2. Poezja światowych rozkoszy w literaturze baroku.
Hieronim Morsztyn.
W baroku, oprócz takich wizji świata jak świat opacznych ruchów, wśród których tylko niezwykła aktywność lub ufny Bogu pasywizm niesie ratunek człowiekowi; świata dziwnych przygód, w jakim wiąże człowieka konflikt sprzecznych dążeń, niemożliwy do pokonania, zrodziła się jeszcze jedna wizja- wizja świata jako repertuaru rzeczy przemijających, wśród których człowiek nasyca, za zgodą Boga, swoją potrzebę szczęścia, niemożliwą do identycznego zrealizowania po śmierci, inna jest bowiem rozkosz ziemska, a inna ziemiańska. Wyraził to stanowisko w „Światowej rozkoszy…” (1606) Hieronim Morsztyn. Uroda i wartości życia są właściwą z natury cechą jego ziemskości, jak to wyraża oparte na tym samym rdzeniu barokowe zestawienie dwóch słów rozpoczynających poemat „Świetny świat”, i należy przyjmować go takim, jakim jest, tzn. jakim go „Pan Bóg ubudował”. Wyrazić rozkosze świata i przekonanie, że rozkosz jest przeznaczona właśnie dla człowieka, że w powszechnym przemijaniu rzeczy i człowieka spