - 1529) ateista, należy do pierwszego pokolenia pisarzy oświecenia, z kultury antycznej bierze empiryzm i realizm polityczny; relatywizm, utylitaryzm; wszechświat jest odwieczną harmonią dobra i zła; państwa upadają i powstają cyklicznie; władza musi znać naturę i mechanizmy życia społecznego, ludzie są poddani Fortunie i Virtu, których wpływ jest zależny od aktywności i możliwości jednostki; ludzie są bardziej skłonni do złego, są chciwi, presja życia ich uszlachetnia; dobry władca nie może rządzić wbrew naturze swoich poddanych, kondycja narodów przedstawia się na sinusoidzie; włoskiej anarchii może pomóc tylko silna władza absolutna, wybitna jednostka; nowy ustrój musi bezwzględnie rozprawić się ze swoimi wrogami, nie patrząc na moralność; polityka nie ma nic wspólnego z moralnością, kryterium jest skuteczność; byłoby doskonale, gdyby władca był dobry i łagodny ale w niemoralnej epoce nie można być moralnym; w praktyce hojność prowadzi do wzrostu podatków, łagodność do buntu, poddani powinni bać się księcia; terror i niepopularne decyzje powinny być aplikowane łącznie, zaś dobrodziejstwa i ustępstwa rozłożone w czasie; władca powinien zachowywać pozory, szpetne uczynki zrzucać na podwładnych; książę tępi tylko tych, którzy mu zagrażają, nie uciska niepotrzebnie ludu, dba o równowagę społeczną; religia (powinna być państwowa) jest pożyteczna gdy kształtuj cnoty obywatelskie; rządy absolutne są stanem przejściowym, ustrojem stabilnym i trwałym jest republika, wzorowana na rzymskiej (elementy monarchiczne, arystokratyczne i demokratyczne), gwarantuje praworządność i wolność; państwo jest jedynym ustawodawcą, za prawem stoi siła, narodowa armia.

JEAN BODIN: (1530 - 1596) podstawą badań jest doświadczenie, odrzucił Biblię jako źródło wnioskowania, uchodzi za twórcę metody historycznej w prawoznawstwie; podstawowa teza o suwerenności władzy państwowej, państwo to sprawiedliwy rząd nad wieloma rodzinami; suwerenność jest cechą charakterystyczną każdej władzy państwowej, zarówno zewnętrzna jak wewnętrzna; za najbardziej naturalny ustrój uważał monarchię bo najlepiej korzysta z suwerenności; podstawową jej częścią jest wyłączność prawodawcza, prawo jest rozkazem suwerena (sprawiedliwym); tak więc powinno być zgodne z prawem bożym i naturalnym, choć ich naruszenie nie niweczy obowiązywania prawa stanowionego; zresztą monarcha jako wizerunek Boga lepiej je zna niż poddani; silnie podkreśla nietykalność własności prywatnej, która jest ostoją wszelkiego porządku; odrzuca stosunki lenne, wszyscy z natury są poddanymi, tylko w stosunkach między sobą są zróżnicowani; obowiązek posłuszeństwa wobec króla nie zna granic, nawet gdy narusza wolność i własność, można stawić tylko bierny opór; legalny władca nigdy nie jest tyranem; kościół powinien zostać wykorzystany w służbie państwowej.

THOMAS MORE: postuluje całkowite zniesienie własności, krytykuje rozwój przemysłu i handlu, podstawą dobrobytu powinna być produkcja rolna i rzemieślnicza; Utopia (odkryta przez Rafała Hitlodeusza): wszystkie dobra należą do państwa, sześciogodzinny dzień pracy i powszechny obowiązek pracy, obywatele są równi, jednakowo się ubierają i razem jedzą, nie ma pieniędzy, wszystkie potrzeby zaspokajane są przez państwo; państwo skazuje zbyt rządnych bogactw na niewolę, niewolnikami są także przestępcy i jeńcy wojenni, wykonują prace ciężkie i przykre; ustrój jest hierarchiczny i demokratyczny: 30 rodzin wybiera co roku filarchów, ci wyłaniają protofilarchów, na czele stoi książę elekt; jego władza jest dożywotnia, ale może być usunięty w razie tyranii, kieruje robotami publicznymi i polityką zagraniczną; występują różne wierzenia religijna, powszechna tolerancja, duchowni są wybieralni, nie ma celibatu.

MARTIN LUTHER: (1483 - 1546) popierany przez mieszczaństwo, szlachtę i książąt niemieckich, występował przeciwko chłopom Munzera; nawiązuje do augustianizmu, wszystko co ludzkie jest złe i grzeszne, wszystko co człowiek ma dobrego pochodzi od Boga, może zbliżyć się tylko przez wiarę, prawo interpretacji Biblii zastrzegał dla siebie; kościół jest niewidzialnym związkiem wszystkich wierzących, gdzie są wolni i równi, pełnią funkcje kapłańskie; państwo jest suwerenne, chociaż nie może pomóc w zbawieniu powstrzymuje od dalszego upadku, jest całkowicie represyjne, należy mu się całkowite posłuszeństwo; dopuszcza jednak opór książąt przeciw cesarzowi, gdy dozwala to prawo; państwo jest także najwyższą władzą kościelną.

JEAN CALVIN: (1509 - 1564) po ucieczce z Francji założył zbór w Genewie, którym rządził w sposób absolutystyczny; człowiek jest do gruntu zepsuty, pozbawiony woli nie może postępować dobrze; Bóg jest jedynym suwerenem, państwo jest boskie, władca wykonuje rozkazy Boga (wystąpienie przeciw jest świętokradztwem), jak u Lutra opór jest dopuszczalny tylko gdy jest legalny, ewentualnie gdy przy braku organów Bóg ześle natchnioną osobę, która zjednoczy lud; doktryna zawiera silne elementy antymonarchiczne - nie ma godnych władców, najlepszym ustrojem jest republika arystokratyczna; kościół jest widzialny, jest organicznie związany z władzą świecką, która jest jemu podporządkowana; państwo stosuje restrykcje wobec ludzi, którzy łamią zasady moralne, ma wgląd w ich życie prywatne; kalwinizm pochwala pracę i zysk z kapitału, pewność obrotu handlowego.

THOMAS MUNZER: (1490 - 1525) sprzeciwił się tezie o Biblii jako jedynym i nieomylnym objawieniu, jest nim rozum, tylko dzięki rozumowi człowiek może osiągnąć zbawienie, wolność chrześcijańska jest pojęciem doczesnym, głosił urzeczywistnienie królestwa bożego na ziemi, drogą do niego jest działanie dla dobra ogółu; ustrój to wspólnota równości wszystkich, bez różnic klasowych i własności prywatnej, władza należy do prostego ludu, strukturą są demokratyczne gminy gdzie własność i praca są wspólne; realizacja tego planu leży w wojnie chłopskiej.

MONARCHOMACHOWIE: doktryna inspirowana kalwinizmem, skrajnie antykrólewska, główną tezą jest prawo do obalenia tyrana i tyranobójstwa; przedstawicielem umiarkowanym jest Francois Hotman, porównywał (Franco-Gallia 1573 r.) ustrój średniowiecznej Francji (dziedziczne królestwo, lud mógł usuwać złych władców) z absolutyzmem, uzdrowienie widział w powrocie znaczenia Stanów Generalnych; nurt radykalny: idea suwerenności ludu, wywiedziona historycznie z umowy z władcą, treścią jej było przekazanie władzy delegowanej, najważniejsze uprawnienia lud zatrzymał; ta umowa wiąże monarchę, za jej zerwanie może zostać ukarany; elementy antyindywidualizmu (pojęcie ludu jako tworu rozumnego), opór nie może być dziełem osoby prywatnej, ew. urzędnik jako przedstawiciel ludu; on też powinien kontrolować monarchę (teza jest proarystokratyczna); ludzie są jednak nierozumni, dali się zwieść i zapomnieć o swoich prawach, trzeba im przypominać o nich.

ODRODZENIE W POLSCE: pod wpływem walk z Zakonem: Stanisław ze Skarbmierza, Paweł Włodkowic; ideologia wzmocnienia władzy królewskiej: Jan Ostroróg, król jest twórcą prawa, żądał współdziałania sejmu z monarchą, podkreślał suwerenność zewnętrzną wobec papieża; Filip Buonaccorsi (Kallimach) domagał się obalenia przywilejów szlacheckich, rozbudowy skarbu, odsunięcia biskupów od władzy, sojusz tronu z miastami; miejscy przedstawiciele to Biernat z Lublina i Petrycy Sebastian z Pilzna; ruch egzekucyjny: hasła były konserwatywne, ale sam program reformatorski (nihil novi i postulat silnego rządu), mieszany ustrój państwa (S. Orzechowski) na wzór Republiki Rzymskiej - trzy stany sejmujące; program antykrólewski i antymagnacki, unowocześnienie sądownictwa, kontrola sejmu nad urzędnikami, kodyfikacja prawa, opodatkowanie kleru, sekularyzacja dóbr kościelnych, uniezależnienie od papiestwa, poddanie kleru władzy państwa; zaostrzenie reżimu wobec chłopów i dyskryminacja mieszczan; Frycz Modrzewski: idea złagodzenia podziałów stanowych, reforma kościoła polskiego, krytyka nadmiernej pańszczyzny, poddaństwa, postulował opiekę państwa nad chłopem, zrównanie w prawie karnym ze szlachtą, udział miejskich posesjonatów w trybunale i sejmie, wolności wyznania; proponował wzmocnienie władzy królewskiej (arbiter nad stanami), król miał być prawodawcą wraz z radą uczonych i filozofów, sejm należy usprawnić przez ograniczenie senatu do roli doradczej; domagał się kodyfikacji praw, humanitaryzmu, prawa opartego na rzymskim; demokratyzacja kościoła, unarodowienie; potępiał wojnę i bronił idei pokojowej współpracy narodów; arianizm: jako podstawa kalwinizm, zwolennicy wśród szlachty, magnaterii i mieszczaństwa, odrzucali dogmat o Trójcy, boskości Chrystusa, nieśmiertelności duszy; lewica krytykowała różnice stanowe i ucisk chłopów, potępiała szlachtę, jedyną podstawę własności stanowi praca dokonywana we wspólnocie, odrzucała sprawowanie urzędów, karę śmierci, składanie przysiąg i służbę w wojsku, nosili drewniane miecze; odłam umiarkowany nie protestował przeciw wykonywaniu obowiązków publicznych, państwo i król są zabezpieczeniem przed anarchią i bandytyzmem; programy regalistyczno - senackie: Krzysztof Warszewicki De optimo libertatis statu (1598) potępił władzę sejmu, żądał podporządkowania prawa racji stanu, sojuszu monarchy z senatem i hierarchią kościelną, zniesienia wolnej elekcji i dziedzicznego tronu; Piotr Powęski (Skarga) polityka szlachty jest źródłem anarchii, program reformy absolutystycznej, centralistycznej, zniesienie izby poselskiej, całą władzę posiadał król i senat; Stanisław Orzechowski (1513 - 1566) Rzeczpospolita to rycerstwo z radą koronną, jest własnością szlachty, reszta to słudzy państwa, szlachta jest równie wolna jak król, nie ma zobowiązań prócz podymnego, wojny i tytułu na pozwie, zwierzchnią władzą jest prymas, na zewnątrz papież jako kurator.

IDEOLOGIA KONTRREFORMACJI: 1540 r. Paweł III zatwierdził Towarzystwo Jezusowe Loyoli, w latach 1545 - 1563 Sobór Trydencki, miał na celu uwspółcześnienie kościoła, ale jednocześnie wracał do wielu średniowiecznych obyczajów, potwierdzał m.in. naukę o odpustach, zadbano o podniesienie moralnych i merytorycznych kwalifikacji duchowieństwa; szkoła w Salamance, jezuicka, Francisco Juarez: człowiek jest naturalnie wolny, nie można sprawować nad nim władzy bez jego woli, jednak ustanawiając władcę może przelać na niego całość uprawnień, dopuszczalny jest każdy ustrój, papież nie jest władcą z woli ludu, więc będąc w pełni suwerenny jest wyższy od pozostałych, ma prawo rządzenia w każdym państwie; Robert Bellarmin: wobec heretyków jedynie kara śmierci jest skuteczna i sprawiedliwa.

ABSOLUTYZM: był historycznie ostatnią formą państwa feudalnego, mieszczaństwo było zainteresowane silnym, scentralizowanym państwem, umożliwiał rozwój gospodarki rynkowej, silna rola króla wypływała z konfliktów między klasami feudalnymi, był arbitrem, liczne wojny wymuszały silne państwo; klasyczny we Francji, teoretykami byli rządzący (de Richelieu, Ludwik XIV, J. B. Bousset) opowiadali się za nieograniczoną niczym władzą monarchy (także nad życiem i mieniem obywateli), byli wrogami zgromadzeń przedstawicielskich; władza Dei gratia, boskie jest także następstwo tronu; król w największym stopniu posiada rozum, najlepiej wie co jest zgodne z interesem ogółu, jest identyczny z państwem, szczęście poddanych jest konsekwencją jego szczęścia; monarcha stoi ponad prawem, nie jest zobowiązany do niczego; teoria policji: konieczność łączenia rządów z działaniem sprawnego aparatu administracyjny.

HUIG DE GROOT: (1583 - 1645) silny władca może zapewnić warunki do ekspansji handlowej i kolonialnej; prawo natury jest nakazem prawego rozumu, istniało by, nawet gdyby nie było Boga, bo nawet on nie może go zmienić, można je poznać przez badanie społecznej natury człowieka; najważniejszą cechą jest apetitus societatis, ma rozeznanie wartości społecznych, materialne zasady: 1) szanowanie własności 2) wynagradzanie szkód 3) dotrzymywanie umów 4) ponoszenie kary za przewinienie; rozciągał te zasady (korzystne dla burżuazji) na prawo międzynarodowe; wprowadza rozróżnienie wojen sprawiedliwych i niesprawiedliwych, humanizacja wojny, godził się z istnieniem niewolnictwa i protestował przeciw równouprawnieniu między narodami; nie wierzy w idealny ustrój, wybór należy do ludu, ale suwerenność jest pozbywalna, przyrównuje ją do własności, można więc wystąpić tylko w przypadku łamania warunków umowy; dokonał klasyfikacji praw podmiotowych (wolności, władza nad innymi, władza nad rzeczami); Samuel Pufendorf: opisuje prawo natury tak jak Grocjusz, instynkt społeczny łączy się z egoizmem; źródłem zjawisk społecznych jest wola boża, ale nie wpływa na nie w żaden sposób; najwyższym celem państwa jest zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa, władca stojący na czele musi mieć pełnię władzy; umowa społeczna składa się z 1) aktu zrzeszenia w społeczeństwo 2) aktu który daje społeczeństwu konstytucyjny ustrój 2) z aktu oddania władzy suwerenowi; religia powinna być podporządkowana władzy, stosunki poddańcze są pożądane.

UTYLITARYZM: Benedykt Spinoza (1632 - 1677) Biblia nie jest źródłem wiedzy naukowej, religia to nie prawda tylko zasady moralne, prawda jest domeną filozofii - powinien być zachowany ścisły rozdział dziedzin; wolność przekonań to podstawowe prawo natury człowieka, nie można go odebrać, można jednak zakazać głoszenia treści wywrotowych; stan natury to stan powszechnej wojny, państwo to organizacja, która przy pomocy siły i gróźb zapewnia bezpieczeństwo i stwarza warunki do osiągnięcia szczęścia i wolności, wolny jest ten kto żyje zgodnie z rozumem, jednostki oddały wszystkie swoje prawa na rzecz społeczeństwa, władza suwerenna jest więc absolutna (w rękach społeczeństwa); najbardziej naturalnym ustrojem jest demokracja, która najlepiej ze wszystkich gwarantuje wolność i równość; uważa że większość uchwala najlepsze, najbardziej rozsądne prawa; ze względów praktycznych w aktualnych warunkach trzeba wprowadzić Monarchię, w której rządziłaby rada wybierana w wyborach cenzusowych, ludową milicję, niezawisłe sądownictwo, kontrolowany kościół;

REWOLUCJA ANGIELSKA: rojaliści - Jakub I, władza absolutna opiera się na bożych prawach królów; Robert Filmer, absolutna władza monarchy ma ten sam charakter co władza ojcowska, legalnym źródłem jest dziedzictwo po praojcu Adamie, władza królewska jest starsza od parlamentu; także powołanie na prawo rzymskie, zasada niedopuszczalności oporu przeciw władzy; purytanie - nurty independentów i prezbiterian, krytykowali zarówno kościół katolicki jak i anglikański za rozpustę, lenistwo i rozrzutność, wysoko cenili przedsiębiorczość, energię, sukces ekonomiczny, bieda jest efektem lenistwa; prezbiterianie to prawica, wielka burżuazja, protestowali nie przeciwko monarchii, ale absolutyzmowi; independenci stanowili lewicę, średnia burżuazja nowa szlachta, drobni posiadacze; uważali że monarchia jest najgorszym ustrojem, uzurpacja suwerenności reprezentacji narodu dokonana przez Wilhelma Zdobywcę, najwyższą władzą jest parlament, król jest niżej niż ustawa, dla obrony ludu i ochrony fundamentalnych praw można posunąć się do królobójstwa (zawiesić normalną praworządność); nie przyjmowali zasady suwerenności ludu, umowa społeczna nakłada obowiązki także na lud, prawo do oporu ma tylko magistratura; parlament jest związany tylko naturą i celem swojej własnej konstytucji; nie jest potrzebna zgoda całego narodu, wystarczy większość (czyli parlament); wg Cromwella suwerenem jest lord-protektor wraz z parlamentem; reprezentacja ludu jest w parlamencie wybieranym wg cenzusu, proporcjonalnie do płaconych podatków (przez regiony); głosili wolność bogacenia się i nienaruszalność własności;

John Milton - początkowo związany z independentami, wg niego suwerenem jest nie parlament a naród, w skutek umowy społecznej oddał władzę, lecz zachował dla siebie substancję suwerenności, najlepszym ustrojem jest republika (rząd równości i sprawiedliwości), suwerenność powinna być delegowana na radę najzdolniejszych, rządzących kadencyjnie, wybieralnych; tylko całkowita tolerancja (wolność słowa, wyznania) gwarantuje postęp, dyskusja polityczna najlepsze rozwiązania; podobnie James Harrington: teza o równowadze własności, tylko brak rażących dysproporcji jest gwarancją stabilizacji, państwo powinno uniemożliwiać powstawanie wielkich fortun; lewellerzy - drobnomieszczaństwo, armia; teoretykiem był John Lilburne, projekt konstytucji Umowa wolnego ludu Anglii; głosili równość praw politycznych, podstawą była suwerenność ludu, poszanowanie wrodzonych praw człowieka, nienaruszalnych; proponowali częstą rotację posłów, pełną proporcjonalność (wg liczny ludności), odrzucali cenzus, nikt nie jest zobowiązany do posłuszeństwa władzy, której sam nie powołał, parlament powinien zajmować się ustawodawstwem i nadzorem administracji, żaden urzędnik ani oficer nie może być posłem; bezwzględna równość wobec prawa, tolerancja, wolność słowa z wyłączeniem podżegania do tyranii; diggerzy - plebs miejski i wiejski; źródło nędzy i wyzysku tkwi we własności prywatnej, zniesienie jej nie będzie dziełem rewolucji, Bóg oświeci bogaczy i sami się jej zrzekną, przywódcą był Gerard Winstanley (Program ustroju wolności), apelował do Cromwella aby zmusił możnych do przekazania ziemi we wspólne władanie, krytykował państwo jako aparat wyzysku biednych przez bogatych, zapewnia ubogim wolność tylko do pracy najemnej; proponował republikę, w której rządził by system praw powszechnej wolności, jako wspólnota gmin, własność ruchomości i domów, ziemia wspólna, źródła utrzymania z magazynów państwowych wg potrzeb, parlament z powszechnego głosowania, co roku; prawa powinny być zwięzłe i proste.

THOMAS HOBBES: (1588 - 1679) należy do ostatniego pokolenia mieszczańskiego absolutyzmu, w czasie rewolucji wyemigrował do Francji, powrócił po upadku ruchu ludowego, popierał politykę Cromwella; człowiek jest istotą rządzoną przez namiętności, kieruje się egoizmem, nie chce się pogodzić z równością, tak więc w stanie naturalnym (hipotetycznym) te skłonności prowadziły do stanu wojny wszystkich ze wszystkimi, stan ciągłej gotowości do walki; jednak rozumność człowieka skłoniła go do poprawy swego losu, dążył więc do pokoju w imię oddania swej wolności, która polegała na prawie do wszystkiego po co sięgnie własną siłą; prawa naturalne bez suwerena, władcy (sankcjonującego) były tylko ideą człowieka; umowa każdego z każdym, oddanie wolności pod warunkiem że wszyscy uczynią to samo; państwo jest absolutnym władcą, dysponującym mocą zebranych jednostek, suweren nie jest stroną umowy, otrzymał władzę w darze; ludzie zaś nie mogą jej zmienić, gdyż zrzekli się wolności; społeczeństwo jest identyczne z państwem, nie istnieje społeczeństwo bez władzy zwierzchniej nad nim, prawa władcy są niepodzielne, tyko on może reprezentować swoich poddanych; religia jest potrzebna ale także jest podporządkowana; tylko władca absolutny może skutecznie rządzić, alternatywą jest stan pierwotny; władza może także być własnością jakiegoś zgromadzenia lub całego ludu, tyle że jest to trudne do zrealizowania; absolutyzm jest korzystny dla jednostek, zapewnia ład i bezpieczeństwo, wolność kapitalistyczną, tylko w takich warunkach można skutecznie gospodarować; mądry władca nie będzie nigdy tyranem, zapewni margines swobody; zobowiązanie społeczeństwa do posłuszeństwa trwa dopóki władca jest w stanie je ochraniać.

JOHN LOCKE: twórca liberalizmu politycznego, kierował się zasadami empirycznymi, racjonalizmem i utylitaryzmem, był związany z działalnością wigów; obraz stanu natury był epoką pomyślności, równości i szczęścia, ludzie nie byli zdemoralizowani, podporządkowywali się prawu natury dzięki rozumowi, który jest jego źródłem, prawa naturalne to podmiotowe prawa człowieka, czyli zachowanie swojej własności (życia, mienia, wolności) oraz karanie łamiących je; przesłanką powstania państwa była konieczność karania przestępców, ryzyko zamętu z powodu sądzenia własnych spraw; u Locke'a społeczeństwo jest pierwotne wobec państwa, umowa społeczna składa się z aktu utworzenia społeczeństwa a później powołania władzy przez nie, zerwanie umowy z władzą nie niweczy społeczeństwa; pierwotna wobec wszystkiego jest jednostka; celem umowy było więc umocnienie naturalnych praw do życia, własności, wolności; umowa oddaje tylko uprawnienie karania przestępców, dzięki niej możliwe jest korzystanie z własności w pokoju; państwo może w tym celu tworzyć prawo i je egzekwować, ale nie może naruszać praw podmiotowych; państwo jest więc stróżem, nie ingeruje w sprawy religii, kultury, gospodarki; sformułował tezy o prymacie praw naturalnych jednostki i zasady indywidualizmu, ideę szacunku dla władzy reprezentującej interes bogatych, opór wobec władzy łamiącej prawa jest złem ostatecznym, lepiej zapobiegać tyranii: monarchia z podziałem władzy (władza ustawodawcza, wykonawcza - rządzenie i sądownictwo - oraz federacyjna), najwyższa jest ustawodawcza, inne pochodzą od niej i są jej podległe, nie jest jednak suwerenna wobec jednostki; parlament powinien reprezentować jak największy odsetek społeczeństwa, decydować większością, jednak wybory powinny być cenzusowe (równość nie dot. prawa pozytywnego); ważna jest równowaga sił społecznych (Izba Gmin i Izba Parów).

ABSOLUTYZM OŚWIECONY: władca jest sługą państwa, rzecznikiem wspólnego interesu, argumentem jest użyteczność, racjonalizm; władca jest absolutny bo widzi lepiej od swoich poddanych, arbitralnie decyduje o przydatności ich działań, jest ojcem całego narodu, dba o bezpieczeństwo, rozwój handlu, strzeże własności; działa dla dobra ludu nawet wbrew jego woli, jest przeciwny nietolerancji i ograniczeń ekonomicznych, natomiast nie toleruje wolności politycznej.

HUMANITARYZM W PRAWIE: miarą wartości prawa jest jego użyteczność, na początku stulecia tezy Christiana Thomasiusa, później Caetano Filangeri i Cesare Beccaria (O przestępstwach i karach 1764 r.); odrzucenie pojęcia przestępstwa jako świętokradztwa, okrucieństwa i odwetu jako środka zapewnienia ładu, kary jako narzędzia pokuty, laicyzacja sprawiedliwości; prawa powinny być jasne i jednolite (kodyfikacja), wprowadzanie nullum crimen sine lege i nulla poena sine lege - w obliczu prawa karnego wszyscy powinni być równi, zasada domniemania niewinności; kara ma sens wychowawczy, powinna być współmierna do przestępstwa; ważna jest prewencyjność: kara powinna być szybka i nieuchronna a także najmniejsza z możliwych w danej sprawie; postulowano zniesienie kar cielesnych i kary śmierci w zamian pozbawienie wolności i roboty przymusowe; wpływ na Leopoldinę, Józefinę, Franciscanę, Landrecht pruski.

FIZJOKRATYZM: przedstawiciel Lemmercier de la Riviere; środkiem rozwoju jest wygospodarowanie nadwyżek w produkcji, może je dawać tylko rolnictwo; wpływy z nadwyżek należy przeznaczyć na gałęzie deficytowe i utrzymanie państwa, przemysł i rzemiosło tylko przerabiają płody rolne; podział na 1) klasę właścicieli ziemskich 2) klasę produkcyjną 3) klasę jałową; własność jest podstawowym prawem, dla którego ochrony istnieje państwo, jest rezultatem pracy, nie może być powszechna ani równa bo zależy od zdolności i siły jednostki; zasadami są także wolność osobista (do gospodarowania) i obowiązek pracy; kapitalista okazuje miłosierdzie dając pracę, sam jako człowiek pracowity jest moralny; jednostki w skutek umowy społecznej nie zrzekły się żadnych praw lecz zyskały nowe; państwo powstrzymuje się od ingerencji, jest stróżem nocnym, może wykonywać te zadania, które przekraczają możliwości jednostek; w sferze politycznej absolutną władzę ma monarcha, godzi sprzeczne interesy.

MONTESQUIEU: (1689 - 1755) był arystokratą, podział społeczeństwa wg własności i urodzenia; był przekonany o relatywnym charakterze prawa: zależy od położenia geograficznego, klimatu, warunków życia itp., nie można więc ustanowić uniwersalnego wzoru ustroju; jednostki nie wpływają na historię, jest wypadkową działania czynników natury fizycznej; rozumność praw natury leży w ich relatywności; teorię opierał na historyzmie i racjonalizmie; błędem prawodawców jest lekceważenie natury narodów, istotą państwa powinna być wolność polityczna obywateli, jest to możność czynienia tego, na co ustawy zezwalają; prawodawstwo powinno cechować się umiarem, prawo nie może być zbyt totalne, formalne, mnogie, równe; tak samo władza: trzeba by była kontrolowana systemem hamulców i sił wzajemnie się równoważących, potrzeba ram instytucjonalnych; każdy człowiek skłonny jest do nadużywania władzy ponieważ każda władza demoralizuje; dokonuje systematyki ustrojów wg natury rządu (istota państwa) i jego zasad (działanie): republikański (demokracja - całość ludu, arystokracja - część), monarchistyczny i despotyczny; demokracja jest nierealna, jej zasadami są cnota i skromność, są rzadkie więc nie mogą być podstawą ustroju, także równość praw (nieroztropne jest jednak dopuszczenie do rządów biedoty); optymalna jest republika arystokratyczna, jej zasadą jest umiarkowanie, powinna opierać się na szerokiej podstawie społecznej (jednak jest realny tylko w państwach małych, wymaga wysokiego poziomu moralności od elity); naturą despocji są rządy jednostki, prawo jest jej wolą, zasadą jest strach, należy ją zwalczać, obalić (droga reform); naturą monarchii są rządy prawa a zasadą honor, jest synonimem umiarkowania, miarą wolności i praworządności, tamą dla despotyzmu jest parlament, monarcha powściąga żądania motłochu, strzeże interesów stanowych i narodowych; w państwie są trzy sfery aktywności: ustawodawcza, wykonawcza i sądowa, ich rozdział jest gwarancją wolności; parlament jako przedstawiciel społeczeństwa powinien stanowić prawa (bo lud nie może tego czynić osobiście), władza wykonawcza to monarcha + powoływani przez niego ministrowie, sądownicza to niezawisłe trybunały (z krótkimi kadencjami); działanie nie jest odseparowane, wzajemnie się uzupełniają, kontrolują i hamują; hamulcem wewnętrznym dla parlamentu jest jego dwuizbowa struktura, izba niższa z wyborów cenzusowych, wyższa dziedziczna (walka arystokracji z ludem), istotne są także krótkie kadencje; monarcha ma prawo zwoływania i odraczania posiedzeń parlamentu, prawo weta (gdyby parlament chciał ograniczyć władzę wykonawczą), odpowiedzialność ministrów przed parlamentem, króla nie; sądy są ustami prawa, egzekucja należy do monarchy; dokonał sformułowania zasad liberalizmu arystokratycznego, bez szlachty monarchia jest niemożliwa - jest ostoją honoru, podstawowe hasła to wolność polityczna, praworządność, nierówność prawa, relatywizm konwencji ustrojowych i społecznych i koncepcja prawa jako zjawiska społecznego.

LIBERALIZM POLITYCZNY: Voltaire (1694 -1778) - szlachcic, pozostawał pod wpływem Montesqieu, jednak wg niego inny był początek reform; inicjatorem zmian ma być oświecony monarcha, przyjaciel filozofów, ma zreformować państwo w duchu angielskim, zrezygnować z władzy nieograniczonej; zasadą organizacji państwa jest mieszczański utylitaryzm, władza należy do posiadających, nie jest możliwe zlikwidowanie podziału majątkowego, z drugiej strony nie było by rozsądne dopuszczenie biedoty do rządów; wolność sensu stricte odnosi się tylko do praw naturalnych, polityczna jest zdeterminowana własnością, odrzuca sojusz burżuazji z arystokracją; domagał się jedności prawa, zniesienia pasożytnictwa kleru i szlachty, wyzysku chłopów i interwencjonizmu państwa;

Denis Diderot (1713 - 1784) - był synem rzemieślnika, w odróżnieniu od Voltaire'a całkowicie potępiał monarchię absolutną, sam zakres władzy przesądza o jej charakterze ograniczania wolności i liberalizmu politycznego; postulował dominację parlamentu nad władzą wykonawczą; bogacenie się jednostek jest drogą ku dobrobytowi (wolność handlu, szacunek dla własności, tani rząd); dostrzegał też skutki kapitalistycznego wyzysku, odrzucał antyegalitaryzm Voltaire'a w dziedzinie oświaty, należy wprowadzić powszechne nauczanie; pod wpływem rewolucji amerykańskiej doszedł do przekonania, że najskuteczniejszym sposobem reform jest powstanie ludowe;

Adam Smith (1723 - 1790) - poprzednikami byli William Blackstone i Henry Bolingbroke; dzieło Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów; społeczeństwo jest zespołem luźno związanych jednostek, ustrój społeczny rodzi się z żywiołowych stosunków między nimi; gospodarką rządzą jednak obiektywne prawa, wartość jest rezultatem produktywnej pracy, niezależnie od dziedziny; najlepszą ochronę praw jednostki stanowi wolna konkurencja, państwo więc chcąc ją zapewnić nie może mieszać się w dziedzinę gospodarki oraz życia społecznego, powinno pilnować przestrzegania reguł; może interweniować gdy jednostki zwrócą się o to lub gdy dojdzie do naruszenia porządku publicznego; w takim państwie bogaci kształtują politykę państwa i kontrolują rząd.

JEAN JACQUES ROUSSEAU: (1712 - 1778) zadebiutował tezą głoszącą, iż społeczeństwo oszukuje i demoralizuje ludzi a człowiek w stanie natury był istotą dobrą, nie czuł potrzeby życia społecznego, miał skromne wymagania i obce mu były namiętności (nie było pychy, która wg Hobbesa popychał ludzi pierwotnych do konfliktów); człowiek zrzeszał się w gromady z powodu klęsk elementarnych, to spowodowało że stał się amatorem wygody, decydujący był rozwój metalurgii i rolnictwa, powstała własność prywatna która jest przyczyną nierówności i stanu wojny; w ten sposób powstała społeczność polityczna przy pomocy umowy - państwo miało chronić słabych, jednak bogaci ich oszukali gdy pojawiła się potrzeba powołania przywódcy; uważa, że powrót do stanu pierwotnego jest niemożliwy i niewskazany, należy jednak usunąć nędzę i niesprawiedliwość przez powrót do zasad umowy; szukał idealnej, wzorcowej formy, która byłaby zgodna z naturalnym poczuciem sprawiedliwości, umowa przynosząca straty (wolność) jednostce i społeczeństwu byłaby sprzeczna z naturą i zdrowym rozsądkiem; tak więc każdy z osobna oddaje swoją wolność i moc pod kierownictwo woli powszechnej; naturalna wolność zmienia się w wolność cywilizowaną, egalitarną, oddając swe przywileje i dobra dostaje je z powrotem chronione przez prawo, wolność jest więc rozwinięta; podkreśla zasadę suwerenności ludu, jej niezbywalność jako prawa naturalnego, także niemożliwa jest delegacja na reprezentanta; jest także niepodzielna, zawsze dotyczy całości narodu, jednak możliwy jest rozdział samych funkcji władzy, odrzucał podział władz Montesqieu; wola powszechna musi oznaczać wolę większości, gdyż społeczeństwo może się mylić co do swego dobra; był przeciwny partiom politycznym, które reprezentują partykularne interesy; ustawy są ważne tylko gdy są wydane z woli powszechnej, to tylko zapewnia wolność; ważną cechą suwerenności jest kontrolowanie rządu: rząd demokratyczny oznacza, że wszyscy i tworzą i wykonują prawa, jednak grozi to dominacją interesów prywatnych nad ogólnymi, sprzeciwia się porządkowi naturalnemu, zakłada ciągłe zwoływanie na zgromadzenia, równość ekonomiczną, jest dobry tylko dla bogów; rząd monarchiczny często nie daje się pogodzić z zwierzchnością narodu, królowie dążą do absolutyzmu i realizacji własnych interesów, brak ciągłości rządu, dziedziczność zaś skazuje na rządy potworów i głupców, oznacza największe ciężary podatkowe (nadaje się do krajów zamożnych); lud może każdą władzę obalić kiedy zechce, nie jest to umowa nieodwołalna; zachęcał władcę do ingerowania w wielką własność i niwelowania dysproporcji, upowszechnienia własności, antyliberalnie; bardzo istotne jest wychowanie obywatelskie, popierał religię państwową.

MATERIALIZM: Paul Holbach, Claude Helvetius; świat jest materialny, poznawalny, zjawiska przyrody pozostają w ciągłym ruchu; człowiek jest elementem mechanizmu przyrody, ujmowany abstrakcyjnie; jest produktem środowiska i środowisko produktem poglądów człowieka a więc życie społeczne powinno być wyjaśniane na podstawie wyobrażeń o nim; w praktyce nieszczęściu ludzi jest winien porządek polityczny, należy zniszczyć absolutyzm i stworzyć ustrój odpowiadający naturze ludzkiej, u źródeł despotyzmu tkwi ciemnota; rozwój potrzeb człowieka spowodował powstanie własności i różnic społecznych; państwo republikańskie powstało w wyniku umowy ludzi, monarchia jest uzurpacją; rząd jest sługą społeczeństwa, jego legalność jest zagwarantowana dopóki dąży do szczęścia narodu; plany obalenia absolutyzmu wiązali z oświeconym monarchą.

UTOPIA: Jean Meslier (1664 - 1729) - był wiejskim proboszczem; nurt przyrodniczego materializmu, substancja duchowa to płód ludzkich przesądów, naturą tak jaki i życiem społecznym (także moralność) rządzą prawa, które można poznać za pomocą zdrowego rozsądku; należy wypowiedzieć walkę religii, gdyż pomaga utrzymać ucisk i nierówności społeczne, wspiera absolutyzm; odrzucał także ideę monarchy oświeconego, proponował ludową rewolucję; doskonałym ustrojem jest komunistyczna gmina z rządem najmądrzejszych, wspólna własność dóbr i ziemi; Morelly - Kodeks natury z 1755 r. prawo naturalne jest oczywiste i proste, pozytywne tylko przypomina i utrwala podstawowe zasady; dążenie do szczęścia jest motorem człowieka; przyczyną złego postępowania jest własność, bez niej nie będzie nędzy; żyjąc zgodnie z naturą ludzkość będzie mogła cieszyć się postępem nauki i techniki; podstawą gospodarki miałoby być rolnictwo, senat wybierany co rok, władza wykonawcza należy do rady najwyższej i naczelnika narodu; reformy należy zacząć od swobodnej krytyki absolutyzmu; G. B. Mably (1709 - 1785) - j.w. źródłem zła i nieszczęść jest własność, gwarancją wolności jest komunizm, jednak wobec zepsucia obyczajów jest niemożliwy do zrealizowania; uważał, że państwo może dokonać reform - upowszechnienie posiadania i zniesienie rażących różnic majątkowych.

OŚWIECENIE W POLSCE: Stanisław Karwicki - Exorbitancje, równowaga stanów powoduje paraliż państwa, rozwiązaniem jest usprawnienie sejmu, jego gotowość, ograniczenie veta, praw gołoty; Stanisław Szczuka - Zaćmienie Polski, żądał odebrania magnatom królewszczyzn, restauracji autentycznej demokracji szlacheckiej, opodatkowania dóbr dziedzicznych szlachty i decentralizacji budżetu; Stanisław Leszczyński - Głos wolny… nawiązywał do Karwickiego, proponował reformę agrarną z zachowaniem przywilejów szlachty, ucisk chłopów jest szkodliwy dla nich, rola króla powinna ograniczać się do administracji, odpowiedzialność ministrów przed sejmem, elekcja w podwójnym składzie zamiast viritim, ograniczenie veta; Stanisław Konarski - O skutecznym rad sposobie, wadą ustroju jest błędna organizacja sejmu, jako jedyny postulował zniesienie veta, także odebranie praw gołocie i gotowość sejmu, veto senatu kwalifikowaną większością; Hugo Kołłątaj (1750 - 1812) - modelem państwa dziedziczna monarchia konstytucyjna, władza wystarczająco sprawna by zapobiec anarchii, naczelnym organem sejm a zasadą równowaga organów; pełnia praw politycznych dla posesjonatów szlacheckich i mieszczańskich, chłop miał być wolny, płacić czynsz; krytykuje „wolność” feudalną, praca jest jedynym środkiem zdobycia majątku, równość także wobec prawa, prawa przyrodzone jednostki są wcześniejsze od państwa, więc powinno ich strzec; władza która narusza te prawa może zostać obalona przez społeczeństwo; Stanisław Staszic (1755 - 1826) - Przestrogi dla Polski, Uwagi nad życiem…; silnie krytykował ustrój feudalny, anarchię, pasożytnictwo kleru; praca chłopów jest źródłem narodowego bogactwa, tylko przez poprawę ich losu można wyjść z kryzysu; należy także stworzyć warunki do rozwoju kapitalizmu a więc dopuścić mieszczaństwo do życia politycznego i zrównać w prawach; gwałcicielem praw narodu jest każdy inny, który przywłaszczył sobie więcej uprawnień niż pozostałe; proponował wzmocnienie władzy centralnej, reformę i usprawnienie sejmu, reformę systemu podatkowego, stworzenia silnej i nowoczesnej armii narodowej, dziedziczności tronu; najwyżej cenił republikę, ale w warunkach polskich nie zdała by egzaminu, odpowiednia byłaby monarchia konstytucyjna jako stan przejściowy ku demokracji; postęp jest dziejową koniecznością, historia jest pasmem walk bogatych z biednymi; wszystkie instytucje z czasem podlegają degeneracji; polscy jakobini - Franciszek Jezierski, ostra krytyka magnaterii i szlachty jako winnych katastrofy Polski, naród to lud, posiadacze nie są godni obywatelstwa; w czasie insurekcji głosili hasło ojczyzny w niebezpieczeństwie, wywali do braterstwa z żołnierzami rosyjskimi, domagali się skrajnego terroru wobec targowiczan, stworzenia silnej narodowej armii, uwłaszczenia chłopów, demokratyzacji aparatu państwowego; Wojciech Gutkowski (Podróż do Kalopei) proponował likwidację wszelkiej własności.

REWOLUCJA FRANCUSKA: Emmanuel J. Sieyes Kim jest stan trzeci?, żyronda - naród istnieje przed prawem, jego wola jest zawsze legalna, w jego skład nie wchodzą pasożytnicze elementy w jakikolwiek sposób uprzywilejowane; Deklaracja praw człowieka i obywatela 26 VIII 1789 r. oparta na amerykańskiej, poglądach Montesquieu, Rousseau, ludzie rodzą się i są wolni i równi wobec prawa, podstawą różnic może być tylko dobro powszechne; naturalnym przywilejem jest też własność, bezpieczeństwo i opór przeciwko uciskowi; nikt nie może wykonywać władzy nie pochodzącej od ludu; ma charakter mieszczański, wprowadzono cenzus (podział na czynnych i biernych obywateli), nie zniesiono ciężarów feudalnych i monarchii; jakobini - J. H. Hebert (lewica) radykalna kontrrewolucja, wojna ludowa aż do zwycięstwa, G. J. Danton (prawica) ograniczenie terroru i rokowania pokojowe, J. P. Marat, M. Robespierre, A. Saint-Just (centrum); opierali się na krytyce konstytucji z 1791 r. żądali faktycznej realizacji haseł wolności, równości, bezpieczeństwa, gwarancji społecznych i prawa do oporu; własność jest instytucją społeczną, regulowaną przez państwo, ograniczona jest prawem drugiego człowieka; chcieli upowszechnienia własności przez ograniczenie wielkich fortun, obywatelem jest ten, kto nie posiada więcej dóbr niż mu ustawy pozwalają; państwo jest zobowiązane zapewnić utrzymanie wszystkim swoim członkom; niezbędnym atrybutem suwerenności ludu jest zgromadzenie, popierali terror rewolucyjny „przeciwko tyranii” i anarchii; Gracchus Babeuf - współpracownik Filipa Buonarottiego, założyciela Sprzysiężenia Równych; istnienie klas jest motorem zjawisk społecznych, własność prywatna powstała w wyniku przywłaszczenia wspólnej; stanem pierwotnym był komunizm, wolność polityczna jest bezwartościowa bez równości ekonomicznej; nie chciał powrotu do pierwotnych form, proponował uspołecznienie wszelkiej własności i produkcję zbiorową, wbrew Rousseau uważał że postęp technologiczny jest pozytywny, pozwoli małym wkładem pracy powszechnej osiągnąć potrzebne rezultaty; zapewni to także udział kobiet w życiu politycznym; domagał się podziału ziemi na równe działki, wprowadzenia opartych na równości komun; uważał że rewolucja jest otwartą wojną klasową; bonapartyzm - Napoleon uważał się za wykonawcę testamentu rewolucji, swoją władzę wywodził z woli narodu, doktryna plebiscytarnej dyktatury szefa narodu, jednostka powołana przez lud uosabia ten lud, odrzucał ideę parlamentaryzmu, rząd jest centrum społeczeństwa, inne instytucje są podporządkowane jemu, wyzwalając rewolucję z radykalizmu społecznego zachował jej zdobycze dla burżuazji.

DOKTRYNY KONSERWATYWNE

1. ciągłość historii jest konieczna dla dobra społeczności, z nawiązaniem do teorii organicznych, Boga jako animatora dziejów, czasem nawet czynnego suwerena;

2. człowiek jest istotą kulturową, ukształtowaną dzięki tradycji, wychowaniu i środowisku;

3. poznanie świata nie ogranicza się do rozumu, jego podstawą jest wiara, mądrość pokoleń, autorytety;

4. jednostka nie ma i nie powinna mieć istotnego wpływu na politykę, powinny być tworem procesów historycznych a zmiany winny następować powoli, nie na podstawie woli ludzi; wynika z tego negacja teorii o stanie naturalnym, umowy społecznej, prawach naturalnych, ograniczeniach władzy państwowej; odrzucano kontrrewolucję jako świadome i aktywne ingerowanie w procesy dziejowe.

TEOKRACI FRACUSCY: władzę w państwie posiada i realnie sprawuje Bóg; Joseph de Maistre (1754 - 1821) - błędem jest absolutyzowanie jednostki i siły racjonalnego rozumu, źródłem jego są starożytni Grecy i protestantyzm; zasady ustrojowe są de facto odkrywane, gdyż ich autorem jest Bóg; należy więc siłą egzekwować nakazy religii, jako najwyższe prawo; bez instytucji kata niemożliwy byłby autorytet władzy, jest konieczna; rewolucja oszukiwała ludzi głosząc nierealne hasła wolności i równości, skoro jednak dokonała się należy ją rozumieć jako boską karę za grzechy, która prowadzi do odkupienia; jest przekonany że natura ludzka jest zła, jedyną siłą, która może ocalić cywilizację jest władza papieża (ultramontanizm); posiada ona realny wymiar polityczny, powinna być jedyną suwerenną, ponadpaństwową; ingerencja Boga w prawa nie jest totalna, ich forma jest zależna od ludzi, powinni oni uwzględniać w tworzeniu praw charakter narodu; nie istnieje „człowiek jako taki”, de Maistre widzi ludzi tylko poprzez narodowość, ona decyduje o tożsamości jednostki; różne ustroje są dopuszczalne, jednak najwięcej korzyści przynosi monarchia, władza jednolita, absolutna; zmiany Francji powinny iść w kierunku odnowy moralnej, powrotu do państwa katolickiego; Luis de Bonald (1754 - 1840) - podstawą tradycji jest język (związany z naturą społeczną), dany przez Boga by człowiek mógł głosić prawdy objawione; gdy rozum próbuje niezależnie od nich działać zawsze musi błądzić, co cała społeczność odczuwa; ludzie mogą najwyżej ulepszać, nie zaś tworzyć (umowa społeczna) czy burzyć (rewolucja) formę państwa; jego konstrukcja powinna opierać się na hierarchii, władzy i prawie; na szczycie stoi władza (Bóg, król, ojciec), potem wykonawcy (kler, arystokracja, matka) i poddani (wierni, naród, dzieci); tylko obecność religii i kościoła gwarantuje zgodność państwa z wolą boską, powinno ono realizować katolickie ideały moralne na każdym polu działalności; osoby duchowne winny mimo wszystko być podporządkowane państwu; Henryk Rzewuski (1791 - 1866) - nawiązywał do de Maistre'a; wszelka wiedza zawarta jest w objawieniu, poznać ją można przez ducha narodu, ma więc oblicze boskie i narodowe; był zwolennikiem monarchii gwarantującej wolności i przywileje szlachcie, którą utożsamiał z narodem; rolą Polski jest rozpowszechnianie wolności; źródłem nieszczęść były próby zmian rewolucyjnych, Konstytucja doprowadziła kraj do upadku przez osłabienie szlachty, dalszy los widział w prowadzeniu misji narodu polskiego pod berłem rosyjskim.

ROMANTYZM POLITYCZNY:

Francois de Chateaubriand (1768 - 1848) - wyraźnie potępiał rewolucję, jako twórczynie społeczeństwa bez przeszłości i przyszłości, upadek monarchii utożsamiał z upadkiem starej Francji, która nieodwracalnie odeszła wraz z nim; Bonaparte z jednej strony był doceniony jako wybitna jednostka, z drugiej krytykowany jako burzyciel legitymizmu monarszego; w Restauracji upatrywał szanse na połączenie zmian z tradycjami rojalistycznymi w monarchii konstytucyjnej, opartej na religii katolickiej; jest źródłem wolności człowieka, podkreślał hasła wolności, równości i braterstwa w nauce Chrystusa; gwarancją wolności jest własność prywatna, równość społeczna prowadzi do despotyzmu; postęp materialny uważał za źródło dezintegracji społecznej; romantyzm niemiecki - Joseph Gorres, zwolennik federalizmu Niemiec, umowy społecznej; w romantyzmie istnieją także elementy oświeceniowe, liberalne; Johann Gotfried von Herder (1744 - 1803), Friedrich von Hardenberg (Novalis) 1772 - 1801 Wiara i miłość, czyli król i królowa; : początkowo fascynacja Napoleonem, później krytyka Rewolucji, nurt konserwatywny; żadna racjonalna analiza nie zastąpi możliwości emocjonalnych; poza miłością najważniejszym spoiwem państwa jest wiara (Chrześcijaństwo czyli Europa); odwołuje się do kulturowej roli chrześcijaństwa i jednoczącej roli kościoła Katolickiego, który zapewnia także rozwój indywidualności przy zachowaniu jedności i hierarchii; prawo jest wyrazem woli ukochanej, godnej szacunku osoby; tylko rechrystianizacja może zapewnić poprawę stosunków społecznych; Ludwig von Arnim zw. Achim (1781 - 1831), należy ograniczyć powszechną edukację, ponieważ zacofany lud jest skarbnicą autentycznych tradycji narodowych, idealizacja Cesarstwa Niemieckiego, niemieckość w nim zawarta była najdoskonalszym produktem historii, ujmowane jako struktura stanowa, przywrócona na bazie podziałów Platona; Friedrich Schlegel (1772 - 1829), kładł nacisk na organicyzm, król panujący z woli Boga; Adam Muller (1779 - 1829) liberalizmowi zarzuca lekceważenie duchowych aspektów kontaktów międzyludzkich, pozbawienie własności funkcji społecznych; istnieje Volksgeist, spajający ze sobą pokolenia, przeszłe oraz teraźniejsze są suwerenami; wolność jest czymś naturalnym; dominująca rola szlachty, ich podejście do własności opiera się na poczuciu zobowiązania wobec wspólnoty; sędzia zastępuje ustawodawcę, czerpiąc z idei prawa tak, aby zaspokoić żądania obu stron; państwo nie może pozwalać na żywiołowy rozwój nauki i sztuki, religia także powinna być podporządkowana; wojna jest czynnikiem spajającym ludzi w służbie państwu; prezentował najbardziej nacjonalistyczną postawę wśród romantyków, inaczej Herder czy Franz von Bader - równorzędność kultur, jedność narodów w duchu chrześcijańskim; prawo powinno sięgać poza rozkaz ustawodawcy, do prawd duchowych i emocjonalnych; Samuel Taylor Coleridge (1772 - 1834) krytykuje zarówno absolutyzm jak i teorie egalitarne, obawiał się rewolucji przemysłowej, z niechęcią odnosił się do mieszczaństwa, które kieruje się utylitaryzmem i prawami ekonomicznymi; model narodu hierarchiczny i organiczny, jest strukturą moralną, pierwotną, funkcjonuje także poza państwem, stan naturalny nigdy nie istniał, państwo ma swe źródła w umowie społecznej; główną rolę powinna odgrywać arystokracja jako nośnik kultury i duchowości, miała łączyć cnotę z posiadaniem (Arystoteles), być wzorem dla klas niższych; społeczeństwo, solidarystyczne, powinno pozostawać pod władzą monarchy i kościoła narodowego, dwuizbowy parlament.

NIEMIECKA SZKOŁA HISTORYCZNA: F. C. von Savigny (1779 - 1861) O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki prawa, przeciwko przeniesieniu na grunt niemiecki Code Civil , który eliminował czynnik historyczny z prawa; to właśnie z niego kształtuje się prawo, jest irracjonalny, wyraża Volksgeist, podobnie kształtuje się państwo; antyindywidualizm: zachowania jednostek także wynikają z ducha narodu; prawo nie może być uniwersalne, prawo kształtuje się jak naród, przechodzi stadia młodości, dojrzałości, starości i obumierania; pierwotnym stanem jest obyczaj, z którego powstaje prawo zwyczajowe, dwoistość: prawo jest w świadomości narodu oraz jako Juristenrecht, jest nauką porządkującą, odkrywającą prawo zwyczajowe, jest jemu podporządkowane; także Gustaw von Hugo i Georg Puchta, wszyscy byli profesorami uniwersyteckimi; w przypadku kolizji prawa zwyczajowego i pisanego to pierwsze jest silniejsze; wg Puchty jest częścią boskiego porządku świata; oprócz zwyczajowego wyróżnia ustawodawstwo państwa i naukę prawa; prawo ustawowe obowiązuje posiłkowo wobec zwyczajowego; nauka prawa, wykładnia, porządkuje i ożywia świadomość prawną społeczeństwa; na ziemiach polskich przedstawicielem szkoły był Wacław Aleksander Maciejowski.

ULTRAMONATNIZM: w czasie Rewolucji Pius VI (1775 - 1799), potępiał wszystkie zmiany przez nią wprowadzane; wcześniej konflikty z gallikanami i febronianami (Austria); Ludwik XIV sformułował 4 artykuły gallikańskie: 1) papież nie może detronizować królów, 2) przewaga soboru nad papieżem, 3) kościół francuski utrzymuje swoje odrębne, niezależne prawa, 4) papież nie jest nieomylny w kwestiach wiary, musi mieć akceptację całego kościoła; w Austrii reformy Józefa II, teoretykiem był Jan Mikołaj von Hontheim, pseudo Justinus Febronius, papież nie jest zwierzchnikiem biskupów, podobnie „punktacja z Ems”, żądająca dla ważności bulli na terenie Niemiec zatwierdzenia przez biskupów; Pius VII (1800 - 1823), zawarł konkordat z Napoleonem, wraz z „artykułami organicznymi” utrzymywał zależność kościoła od państwa, nie przyłączył się do blokady kontynentalnej - likwidacja Państwa Kościelnego; Grzegorz XVI (1831 - 1846) upadek prestiżu - państwo policyjne, wysoka korupcja, absolutyzm; Tryumf Stolicy Świętej przed atakami nowinkarzy, brewe Cum Primum dot. Powstania Listopadowego podkreślające boskie pochodzenie władzy królewskiej, był zdecydowanym zwolennikiem centralizacji (Mirari vos 1832), przeciwko wolności słowa i sumienia, potępił rozdział kościoła i państwa, ideę zjednoczenia Włoch; Pius IX (1846 - 1878), odmówił uznania zjednoczonych Włoch, uznał się za więźnia Watykanu, w Syllabusie potępiał wszystkie nurty doktrynalne: liberalizm, racjonalizm, socjalizm, komunizm, masonerię, naukowe badanie Pisma Świętego, ideę praw naturalnych podmiotowych; jedynym właściwym systemem moralnym jest ten głoszony przez kościół, Sobór Watykański I uznał dogmat o nieomylności papieża w sprawach wiary; Pius X (1903 - 1914) podjął się reformy wewnętrznej kościoła, był przeciwnikiem modernizmu (prawdy wiary są symbolami, nurty reformistyczne w kościele, odstępstwa od polityki Watykanu), zakazał naukowej interpretacji Biblii; także liberalizm i parlamentaryzm określał jako modernistyczne; obawiając się socjalistów zezwolił na udział katolików w wyborach, tylko wg woli biskupów, papież posiada najwyższy autorytet także w kwestiach politycznych.

KONSERWATYŚCI:

Edmund Burke (1729 - 1797), początkowo wig, w opozycji do Jerzego III, postulował wolność kolonii amerykańskich, Irlandii, pełne prawa dla katolików, zakaz handlu niewolnikami i tolerancję dla homoseksualizmu; pod wpływem Rewolucji zmienił swoje przekonania - Rozważania o Rewolucji we Francji; człowiek jest zakorzeniony w historii i kulturze (religii), błędna jest absolutyzacja racjonalizmu, utylitaryzm nie musi mieć pozytywnych konsekwencji; człowiek jest kształtowany przez środowisko, naród (związek pokoleń), które są nośnikiem zbiorowego doświadczenia; istnieje duże zróżnicowanie tych wspólnot, więc nie ma uniwersalnego ustroju; rozwoju społeczeństw nie można zakłócać zewnętrzną ingerencją; tworzą się one w wyniku pierwotnej umowy człowieka z Bogiem, by później podlegać historii; władca kształtując prawo powinien odwołać się do preskrypcji - odwiecznej zbiorowej mądrości; polityka, wiedza o reformach jest nauką empiryczną, nie można stosować teorii apriorycznych, abstrakcyjnych koncepcji, wymaga wielkiej ostrożności; prawa głoszone w Deklaracji… są właśnie abstrakcyjne, oderwane od rzeczywistości; osobiste cele człowieka możliwe są do zrealizowania tylko w oparciu o wspólnotę; Rewolucja niszczy organiczną tkankę narodu, dopuszcza do rządów ludzi nieprzygotowanych; widzi potrzebę posługiwania się rozumem przy interpretowaniu historii i zasad społecznych, taką umiejętność posiada tylko elita; był zwolennikiem systemu partyjnego, parlamentaryzmu i monarchii konstytucyjnej z równowagą parlamentu i króla, wg niego Chwalebna Rewolucja była zachowawcza, podtrzymująca tradycję ustroju mieszanego; był przeciwnikiem egalitaryzmu, wyborów powszechnych, zróżnicowanie wewnątrz wspólnoty pozytywnie wpływa na jej rozwój; władza, w imieniu Boga, jest zewnętrzna wobec poddanych a więc niezależna i arbitralna; był zwolennikiem liberalizmu ekonomicznego w wydaniu Adama Smitha, nienaruszalności własności prywatnej, powstanie wolnorynkowej gospodarki jest wynikiem ewolucji;

Benjamin Disraeli (1804 - 1881), premier z ramienia torysów; głównym celem krytyki był liberalny utylitaryzm i racjonalizm a także idea podmiotowych praw naturalnych; niszczą one dorobek pokoleń, tworzą abstrakcyjne, nierealne idee; pojawienie się nowych klas społecznych, m.in. oligarchów finansowych grozi destabilizacją społeczeństwa; sprawdzać się mogą tylko stare wzorce ustrojowe: król jako głowa państwa i kościoła, dominacja arystokracji ziemiańskiej; odpowiednie miejsce także dla mieszczaństwa i korporacji zawodowych, terytorialnych; liberalne hasła absolutnie wolnego rynku przyczyniają się do szerzenia ubóstwa; negując rolę państwa zacierają jego znaczenie w polityce; Robert markiz Salisbury (1830 - 1903), także premier torysów; ewolucja poglądów, porzucał uznawanie prymatu arystokracji i paternalizmu, duży wpływ idei liberalnych; interesował go problem ochrony interesów właścicieli przy wzroście znaczenia politycznego proletariatu, receptą było prowadzenie polityki zgodnie z tradycją i sposobem myślenia Brytyjczyków, odrzucał więc radykalizm i zmiany rewolucyjne jako ryzykowne i brzemienne w skutkach; uważał, że żadna zmiana nie jest ostateczna (radykalizacja rewolucji) więc lepiej prowadzić reformy stopniowe, kompromisowe; uznawał podmiotową wolność jednostki, jednak nie akceptował demokracji (niedoskonałość natury ludzkiej), prawo ustanawiania podatków mają tylko ci, którzy je płacą;

Donoso Cortes (1809 - 1853) początkowo także liberał; Esej o katolicyzmie, liberalizmie i socjalizmie, jego konserwatywna teoria opierała się na ułomności natury ludzkiej; tylko cywilizacja Kościoła jest źródłem prawdy i dobra, filozofia racjonalna nieuchronnie prowadzi do katastrofy; w konfrontacji z liberalizmem i socjalizmem państwo powinno wesprzeć kościół siłą, dyktaturą i prawem (ludzkie nie ma znaczenia, jedynym źródłem jest Bóg); był monarchistą, przeciwnikiem podziału władzy i parlamentaryzmu;

Otto von Gierke (1841 - 1921) niemieckie prawo zwyczajowe powinno być podstawą prawodawstwa, jego cechą jest jedność; państwo gwarantuje autonomię jednostki, jest organiczne i korporacyjne, jego podstawę stanowią wspólnoty, od których bierze swą suwerenność; był zapatrzony w średniowiecze, krytykował rozwój kapitalizmu i politykę Bismarcka;

Carl Schmitt (1888 - 1986) związany z ideologią nazistowską, kontynuował pracę po wojnie; przekonany był o złej naturze ludzkiej i związanym z nią chaosie w stanie natury; władza powinna być silna, ujawnia się to w sytuacjach kryzysowych, kiedy prawo wiąże ja tylko co do procedur; jest nim związana w czasie spokoju; teoria decyzjonizmu: zanegowanie parlamentaryzmu, rządów prawa, podziału władzy, suwerenności ludu; nie uznawał jednak tradycji i elementów metafizycznych w polityce; celem dyktatury ma być zanik walki i konfliktu między klasami, stabilizacja i porządek;

Leo Strauss (1899 - 1973) głosił konieczność powrotu do starożytnych koncepcji filozoficznych; teorie Macchiavellego i Hobbesa podważają priorytet państwa i prawa na rzecz praw podmiotowych jednostek; istnieje stała i uniwersalna podstawa porządku społecznego; uzależnienie polityki od woli człowieka jest przyczyną upadku cywilizacji Zachodu;

Irving Babbit (1865 - 1933) twórca „nowego humanizmu”, skupionego na duchowości człowieka, realizującego cnotę umiarkowania, w odwołaniu do filozofii starożytności, średniowiecza i buddyzmu; ideologie nowożytne wprowadziły przeciwstawny humanitaryzm skoncentrowany na fizycznej naturze człowieka, jego konsekwencje to zanik refleksji moralnej, demokratyzacja i utylitaryzm; proponował elitaryzm, reformę amerykańskiego szkolnictwa w duchu klasycznym;

T. S. Eliot (1888 - 1965) tylko rządy otwartej, zhierarchizowanej elity kształtującej oblicze epoki mogą zapewnić właściwe funkcjonowanie społeczeństwa i jego instytucji przez ciągłość kultury; chrześcijaństwo, religia jest podstawowym elementem łączącym członków państwa, jego podstawową komórką jest parafia; władza powinna rządzić zgodnie z ideami chrześcijańskimi; konserwatyści polscy - Adam Jerzy Czartoryski, program Hotelu Lambert, ograniczone reformy socjalne, wzmocnienie władzy centralnej, jedność, solidaryzm oparte na religii; Ksawery Drucki-Lubecki, Andrzej Zamoyski, Aleksander Wielopolski łączyli poglądy konserwatywne z programami reform gospodarczych, ideami pracy organicznej, lojalizmem i hasłem szerzenia kultury Zachodu w Rosji; Roman Dmowski kładł nacisk na odrodzenie narodu, czystość rasy, antysemityzm, katolicyzm, negację demokracji, sojusz z Rosją; Antoni Zygmunt Helcel proponował federację narodów słowiańskich pod egidą Austrii z pełną autonomią instytucjonalną; środowisko krakowskiego „Czasu”, Paweł Popiel, istota polskości to tradycja i wiara, państwo jest drugorzędne, także S. Koźmian, St. Tarnowski, R. Starzewski, grupa „stańczyków” J. Szujski, M. Bobrzyński, sprzeciwiali się demonstracjom i konspiracji, przyszłość widzieli w zaangażowaniu w sprawy państwowe, rozszerzenie autonomii Galicji, od lat 70. trójlojalizm, oderwanie od idei federacji słowiańskiej.

NACJONALIZM: Johann Gottfried von Herder - za punkt wyjścia przyjął filozofię języka, jest podstawą więzi i wspólnej świadomości nacji, odrębność wierzeń, obyczajów symboli; każda społeczność jest wyjątkowa i nie ma dominuje nad innymi; oddzielał naród od państwa, które traktował jako złe, degenerujące ludzi, jest mechanizmem, ten pierwszy zaś organizmem; jednostka odnajduje w hierarchii swoje miejsce nie tracąc autonomii; wierzył w państwo przyszłości, idealnie zespolone z narodem;

Giuseppe Mazzini (1805 - 1872) - jednostka służy społeczności (rodzinie, państwu), ma na celu poznanie i realizację boskiego planu, który się objawia każdemu indywidualnie; każdy naród ma inne zadanie i inne cechy w planie z tym że Włosi skupiają najlepsze; uważał że ludzkość stoi u progu nowego objawienia; Europa powinna stać się federacją z dominującą rolą Włoch; kwestię socjalną rozwiąże dobrowolne zrzeczenie się własności na rzecz ubogich;

Johann Gottlieb Fichte (1762 - 1814) Mowa do narodu niemieckiego, jest to Normalvolk, który niejako służy innym narodom wyznaczając cele i normę z uwagi na wyższość swojej kultury; sukces Napoleona był spowodowany upadkiem moralności i obyczajów, skupieniem się na sprawach zmysłowych Niemców, potrzebna jest odnowa moralna; Niemcy najlepiej łączą rozum z wolnością (idealizm i racjonalizm); wolność to treść ludzkiego czynu; sprzeciwiał się podziałowi władzy, nadmiernym różnicom majątkowym, państwo reglamentacyjne, zaproponował zamknięte państwo handlowe, policyjne; odrzucił rewolucję i postulował edukację obywatelską; moralność (element wewnętrzny) jest różna od prawa (zewnętrzny), jej przestrzegania wzmacnia społeczny respekt dla prawa;

Charles Maurras (1868 - 1952) działacz Action Francaise, zwolennik monarchii absolutnej, wróg liberalizmu i demokracji, antysemita; jednostki wypełniając rozkaz monarchy stają się narodem, podporą jest kler i arystokracja, fundamentem chłopi; silną rolę odgrywają korporacje, samorządy, rodzina i kościół katolicki; w wyniku rozbicia jedności przez reformację może istnieć tylko Europa narodów.

G. W. F. HEGEL: (1770 - 1831) połączenie idealizmu obiektywnego z racjonalizmem; idea jako substancja dąży do samorealizacja, urzeczywistnienia wolności i rozumu w świecie; istnieją w historii państwa historyczne, w których ta idea mogła się zrealizować w celu postępu dziejowego; wymaga się od nich wcześniej przygotowania, potęgi, zwycięskich wojen; nie każdy naród może osiągnąć potęgę państwowości, nie każde państwo może pośredniczyć w realizacji idei, każde natomiast czeka proces obumierania; proces rozwoju ujmował dialektycznie, jako nieustanny konflikt; niektóre jednostki odgrywają rolę akuszerów historii, ich losy są wplecione w rozwój ludzkości; wszystkie inne mogą odegrać podobną rolę jako część społeczeństwa obywatelskiego, które nie zastępuje lecz wspiera państwo przez efektywną działalność gospodarczą, stowarzyszenia, korporację i sądownictwo; rozwój wolności odbywa się w psychice człowieka, wiąże się z samowiedzą, samorealizacją, ogarnia coraz szersze kręgi społeczeństw; państwo powinno w pełni kreować prawa, wywodzić je z absolutnej idei prawa, w procesie dialektycznym powstaje moralność społeczna, oparta na moralności, będąca manifestacją wolności (objawia się u ludzi rozumnych przez posłuszeństwo prawu); proponował podział władzy na prawodawczą, rządową i książęcą, dominującą, która powściąga partykularne dążenia jednostek; dziedziczną monarchię konstytucyjną jako ustrój, społeczeństwo stanowe.

IMPERIALIZM: Bonaparte - nawiązywał do Cesarstwa Rzymskiego i Karola Wielkiego, a także Aleksandra i Ludwika XIV; kult potęgi, wewnętrznej spójności, centralizmu, hierarchii, jedności prawa i poczucie misji; także obrzędowość, moda, architektura, malarstwo; Napoleon planował zbudować zjednoczoną Europę z jedną monetą, prawem, bez granic i ceł jako federację narodów, świadomych i dobrowolnych; imperializm rosyjski - cerkiewna teoria Trzeciego Rzymu z nowym obliczem, w latach 40. konserwatywny ruch słowianofilski: Konstanty Aksakow, Aleksy Chomiakow, Iwan Kirejewski, głoszący wyższość patriarchalnej Rosji nad kapitalizmem; pod wpływem wojny krymskiej przekształcił się w panslawizm - federacja narodów słowiańskich pod hegemonią Rosji (Iwan Aksakow); historiozofia Mikołaja Daniłowskiego: cztery pierwiastki charakterystyczne dla typów kulturowych, Rosja skupia je wszystkie jako typ słowiański; bizantynizm Konstantego Leontiewa, odrodzenie się imperium na wzór Bizancjum, którego pierwiastki przetrwały we współczesnej Rosji; imperializm brytyjski - epoka wiktoriańska, zwycięstwo konserwatystów w 1886 r., ekspansja ujmowana w kategoriach misji cywilizacyjnej (Rudyard Kipling), brak nawiązań do potrzeb ekonomicznych, także John Ruskin, Cecil Rhodes, Winston Churchill; w doktrynie komunistycznej jako najwyższe stadium kapitalizmu, charakteryzuje się monopolami międzynarodowymi, powstaniem oligarchii finansowej, podziałem świata na strefy wpływów koncernów, mocarstw; imperializm niemiecki - Heinrich von Treitschke (1834 - 1896), antysemita, wróg katolicyzmu, apologeta wojny; był przeciwnikiem nowoczesnej edukacji, wolnego rynku, racjonalizmu i utylitaryzmu, naród niemiecki jest uprawniony do walki o swoją przyszłość kosztem innych, jest najlepiej zorganizowany, pełni misję cywilizacyjną; Paul de Lagarde, twórca „ideologii niemieckiej”, program stworzenia narodowej religii opartej na wierzeniach starogermańskich, jeden z twórców ideologii volkisch, określającą niemieckość w znaczeniu etnicznym, zajęcie terenów zamieszkiwanych przez takich Niemców, mesjanizm, ideologię wodzostwa.

DOKTRYNY LIBERALNE

Generalne założenia liberalizmu:

1. racjonalizm, nieograniczony w możliwościach rozum jest motorem postępu,

2. indywidualizm, rozum przynależny jest jednostce, więc jej korzyść zajmuje najważniejsze miejsce w ocenie ustroju państwa, także utylitaryzm i aktywizm jednostki,

3. wolność osobista, polityczna i gospodarcza (leseferyzm), pozytywna i negatywna, realizowana do granic wolności innych jednostek, tolerancja,

4. własność, jej nienaruszalność bądź maksymalne ograniczenie ingerencji państwowej, pozostaje w ścisłym związku z wolnością, 5) państwo działające w granicach prawa, ze ściśle ograniczoną władzą, wykonujące swe zadania stanowczo i perfekcyjnie.

LIBERALIZM KATOLICKI: Felicite de Lamennais (1782 - 1854), ultramontanin, potępiany przez kościół; przekonania liberalne dotyczące kościoła miały na celu włączenie go w życie społeczne, pozbawienie papieża władzy świeckiej podniosło by jego autorytet; interpretował religię chrześcijańską jako propagandę wolności, wola ludu jest prawdziwą wiarą, zawsze zgodną z wolą Boga; proponował wyposażyć samorządy w pełną autonomię; zgadzał się z oddzieleniem kościoła od państwa, polityczną wolnością dla katolików; jednak wolny rynek i indywidualizm są sprzeczne z duchem katolicyzmu, jest on z zasady społeczny;

Charles de Monatalembert (1810 - 1870) podobnie chciał oprzeć politykę na fundamencie wiary; szkolnictwo konfesyjne powinno przygotowywać do życia społecznego; był zwolennikiem demokracji, rozdziału kościoła od państwa (Wolny Kościół w wolnym państwie), wolności poglądów; lud był pierwotnym suwerenem, demokracja gwarantuje zaporę przed absolutyzmem i wolność kościoła;

John Emerich Acton (1834 - 1902) wolność jest najważniejszą kategorią, prześledził jej rozwój od teokracji żydowskiej - chrześcijaństwo pozwoliło zrealizować ją w pełni; istotą wolności w tej religii jest autonomia w dociekaniu prawdy, która jest jedna i poznawalna; wolność, liberalizm zawsze pozostają w stałym związku z chrześcijaństwem, Kościół ma też w tym swój udział; absolutyzm jest najbardziej niebezpiecznym zjawiskiem i dla państwa i dla kościoła; był zwolennikiem systemu przedstawicielskiego i ciał pośredniczących, decentralizacji, nie utożsamiał demokracji z równością, przed którą przestrzegał (także przed nacjonalizmem).

KARL W. VON HUMBOLDT: (1767 - 1835), aktywny polityk i urzędnik pruski, przedstawiciel neohumanizmu, liberalizmu arystokratycznego; zwolennik monarchii i leseferyzmu, równości wobec prawa i pełni wolności, zniesienia poddaństwa chłopów, ograniczenia biurokracji; państwo jest organizatorem wewnętrznego i zewnętrznego bezpieczeństwa, realizuje interesy jednostek czyli pełnię wolności (gwarantowanej, tak jak własność); proponował rezygnację z cenzury prewencyjnej a także ostrożne stosowanie innych środków prewencji, zniesienie surowych i drastycznych kar, zagwarantowanie zasady domniemania niewinności; ograniczenia, nawet uzasadniane dobrem jednostek, hamują rozwój państwa i osobowości obywateli; kumulujące się osiągnięcia niepowtarzalnych jednostek tworzą łańcuch historii, jednak czasami pojawia się geniusz jednostki lub narodu - w niespodziewanych zdarzeniach; wprowadzał do swej doktryny także pojęcie racji stanu.

BENJAMIN CONSTANT: (1767 - 1830) O monarchii konstytucyjnej i rękojmi władz publicznych, Wykład polityki konstytucyjnej, O wolności starożytnych i nowożytnych; krytyka koncepcji suwerenności i woli powszechnej Rousseau, uznawał je za nierealne i abstrakcyjne; władza nie ma bowiem możliwości ograniczania wolności indywidualnej jednostek; dostrzegał historyczny aspekt pojęcia wolności, jej kolektywizm w przeszłości wyrażany w prawach politycznych, pozytywnych, uzupełniony współcześnie o aspekt negatywny, indywidualny; taki stan jest zdeterminowany przez ustrój społeczny i gospodarczy; za najważniejszy element uznał wolność wypowiedzi, prawo do popełniania błędów w dążeniu do prawdy; podstawowe wolności powinny być wyjęte spod regulacji prawem; rozróżniał 6 rodzajów władzy według spełnianych funkcji: królewską, wykonawczą, sądowniczą, municypalną oraz ustawodawczą stałą i opinii.

„DOKTRYNERZY”: Pierre Paul Royer-Collard i Francois Guizot, działali po rewolucji lipcowej; w poglądach obok postulatów leseferyzmu podkreślali znaczenie wspólnoty, konieczne rozszerzenie zakresu kompetencji państwa, negowali ideę suwerenności jako sprzeczną z wolnością jednostki, dopuszczali ograniczenia wolności słowa; za pozytywne zjawisko uznawali istnienie ciał pośredniczących, hamujących zarówno absolutyzm jak i nadmierną demokratyzację.

JEREMY BENTHAM: (1748 - 1832) filozofia radykalizmu politycznego, utylitaryzmu, blisko współpracował z Jamesem Millem; sensualizm: wszystkie wiadomości docierają za pomocą zmysłów; przyjemność i przykrość są równoznaczne z pojęciami dobra i zła, za najwyższe dobro stawia szczęście jednostki, każda w ogólnym rozrachunku liczy się tak samo; nie ma sprzeczności między interesem jednostkowym a społecznym a istotą przyjemności nie jest ograniczony egoizm: również działanie na rzecz innych; jest ona także rozłożona w czasie, na konsekwencje działania; wyprowadzał wniosek o atomizmie społecznym i politycznym, co powodowało poparcie dla demokracji; także istnienie i działanie organów państwa opiera się na utylitaryzmie: przyjemności rządzących i rządzonych; prawo państwa rozciąga się także na likwidację dysproporcji majątkowych; prawo pozytywne jest warunkiem stabilności państw, negował uniwersalizm w tej kwestii; prawo realizuje zadania wychowawcze, prewencyjne, powinno oddziaływać na motywację, istotny jest wpływ opinii publicznej (prasy) na działalność ustawodawczą państwa; współpracowali z nim David Ricardo (teoria renty gruntowej) i Thomas Malthus (produkcja żywności a przyrost naturalny).

ALEXIS DE TOCQUEVILLE: (1805 - 1859) O demokracji w Ameryce, Dawny ustrój i rewolucja; uważał, że najwyższe wartości niesie ze sobą arystokracja, podkreśla zalety życia we wspólnocie i hierarchii opartej na autorytecie; przemian wywołanych przez Rewolucję nie da się cofnąć, ludzie żywiołowo dążą do równości, dzięki uzyskanej wolności staje się to realne; demokracja wbrew powszechnej opinii nie skłania do buntu, władza jest w rękach klas średnich, które ją posiadając stają się konserwatywne, obawiają się straty własności; demokracja oznacza jednak zerwanie więzi wspólnotowych, atomizację; egoizm w działaniu zmniejsza szansę na osiągnięcie sukcesu, zaostrza konkurencję; demokracja najwyżej ceni przeciętność, zrównuje do niskiego poziomu wybitne jednostki, nie uznaje autorytetów wśród równych, wprowadza to despotyzm mierności; należy odtworzyć wolność w społeczeństwie obywatelskim, aktywizacji intelektualnej i uświadomieniu ludzi; proponuje przywrócenie ideałów arystokratycznych przez upowszechnienie wspólnot, stowarzyszeń, które były by mocnym oparciem dla jednostek, hamulcem dla centralizacji władzy; prawo powinno być tylko pomocniczym regulatorem bytu społecznego, głównym zaś zwyczaj i system moralny; łączył religię z wolnością, są ograniczeniem egoizmu jednostek i narzuceniem powinności względem innych; niezawisłość sądów kojarzył z dawnym autorytetem i przywilejami arystokracji.

JOHN STUART MILL: (1806 - 1873) Utylitaryzm, O wolności, O rządzie reprezentacyjnym; twórca doktryny demoliberalnej, nie utożsamia przyjemności ze szczęściem, wprowadza pojęcie sprawiedliwości, najistotniejszy element moralności, istnieją działanie będące celem samym w sobie, powodujące rozwój osobowości; ten rozwój daje wolność, ograniczona jest zaś przez narzucanie woli i wzorców przez większość; główny nacisk należy aktualnie położyć na liberalizację obyczajów; prawo powinno być regulatorem, strzegącym dobra ludzkości, nie wkraczając w sprawy osobiste ludzi; jedynym wyjątkiem jest działanie zmierzające do ograniczenia swojej wolności; dotyczy to przede wszystkim wolności słowa; ważne jest natomiast nauczenie ludzi korzystania z wolności, dopóki tej umiejętności nie posiądą, odpowiednia jest władza autokratyczna; tworzenie instytucji państwowych jest procesem świadomym, rodzącym odpowiedzialność obywateli; proponował jawne wybory dla uniknięcia korupcji, cenzus wykształcenia i majątkowy, reprezentację mniejszości; pola aktywności państwa: bezpieczeństwo, sprawne funkcjonowanie ekonomiczne oraz działania niekonieczne - uprawnione gdy mają na celu edukację, aktywizację obywateli.

LIBERALIZM KONSERWATYWNY: przeciwstawiał się tendencjom demokratycznym, Thomas Macaulay (1800 - 1859) i Walter Bagehot (1826 - 1877), także lord Acton; wszelkie zmiany ustroju powinny być zgodne z naturalnym rytmem ewolucji, przeciwstawiali wolność równości, nawiązanie do teorii Darwina; z drugiej strony tylko w warunkach wolności dyskusji może nastąpić postęp; ustrój brytyjski, jego narodowy charakter narzuca konieczność utrzymania podziałów stanowych; podział władzy na „skuteczną” (gabinet i Izba Gmin) i „dostojną” (Izba Lordów) co zapewnia równowagę między stabilizacją a postępem; we Francji Lucien Prevost-Paradol (1829 - 1870) przeciwko absolutyzmowi i demokracji, jednak przyszłość należy do demokracji, należy ją więc wyposażyć w mechanizmy gwarantujące wolność, konieczne jest podniesienie stopnia wykształcenia, wolność prasy może wpłynąć na radykalizację nastrojów; Emile Faguet (1847 - 1916) demokracja to kult niekompetencji; minimalizacja roli państwa (zło konieczne, kompetentny urzędnik umożliwiający korzystanie z wolności), nienaruszalność własności, prawa jednostki są iluzją, przysługują tylko społeczeństwu, ich źródłem jest konwencja.

LIBERALIZM SOCJALNY: Leonard T. Hobhouse (1864 - 1929), także kolektywistyczny liberalizm; sprzeciwiał się skrajnemu indywidualizmowi, atomizmowi; ewolucyjnie w ludziach rodzi się świadomość wspólnoty, prawo do wolności należy się także bytom ponadindywidualnym; państwo powinno wspierać słabszą stronę umowy o pracę, nie działa tu leseferyzm; wymaga wsparcia także edukacja, wykształcanie osobowości; rozszerzenie działalności państwa na socjalną, samodzielnego właściciela przedsiębiorstw użyteczności publicznej; Thomas Hill Green (1836 - 1882) podkreśla wolność pozytywną, pozwalającą na doskonalenie moralne, odpowiedzialność; istotą wolności jest działanie na rzecz dobra, możliwości powinny być zagwarantowane przez państwo, dysponujące dla wprowadzania tej moralności nawet siłą; łączy to bogatych z biednymi, zapewnia bezpieczeństwo socjalne przy zagwarantowaniu własności i wolnego rynku.

POLSKI LIBERALIZM: Wincenty i Bonawentura Niemojewscy uznawali za podstawę rządy prawa i gwarancje wolności, głosili poglądy leseferystyczne, inspiracje Constantem; uważali za najlepszy ustrój monarchii konstytucyjnej, neutralnego króla, wybory cenzusowe, podział władzy (klasyczny + władza municypalna); krakowskie pismo „Reforma”, Tadeusz Romanowicz, głosili hasła wyzwolenia narodowego, wprowadzenia piątej kurii dla ludu, równouprawnienia mniejszości, samorządu gminnego i wolności wypowiedzi; Krakowska Szkoła Ekonomiczna (Adam Krzyżanowski), Wydział Prawa UJ (Adam Heydel, Ferdynand Zweig) analiza historyczna: indywidualizm (dominacja jednostki nad państwem) przyczynia się do rozkwitu wartości duchowych i materialnych, skonfrontowany z kolektywizmem; zagrożeniem dla wolności jest etatyzm, parlamentaryzm natomiast strzeże wolności, niebezpieczne są także hasła egalitaryzmu; Józef Supiński, łączył liberalizm z pozytywizmem; prawami naturalnymi jednostki są prawo do obrony osobistej, własności, wolności i pracy, są pierwotne wobec państwa; nie ma idealnego ustroju państwa, w nawiązaniu do rozkładu sił społecznych w Polsce; proponował sojusz szlachty z ludem; podkreślał negatywne znaczenie partii politycznych, absurd komunizmu, dopuszczał interwencję podatkową państwa; Aleksander Świętochowski, pozytywista, barierą postępu jest przywiązanie do tradycji i mitomania, lekarstwem była by wolność słowa i wyznania, autonomia moralna jednostki; podstawowymi zasadami są wolność osobista, sprawiedliwość społeczna i samorządność narodowa; warunkiem realnej demokracji jest poprawa sytuacji socjalnej ludu, oświata; socjalizm uznawał za pogląd utopijny.

ŚWIATOPOGLĄD NAUKOWY:

AUGUST COMTE (1798 - 1857) uczeń Saint-Simona; wyodrębniał trzy fazy postępu: 1) teologiczna, dzieli się na fetyszyzm, politeizm i monoteizm, dominują zasady wiary, wiara w siły nadprzyrodzone, duża rola duchownych; utożsamia ją ze średniowieczem, społeczeństwo organiczne, jednorodne, 2) metafizyczna, oparta na założeniach abstrakcyjnych pojawia się indywidualizm, krytyka, rozbicie społeczeństwa, nurty reformacyjne; początek to oświecenie zaś apogeum - Rewolucja, 3) pozytywistyczna, założenia naukowe; epoka także organiczna, uwolnienie od metafizyki; kult nauki wiąże z kultem człowieczeństwa, sama zaś nauka rodzi działanie; religia jest ważną formą wspólnoty, chrześcijaństwo jest przeżytkiem, proponuje nowy kult, oparty na jedności, solidarności i miłości; głosił potrzebę istnienia zwartej i uporządkowanej struktury społecznej, opartej na życiu produkcyjnym (homo faber), dzięki racjonalności i przewidywalności znikną wszelkie konflikty; społeczeństwo jednorodne, zdeindywidualizowane, zdyscyplinowane; podstawową komórką jest rodzina, człowiek nie istnieje poza społecznością; przejściem do takiego stanu miało by być dokonane przez przemianę moralną ludzkości spowodowaną rozwojem nauki, w praktyce więc postulował wolne i powszechne wybory; własność miała by pozostać w rękach prywatnych, właściciele realizowali by cele społeczne z własnej woli, pod kontrolą państwa.

POZYTYWIZM PRAWNICZY: John Austin (1790 - 1859) prawem jest rozkaz poparty przez sankcję, wydany przez suwerenną władzę, treść nie przesądza o jego ważności; prawo boskie nie łączy się z prawem obowiązującym w danym państwie; ważność można empirycznie sprawdzić: suwerenem jest ten, kto cieszy się powszechnym posłuchem; nie jest możliwe jakiekolwiek ograniczenie zasięgu i treści prawa, bo władza suwerena w tej kwestii jest absolutna, w praktyce kieruje się jednak racjonalnością; Rudolf von Ihering (1818 - 1892) metodologia prawnicza podzielona na trzy szczeble: 1) analiza części ogólnych i szczegółowych 2) koncentracja, formułowanie zasad systematyzujących prawo, określających jego cel (teleologicznych) 3) konstrukcja, synteza poprzednich, dająca spójny system, odpowiedni dla rzeczywistości społecznej; ujmował cel prawa jako realizację różnych interesów, jest społeczny; rygorystyczne zastosowanie formy sprzyja wolności rozumianej jako porządek społeczny (pewność prawa), jednak treść (cel) uznawał za najwyższą wartość; nie istnieje prawo naturalne, jednak żywiołowy rozwój prawa źle na nie wpływa; kształtowanie się prawa to ciągła walka interesów, jest zawsze kompromisem; Georg Jellinek (1851 - 1911) prawem są normy które 1) zajmują się zewnętrznymi zachowaniami międzyludzkimi, 2) pochodzą od uznanego autorytetu, 3) ich obowiązywanie gwarantuje sankcja; ludziom towarzyszy świadomość prawa, przymus psychiczny jego obowiązywania; podstawową gwarancję działania prawa stanowi ustrój oparty na podziale władzy; treść jest kształtowana przez państwo, biorące pod uwagę aspekty psychologiczne; powtarzalność jakiegoś faktu tworzy normę, decydująca jest świadomość ludzka; państwo to jedność złożona z terytorium, społeczeństwa i władzy, suwerenność nie jest konieczna, istotne jest by mogło panować nad ludnością; społeczeństwo tworzy się dzięki posiadaniu wspólnych celów; jego przejawianie się wykracza poza właściwości państwa, więc nie powinno ono ingerować w sfery np religii, moralności, sztuki.

VILFREDO PARETO: (1848 - 1923) większość ludzkich działań stanowią czynności pozalogiczne, oparte o uczucia i instynkty; elementy w psychice człowieka takie jak instynkty, popędy, emocje i kompleksy do rezydua, one kształtują poglądy ideologiczne i teoretyczne czyli derywacje; rezydua są często wzajemnie sprzeczne, nie stanowią logicznego ciągu, derywacje są wtórne w stosunku do nich; demokracja jest taką właśnie derywacją, z punktu widzenia nauki absurdalną, gdyż ludzie z natury są różni; jedni plasują się wyżej w społeczeństwie od innych według różnych kryteriów, jednak nie jest to stan trwały; historia jest cyklem zmieniających się elit: aktualna elita wyczerpuje swoją energię, w masach pojawia się grupa ludzi która dzięki swoim aspiracjom wypiera dawną elitę; gdy sama staje na szczycie rezygnuje z haseł głoszonych wcześniej i przyjmuje metody charakterystyczne dla elity; ten proces jest motorem rozwoju społecznego; jedyną szansą elity jest przyjęcie do swego grona przedstawicieli grupy aspirującej.

FERDINAND TONNIES: (1855 - 1936) był przedstawicielem formalizmu: socjologia powinna ograniczyć zakres zainteresowań, zbyt szeroki pozbawia ją tożsamości i waloru naukowości; związki między ludźmi tworzą się w oparciu o działanie rozumu i woli, wszystkie więzi muszą istnieć w ich świadomości; wyróżniał wspólnotę i społeczeństwo: wspólnotę tworzy wola organiczna, naturalna, opiera się na tradycji, moralności, wierze, ważne są więzi rodzinne, przeważa własność zbiorowa oparta na autorytecie, wspólnota góruje nad jednostką; społeczeństwo tworzy wola arbitralna, oderwana od uczuć i doświadczenia, oparte jest na kalkulacji, planowaniu, stosunki międzyludzkie są zmechanizowane, wymagają regulacji przez prawo stanowione, ludzi łączy konwencja a jej wyznacznikiem jest opinia publiczna, hierarchia opiera się na własności prywatnej, izolacja i wyobcowanie jednostek rodzi konflikt.

EMILE DURKHEIM: (1858 - 1917) głosił konieczność podejścia do faktów socjologicznych jak do rzeczy i odpowiednie badania, w sposób pozbawiony założeń apriorycznych, uprzedzeń; fakty oddziaływują na społeczeństwo w formie wyobrażeń zbiorowych, wpływają zależnie od powszechnej akceptacji; istnieją różne społeczności, łączące ludzi solidarnością, wzajemną zależnością; ważną rolę odgrywa prawo: represyjne bądź kooperacyjne; w społeczeństwie mechanicznym (komunistycznym, tradycjonalistycznym) dominuje represyjne, jeden system wartości, nieustanna kontrola jednostek, nie posiadają one odrębnych osobowości; w organicznym dominuje kooperacyjne, zaawansowany podział pracy i indywidualizacja, mniejszy wpływ świadomości zbiorowej na jednostki - systemy grupowe; oba typy występują równocześnie, są ważne i potrzebne (instytucjonalizacja czyli narzucone wierzenia i sposoby postępowania).

LEON DUGUIT: (1859 - 1928) koncepcja solidaryzmu; istnieje obiektywna norma nakazująca respektowanie zasad solidarności społecznej; opiera się na wzajemnej zależności, podobieństwie potrzeb i podziale pracy; prawo powstaje w wyniku wypełniania tej normy treścią, różną dla różnych społeczeństw; każde posiada świadomość solidarności i nie pozwala jej łamać, jej zasady utożsamia ze sprawiedliwością; teoria podważa rolę państwa i praw podmiotowych jednostki, podporządkowując ich działanie solidarności.

MAX WEBER: (1864 - 1929) pojęcie typu idealnego - jest to uogólnienie, cechy charakterystyczne dla zjawiska, wprowadzone by je zrozumieć i wyjaśnić związki przyczynowe, tendencje historyczne; jest relatywny, zależny od kultury i zależy od jej rozwoju; przedstawia proces racjonalizacji w historii jako odczarowywanie świata, powstanie autorytetu legalno-racjonalistycznego właściwego dla biurokracji; łączy się on w zawodzie polityka z autorytetem charyzmatycznym; wyróżnia rodzaje elit: ekonomiczną, prestiżową i polityczną.

KAROL MARKS: człowiek posiada zmienną i uwarunkowaną historycznie naturę, główny wpływ na nią ma praca; gdy jest niehumanitarna, człowiek się alienuje, staje się zależny od pracy i jej produktów; byt społeczny kształtuje świadomość ludzi, warunki ekonomiczne to podstawa, zaś prawo, filozofia, ideologia i religia są nadbudową, elementem wtórnym; wyróżnia etapy rozwoju stosunków ekonomicznych: wspólnota pierwotna, niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm i socjalizm; wytwarzają różną nadbudowę mającą na celu ochronę interesów klasy panującej; podział na klasę posiadającą i nie posiadającą automatycznie wytwarza konflikt, dialektycznie napędzający rozwój ludzkości; dotychczas zmiany środków produkcji wyprzedzały świadomość: rewolucja socjalistyczna to wyjście świadomości przed zmiany i kierowanie nimi; w społeczeństwie porewolucyjnym państwo straci rację bytu (jako aparat ucisku klasowego), nastąpi jego obumarcie, okres przejściowy będzie stanowiła dyktatura proletariatu, który sam siebie zlikwiduje jako klasę, przejdzie ewolucyjnie jako republika parlamentarna do socjalizmu.

WŁODZIMIERZ ULJANOW LENIN: (1870 - 1924) wprowadzał naukę Marksa jako twórcze rozwinięcie, walczył z rewidowaniem doktryny i oportunizmem; wprowadził teorię najsłabszego ogniwa w łańcuchu imperializmu, przerastania rewolucji burżuazyjno-demokratycznej w proletariacką; wobec braku silnej i rozwiniętej warstwy proletariackiej, rewolucją kieruje awangarda partyjna, „zawodowi rewolucjoniści” w imię interesu proletariatu; odszedł od teorii obumierania państwa wobec izolacji przez państwa imperialistyczne i ciągłej świadomości burżuazyjnej społeczeństwa.

HERBERT SPENCER: (1820 - 1903) przedstawiciel ewolucjonizmu, liberał; nurt jest całkowicie ahistoryczny, uniwersalny, ewolucja dotyczy całego wszechświata, dokonuje się stopniowo w jednym kierunku; może nastąpić zróżnicowanie całości na części, ale w sposób uporządkowany; kres następuje w momencie osiągnięcia pełnej równowagi - równoważenie energii w wyniku konfliktu i walki; konflikt występuje pierwotnie między jednostkami a obawa o byt wywołuje strach, z niego bierze początek władza (strach przed śmiercią - religia), powstaje ustrój nazwany militaryzmem, centralna kontrola wojowników nad pracującymi; postępuje jednak proces integracji między jednostkami, kooperacji, ludzie zamiast walczyć pracują, uwalniają się od strachu, prowadzi to do indywidualizacji - etap ustroju industrialnego; państwo zamiast walczącego staje się stróżujące; był niechętny reformom - tylko powolna ewolucja daje prawdziwy efekt; łączył organicyzm z liberalizmem przy decentralizacji władzy; nie może prowadzić działalności socjalnej i charytatywnej gdyż zakłóca to walkę o byt a więc i postęp; postulował życie według praw przyrody, hedonizm egoistyczny.

LUDWIK GUMPLOWICZ: (1838 - 1909) założył istnienie konfliktu pomiędzy rasami, wyróżnianymi kulturowo; zwycięstwo należy do rasy o najlepszej organizacji, konflikty zmieniły się wraz z wymieszaniem ras i trwają pomiędzy narodami, wyznawcami religii; uważał, że jednostka nie ma wpływu na losy społeczności więc nie mają znaczenia w polityce, socjologii; teoria podboju: pierwotna horda w procesie syngenizacji uspołeczniała się tworząc szczep, występuje tu rozwarstwienie społeczne, prowadzą walkę między sobą, w wyniku podbojów mieszają się (amalgamacja) i tworzą państwo; konflikty między władzą a ludem stają się coraz słabsze i tworzy się więź narodowa, wtórna wobec państwa, rozwijają się więzi solidarystyczne; ma podobne poglądy na rewolucję jak Pareto.

ARTUR HRABIA DE GOBINEAU: (1816 - 1882) Esej o nierówności ras ludzkich; podział ze względów antropologicznych: czarna (kobieca), żółta (męska), biała (panów), najwartościowszą częścią ostatniej jest ario-germańska arystokracja francuska; historia to dzieje degenerowania ludzkości przez mieszanie się ras, powoduje to chaos społeczny, złamanie barier klasowych, demokratyzację; rasę białą reprezentuje w społeczeństwie warstwa rządząca, zaś warstwa najniższa to ludność miejscowa, pośrednie klasy powstały w wyniku mieszania.

H. S. CHAMBERLAIN: (1855 - 1927) pochwała rasy teutońskiej (głównie Germanie) w cywilizacji europejskiej, wywalczyli swoje miejsce opierając się innym kulturom, są uniwersalnymi dziedzicami najwyższych wartości; nie cenił wysoko cywilizacji antycznej; uznawał Żydów za żywioł silny i niebezpieczny, aktualnie głównych przeciwników Teutonów, chrześcijaństwo posiadało negatywny wpływ na cywilizację przez propagowanie uniwersalizmu i demokracji.

SPRAWIEDLIWOŚĆ SPOŁECZNA:

SAINT-SIMON: (1760 - 1825) Katechizm industrialistów, początkowo zafascynowany liberalizmem i ustrojem angielskim, dochodzi do wniosku, że trzeba stworzyć kontynentalny rząd zjednoczonej Europy; jego teoria historiozoficzna stanowiła podstawę dla filozofii Comte'a, poza tym uważał, że w historii występują cyklicznie epoki „krytyczne” (indywidualizm) i „organiczne” (społeczne); po czasach nowożytnych nastąpi socjalizm; badał rozwój ekonomiczny pod względem zależności narzędzi produkcji i rozwiązań politycznych - konieczne jest planowanie produkcji i zarządzanie przez wytwórców; proponował uspołecznienie własności prywatnej, powiązanie jej z produkcją, nie z pochodzeniem; konflikt klasowy przebiega między klasą industrialną a nieprodukcyjną, stojącą u władzy; pozbawienie własności pasożytów pozwoli zbudować organiczną wspólnotę, zbudowaną wg stopnia użyteczności publicznej; władza to Izba Twórcza, Ocen i Wykonawcza; chciał przekonać władze francuskie by dobrowolnie wprowadziły nowy ustrój; nie przykładał wagi do prawa, proponował natomiast wprowadzenie nowej religii.

ROBERT OWEN (1771 - 1858) wierzył że problemy społeczne są spowodowane brakiem wiedzy, krytykował religię, która głosi, że człowiek jest winny swojego złego losu; faktycznie jest ograniczany przez wpływ środowiska; był przeciwny używaniu przemocy w polityce, można wpływać perswazją i petycjami; wprowadzał w życie wiele reform mających na celu podniesienie jakości życia i pracy robotników, m.in. bezpośrednią wymianę towarów; system walutowy uważał za niesprawiedliwy, chciał wprowadzić pieniądz pracy odzwierciedlający nakład pracy wniesiony; tworzone przez niego wspólnoty opierały się na własności spółdzielczej; ostateczny kres reform stanowić miało by wyeliminowanie władzy politycznej.

CHARLES FOURIER: (1772 - 1837) obok utopijnych i ekscentrycznych wizji społeczeństwa falansterowego przedstawia trzeźwą krytykę stanu społecznego; działanie człowiek skaziło naturę, może ona być pożyteczna tylko gdy ludzkość będzie żyła zgodnie z boskim planem; zakłada on wyzwolenie trzynastu namiętności (w różnych kombinacjach tworzą 810 charakterów), panowanie sprawiedliwości (jest nauką ścisłą) i powszechną Harmonię; wyróżnia osiem etapów rozwoju ludzkości, aktualnie jest w piątym lecz dzięki wprowadzeniu falansterów można przyspieszyć ewolucję; zakładało by to także zlikwidowanie wszelkiego przymusu, pozostaje jednak własność prywatna, ludzie mogą realizować się wedle upodobań.

EDUARD BERNSTEIN: (1850 - 1932) zamiast rewolucji proponował reformy poprawiające sytuację socjalną robotników w środowisku kapitalistycznym, aktywny udział robotników w parlamencie; w procesie reform zmienia się definicja klas: podział ze względu na wysokość dochodów, gdy osiągnie wartość odpowiadającą nakładkowi pracy, zniknie potrzeba rewolucji; dopuszczał współpracę z państwem, polityka kolonialna jest korzystna także dla robotników, także są patriotami; celem jest wizja utopijna: zniesienie pieniądza, własność prywatna zamieniona na kontrolę własności, wymiana towarowa, kapitalizm ewolucyjnie przerośnie w socjalizm; odrzucał dialektykę marksowską, nie wykluczał istnienia państwa i prawa; nie cel jest ważny a ruch (ruch jest wszystkim); rewolucja jest niebezpieczna gdyż grozi kontrrewolucją, kultywuje przemoc, do reform mogą zaś przyłączyć się klasy średnie; łączył liberalizm z socjalizmem, najwyższą wartością jest wolność oparta na ekonomii.

ANTONIO GRAMSCI: (1891 - 1937) uważał, że nawet po rewolucji hegemonem będzie klasa kapitalistyczna, gdyż opanowała ona stanowiska w instytucjach państwowych (szkoły, samorządy itp.); elementem rewolucji powinno więc być stworzenie nowej hegemonii przez wciągnięcie do współpracy z proletariatem inteligencji, która artykułowałaby i realizowała poglądy rewolucji; szczególnie ważna jest pozycja w kulturze, powinna być zajęta jeszcze przed przejęciem władzy; determinizm historyczny Marksa jest tylko schematem teoretycznym, ludzie sami kierują dziejami dzięki woli; nowe państwo proponował oprzeć na radach robotniczych.

NURT UMIARKOWANY: Luis Blanc (1811 - 1882) rewolucja jako program reform mający zapobiec rozlewowi krwi; najważniejsze jest zapewnienie ludziom pracy, co jest w wolnym rynku niemożliwe; upaństwowienie zakładów pracy, z udziałami robotników, prawo do bezpłatnego kształcenia; Ferdinand Lasalle (1825 - 1864) proponował dojście do socjalizmu drogą parlamentarną; państwo może być instrumentem przeobrażeń, powinno służyć całej społeczności, odwoływał się do heglowskiej idei wolności jako celu historii; kontynuatorem był Lujo Brentano („socjalizm z katedry”), także sprzeciw wobec jakiejkolwiek przemocy; Fabian Society - reformy oświaty i służby zdrowia, inwestycje komunalne („socjalizm municypalny”), później program Labour Party.

NURT RADYKALNY: Grakchus Babeuf (1760 - 1797) twórca „Sprzysiężenia równych”, zarzucał Rewolucji odejście od hasła równości, był przekonany że można ją pogodzić z wolnością; planował zamach stanu, by przekazać władzę ludowi, znieść dziedziczenie, zlikwidować wielkie aglomeracje; sprawiedliwy rozdział dóbr jest gwarancją dobrobytu; ruch czartystów - „People's Charter” z 1837 r. postulat reformy prawa wyborczego, główny działacz Feargus O'Connor, później żądania polepszenia warunków pracy, fale strajków; projekty ograniczonych reform, spółdzielczości, rozdzielenia Anglii i Irlandii.

AUGUST BLANQUI: (1805 - 1881) rozwój gospodarki kapitalistycznej zaowocuje pogłębieniem się różnic majątkowych, zwycięstwo komunizmu będzie zakończeniem rozwoju cywilizacji; drogą do tego będzie rewolucja przygotowana w konspiracji przez zawodowych rewolucjonistów, potem władza trafi w ręce ludu, lud sam w sobie nie jest świadomy; początkowo trzeba będzie utrzymać elementy kapitalistyczne by wraz z rozwojem świadomości ( i ateizacją) je usuwać.

ALEKSANDER HERCEN: (1812 - 1870) chciał wykorzystując zacofanie Rosji przejść od razu do socjalizmu pomijając kapitalizm; elementy socjalistyczne są żywe w staroruskiej gminie; dialektyczny rozwój historii: epoka naturalnej bezpośredniości, epoka myśli i epoka czynu; Zachód nie jest zdolny do przekształcenia świata, Rosja tak jak barbarzyńcy zbuduje nową cywilizację; pierwotnie wpływ na historię miała wielka jednostka, później grupa, na końcu zaś całe społeczeństwo; aktualnie możliwa jest odgórna realizacja rewolucji; był wrogiem samodzierżawia, wiarę pokładał w nieograniczone możliwości ludu rosyjskiego.

KRYTYCY LENINA: Lew Trocki (1879 - 1940) teoria rewolucji permanentnej, światowej, komunizmu nie da się budować w jednym kraju; był zwolennikiem pluralizmu poglądowego w partii; piętnował odejście od ideałów marksistowskich w ZSRR, politykę cenzury w nauce i sztuce, widział potrzebę nowej rewolucji, przywrócenia władzy radom;

Róża Luksemburg (1870 - 1919) wysunęła koncepcję akumulacji kapitału: kryzys kapitalizmu powstaje w wyniku zubożenia konsumentów przez eksploatację kapitalistów, co pozbawia gospodarkę rynków zbytu; zakładała niemożność polepszenia sytuacji robotnik w kapitalizmie, jego samozniszczenie; postrzegała proletariat jako żywioł sam w sobie rewolucyjny, negowała rolę rewolucjonistów, była zwolenniczką decentralizacji partii; była zdecydowanie przeciwna walce narodowowyzwoleńczej jako idei burżuazyjnej;

Karol Kautstky (1854 - 1939) połączenie darwinizmu społecznego z materializmem historycznym Marksa, podtrzymywał teorię podboju i walki o byt; Lenin popełnił błąd traktując etap dyktatury proletariatu dosłownie, negując instytucje demokratyczne; potępiał ideę najsłabszego ogniwa imperializmu, robotnicy rosyjscy nie rozumieli idei komunizmu więc przewrót musiał skończyć się na dyktaturze;

Jurij Plechanow (1856 - 1918) nie uznawał możliwości wybuchu rewolucji w kraju zacofanym, konieczny jest etap kapitalistyczny; uznawał reformy Aleksandra II za początek odgórnej rewolucji; robotnicy powinni wspierać rewolucję burżuazyjną, gdyż leży ona w ich interesie, w rękach inteligencji leży rozbudzenie świadomości proletariatu; Rosja może przyspieszyć swój rozwój cywilizacyjny ucząc się na błędach krajów bardziej zaawansowanych.

POLSKI SOCJALIZM: Bolesław Limanowski (1835 - 1935) negował zasadę walki klas, podkreślając ideę braterstwa jako zasadę rewolucyjną; wyzwolenie narodowe jest warunkiem koniecznym do poprawy sytuacji robotników, państwo ma charakter ponadklasowy, przemiany demokratyczne w logicznym rozwoju prowadza do socjalizmu; Kazimierz Kelles-Krauz (1872 - 1905) prawo retrospekcji przewrotowej: budując wizję przyszłości ludzie szukają ideału w przeszłości; uważał reformy za wstęp i przygotowanie do rewolucji; w polskim socjalizmie jest miejsce i na walkę klas i patriotyzm, wolna Polska będzie socjalistyczna, nie można jednak stracić z oczu klasowego aspektu; Stanisław Brzozowski (1878 - 1911) głosił etos pracy (pracę swobodną), brak ograniczeń i regulacji, wyzwolenie proletariatu to uzyskanie pełnej godności ludzkiej; włączenie się do życia duchowego i naukowego ludzkości wymaga niepodległości; proletariat nie może wyrzec się narodowego oblicza, tylko on reprezentuje narodowe formy myślenia, czucia, działania; Ignacy Daszyński (1866 - 1936) łączył idee socjalistyczne i niepodległościowe, był zwolennikiem reform, powszechnego prawa wyborczego.

ANARCHIZM: William Godwin (1756 - 1836) pierwotna koncepcja oparta na myśli liberalnej; umowę społeczną uważał za wymuszoną na ludziach, należy zawrzeć wtórną która wprowadzi prawdziwą wolność, równość i sprawiedliwość; proponował redukcję władzy do obrębu parafii (społeczna kontrola jednostek), zrównanie własności, wprowadzenie kar wychowawczych; przeciwny był przede wszystkim centralizacji władzy, wierzył w dobro tkwiące w człowieku, niechęć do przemocy;

Pierre Joseph Proudhon (1809 - 1865) anarchoindywidualizm, komunizm nie da się pogodzić z likwidacją państwa gdyż wymaga dystrybucji dóbr, jest wymierzony przeciw rodzinie i godności ludzkiej; koncepcja mutualizmu - wzajemnych świadczeń, proponuje zniesienie własności nie pochodzącej z pracy, zniesienie pieniądza; negował rozwój przemysłu; przejście do społeczeństwa bezpaństwowego tylko w drodze reform, rewolucja wymaga silnej władzy; wolność, równość i sprawiedliwość będą podstawą nowego systemu;

Michaił Bakunin (1814 - 1877) proponował rewolucję przygotowaną przez rewolucjonistów, akty terrorystyczne, doprowadzenie ludu do ostateczności; istnienie państw (także socjalistycznych) zakłada konieczność wojen; nauka choć powinna odgrywać istotną rolę, ogranicza spontaniczność historii i wymogi życia; najważniejsza wartość to wolność, można ją osiągnąć przez zniesienie państwa (prawa wraz z nim), środków produkcji i dziedziczenia; zastąpienie go luźną federacją stowarzyszeń pracy, rynek regulowany tylko wobec kryzysów; istnienie Boga wyklucza wolność jednostki; ludzi cechuje naturalna solidarność, społeczeństwo jest tworem natury; Piotr Kropotkin (1842 - 1921) anarchizm bez przemocy, ludzie kierują się zasadą wzajemnej pomocy, jest ona czynnikiem rozwoju; proces ten jest zakłócany przez państwo; ludzkość przechodziła stadia od dzikości, barbarzyństwa aż do gmin miejskich, miasta takie jak hanzeatyckie są szczytowym stadium rozwoju, od XVI wieku w wyniku centralizacji władzy i rozwoju prawa rozpoczyna się proces upadku; Georges Sorel (1847 - 1922) anarchosyndykalizm; przemocą posługuje się religia, prawo i wszystkie instytucje społeczne, można z nią walczyć tylko siłą, taką formą jest strajk generalny; podkreślał znaczenie mitu (sposób na wywołanie pozytywnych zmian w przyszłości) oraz utopii (plan bez szans realizacji); idea mitu nie należy do mas, gdyż wymaga woli - taką może okazać tylko elita; nie uznawał drogi reformistycznej i parlamentarnej, zajmował postawę antyinteligencką, racjonalność jest niczym w porównaniu z siłą mitu; robotnicy powinni odciąć się od osiągnięć burżuazji i sami konstruować swój świat wartości; rewolucja nie polega na przejęciu władzy lecz na utworzeniu syndykatów.

NAUKA SPOŁECZNA: Leon XIII (1878 - 1904) jedynym sposobem na poprawę sytuacji społecznej jest rechrystianizacja; w Rerum novarum ostrzegał przed kłamliwością doktryn socjalistycznych głoszących równości ludzi, jedynym ich celem jest wywołanie wzajemnej wrogości w społeczeństwie (walki klas); problem dysproporcji majątkowych proponował rozwiązać upowszechnieniem własności (jest prawem naturalnym, nie daje podstawy do roszczeń) przez wprowadzenie płacy rodzinnej, skutki likwidacji własności byłyby opłakane zarówno w dziedzinie ekonomicznej jak moralnej; doprowadziło by to do załamania najważniejszej struktury społecznej, rodziny i zrównania ludzi w niedoli; program głoszony przez niego zmierzał do zbudowania społeczeństwa opartego na solidaryzmie, państwa subsydiarnego szanującego autonomię jednostki we wszystkich sprawach życiowych; powinno ingerować, gdy jednostka i naturalne wspólnoty wyczerpią wszystkie możliwości; uznał prawo robotników do zrzeszania się w katolickich prywatnych stowarzyszeniach, stroniących od polityki; Pius XI (1922 - 1939) za główne niebezpieczeństwo uważał komunizm; w encyklice Quadragesimo Anno zaproponował konkretny ustrój państwowy: korporacjonizm, zjednoczenia pracodawców i pracowników; uzupełnianie umowy o pracę umową spółki, pracownicy mieli by być akcjonariuszami swoich zakładów pracy; w odróżnieniu od koncepcji Mussoliniego korporacje są autonomiczne względem państwa; wobec słabszej pozycji pracowników mają oni prawo do zrzeszania się, związki nie muszą być katolickie; rozróżniając nurty socjalizmu stwierdzał, że nie jest możliwe połączenie idei socjalistycznych z katolickimi; komunizm uznawał za zagrożenie dla cywilizacji chrześcijańskiej, jego korzeni doszukiwał się w liberalizmie Oświecenia; faszyzm krytykował za łamanie konkordatu, elementy pogańskie w kulcie wodza i państwa (statolatria).

TOTALITARYZM:

Termin powstał we Włoszech, używany przez Mussoliniego i Giovanniego Gentile; powszechnie uznawane za państwa totalitarne Włochy, III Rzesza, ZSRR Stalina; w Europie okres od 1922 r. do 1956 r.; wg Carla Friedricha i Zbigniewa Brzezińskiego: ideologia, jednej partii kierowanej przez jednostkę, terrorystycznej policji, monopolu komunikacji, monopolu broni i centralnie kierowanej gospodarki; nowoczesna technologia pozwala usprawnić kontrolę nad ludźmi, także specyficzny język.

Koncepcje indywidualistyczne:

MAX STIRNER: (1806 - 1856) negował istnienie jakiegokolwiek autorytetu zewnętrznego wobec człowieka, działanie jednostki zależy wyłącznie od jej woli; społeczeństwo usiłuje uzależnić człowieka od swych wartości, odebrać mu niepowtarzalność, ma on prawo bronić się; uzyskanie niezależności rozpoczyna się od świadomości, że społeczeństwo jest fikcją, nie istnieją żadne względy moralne, jednostka jest ponad nimi; otaczających ludzi i rzeczy jednostka powinna traktować instrumentalnie.

FRIEDRICH NIETZSCHE: (1844 - 1900) rzeczywistość jest silnie zrelatywizowana, zależy od jakości podmiotu, deformują ją utrwalone pojęcia i stereotypy; człowiek konstruuje bezwartościowe systemy moralne i estetyczne, które są w całości podporządkowane jego celom, na ich podstawie wyodrębnia się moralność panów (jest wyznacznikiem siły i skuteczności) i moralność niewolników (pokora, współczucie, altruizm) - słabość ubrana w szaty cnoty; moralność ta dominowała od czasów Platona, rezultatem jest upadek rodzaju ludzkiego; proponował życie poza dobrem i złem (czyli społeczeństwem oferującym złudne bezpieczeństwo) dla jednostki wybitnej, która dzięki woli mocy kieruje się tylko własnym instynktem; wyodrębniał pierwiastek dionizyjski (apoteoza życia i energii) i apolliński; występował przeciw wszelkim religiom, także tzw. świeckim, które narzucają ograniczenia moralne, nie pozwalają żyć kierując się wiedzą radosną.

THOMAS CARLYLE: (1795 - 1881) samotna jednostka, odznaczająca się siłą, jako przywódca mas odpowiedzialna za losy organicznej wspólnoty społecznej, jej przykład jest spoiwem dla społeczeństwa, które łączy się dzięki temu w moralną całość; bohater pozostaje w bliskim związku z Bogiem, jednoczy społeczeństwo, jest zupełnie pozbawiony egoizmu; władza jednostki istnieje więc tylko i wyłącznie dla dobra wspólnoty; bohaterem zaś jest ten, kto odnosi sukces a więc uda mu się dojść do władzy; pokonani swoją słabością dowodzą, że lepiej dla nich będzie podporządkować się silniejszym; wyróżniał epoki pozytywne: spójne, przeniknięte wiarą społeczeństwo oraz negatywne: zwycięża elita i kieruje się w rządzeniu egoizmem klasowym.

Koncepcje masowe:

GUSTAVE LE BON: (1841 - 1931) Psychologia tłumu; jednostka zachowuje się inaczej i w sposób dla siebie niespodziewany gdy podlega wpływowi jakiejś społeczności, działają mechanizmy zmierzające do ujednolicenia poglądów i zachowań; ten wpływ można wyjaśnić używając pojęć sugestii i impulsu; prorokował nadejście ery mas, w której dyktaturę obejmą właśnie te masy ludzki, którym jednostki podporządkują się z własnej woli, rezygnując z wszelkiej autonomii.

JOSE ORTEGA Y GASSET: (1883 - 1955) Bunt mas; wyrażał protest przeciw zniesieniu wszelkich przywilejów i totalnej równości w prawie, demokratyzacji; zapanował po raz pierwszy epoka, w której brak jest arystokracji (wykształcona, odpowiedzialna z rządy); zarzucał społeczeństwu masowemu zniszczenie indywidualizmu, upadek kultury i uniformizację; potępiał rewolucję jako nieodpowiedzialny czyn zaślepionego wizjonera.

FASZYZM I NARODOWY SOCJALIZM: przyczyny głównie ekonomiczne i polityczne: kryzys, I Wojna, niedawne zjednoczenie, strach przed komunizmem, kwestia robotnicza; propaganda jednocześnie skierowana była do i przeciw masom robotniczym; nawiązania do Imperium Romanum i Cesarstwa Niemieckiego; Włosi odwoływali się głównie do elementów kulturowych, Niemcy zaś do etnicznych (koncepcje rasistowskie i darwinizm społeczny); hasła antykomunistyczne i antyliberalne, w nazizmie wątki antychrześcijańskie; obecna idea nieustannej walki (słusznej o przestrzeń życiową i dominację nad innymi narodami), hasła budowy nowej moralności; zasada wodzostwa z właściwym kultem; dopuszczalna jedynie słuszna ideologia, uzasadniająca stosowanie terroru, poświecenie jednostki, nieustanną aktywność w okazywaniu wierności; retoryka zbliżona do religijnej, biurokracja i formalizacja systemu zbliżają go do rytuału; o treści prawa decydowała wola wodza identyfikowana z wolą i dobrem narodu.

IOSIF DŻUGASZWILI, PSEUDO: STALIN (1879 - 1953) terror usprawiedliwiany stworzoną na jego potrzeby moralnością rewolucyjną i praworządnością socjalistyczną; od 1929 r. tworzenie systemu wodzowskiego, retoryka bardziej racjonalistyczna niż religijna; jedyna słuszna i zwycięska nauka radziecka, rozwój ludzkości prezentowany jako celowy proces, nawiązywanie do historii Rosji, wszelka aktywność oceniana na gruncie oficjalnej doktryny wg postępowości; Stalin głosił się kontynuatorem myśli marksistowskiej (marksizm twórczy), postawił tezę o zaostrzaniu się walki klasowej wraz z postępem rewolucji.

AUTORYTARYZM: rozróżnienie między totalitaryzmem a autorytaryzmem wprowadził Juan Linz; autorytaryzm nie kładzie nacisku na ideologię, zastępuje ją autorytetem przywódcy (jednostki, grupy, wojska), kształtowaniem określonej mentalności; nie ma zaplecza intelektualnego i dalekosiężnych, utopijnych wizji; nie jest konieczna monopartyjność, dopuszczane są formy stowarzyszeń i partie, byle nie opozycyjne; jeżeli istnieje tylko jedna, nie utożsamia się z państwem; często reżim znajduje oparcie w organizacji pozarządowej (wojsko, kościół - Opus Dei w Hiszpanii); nie wymaga aktywnego zaangażowania obywateli, tolerowana jest bierność, władza walczy tylko z czynnym sprzeciwem; autorytaryzm unika konfliktu zbrojnego, nie stosuje wojennej retoryki; państwo nie realizuje monopolu ekonomicznego, posiada natomiast w dziedzinie komunikacji masowej.

Krytyka totalitaryzmu:

KARL POPPER: (1902 - 1994) Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, Nędza historycyzmu; krytyka systemów doktrynalnych, które były poprzednikami totalitaryzmu; dowodzenie przez indukcję z kilku przypadków dobranych według uznania daje wielkie możliwości manipulacji tezą, prawidłowym systemem jest wnioskowanie dedukcyjne oparte na wysunięciu hipotezy, którą staramy się obalić, szukając na to dowodów; wszystkie systemy, które zakładają istnienie obiektywnych praw historycznych są wadliwie skonstruowane; rozwój dziejów zależy od rozwoju wiedzy, zaś tego nie można przewidzieć: co jest przewidziane, musi być już znane; społeczeństwo otwarte (Ateny) i zamknięte (Platon, Arystoteles, Hegel i Marks) występowało już w antyku; otwarte przez demokrację przynosi rozwój handlu, liczne kontakty z zagranicą, perspektywę samodzielnego i twórczego myślenia jednostki, zrzucenie wierzeń i przesądów, racjonalizm; człowiek stał się odpowiedzialny za swoje decyzje, samodzielny; Popper dopuszcza jednak interwencjonizm, ograniczenia rynku, elementy planowania; społeczność otwarta, wolna jest nastawiona altruistycznie, jest w stanie wypracować samodzielnie najlepszy system etyczny; społeczeństwo zamknięte: myślenie zastąpione jest lękiem przed złamaniem tabu, choć przyczyna jego ustanowienia jest nieznana; strach i tradycje są przenoszone przez pokolenia, ludzie są niezdolni do krytyki; władza jest otoczona aurą boskości, nie znosi sprzeciwu, karze za faktyczne lub rzekome odstępstwa od oficjalnej ideologii; społeczeństwo jest stabilne, nie rozwija się; istnieje sztywna i niezmienna hierarchia, zakaz importu idei, cenzura wiadomości; indywidualizm utożsamia się z egoizmem, wymusza się posłuszeństwo wizji historii i celu państwa; Popper nie neguje całkowicie celu, jednak wyznaczać go powinien rozum, sprawiedliwość, równość itp.

HANNAH ARENDT: (1906 - 1975) Korzenie totalitaryzmu; krytyka postawy liberalnej w odniesieniu do totalitaryzmu; oskarża myśl oświecenia o uczynienie z człowieka narzędzia produkcji i zniesienie znaczenia wspólnoty, pozbawienia go uczestnictwa w sferze publicznej spychając w prywatność i subiektywność; ta sfera jest podstawowa dla kształtowania osobowości, tożsamości człowieka; oświecenie wyzwoliło człowieka z pewnych ograniczeń, nie dając mu możliwości realizacji swych aspiracji (w polis mogli wykazać się aktywnością i inicjatywą); działania narzucone przez państwo według hierarchii i przymusu odpowiadają biologicznym potrzebom człowieka, zaś te ludzkie są realizowane w sferze publicznej, gdzie dysponuje pełną wolnością i mocą; w systemie totalitarnym twórcza aktywność jednostek podporządkowana została utopijnej wizji, biurokracja zastąpiła sferę publiczną; powstanie tego systemu jest wynikiem rewolucji burżuazyjnej, która zagwarantowała ludziom prawa, lecz nie dała możliwości aktywizacji; masy w wyniku atrofii dawnych więzów społecznych uznały za racjonalne użycie siły w walce między sobą, totalitaryzm zaś narzucił im pęta; spod systemów totalitarnych wyłączała Włochy.

ERICH FROMM: (1900 - 1980) Ucieczka od wolności; hitleryzm jest zjawiskiem psychologicznym, ma jednak podłoże socjoekonomiczne; społeczeństwo niemieckie posiadało osobowość autorytarną, która wykształciła się pod wpływem reformacji i kapitalizmu; czuło potrzebę posiadania wodza, bycia zdominowanym i silnie rządzonym, zrzucenie z siebie ciężaru wolności; ludzie pragnęli poczucia bezpieczeństwa (socjalnego i ekonomicznego) i wyrwania się z indywidualistycznej samotności, poza tym dyktatura dawała im dumę z uczestniczenia w tworzeniu nowej cywilizacji; proces alienacji i atomizacji społeczeństwa nie jest charakterystyczny dla Niemiec, występuje także w innych państwach zbiurokratyzowanych (kapitalistycznych i komunistycznych), objawia się w wybieraniu jako celu raczej mieć niż być; był zwolennikiem teorii konwergencji, o upodabnianiu się do siebie ustrojów komunistycznych i kapitalistycznych w drodze ewolucji.

---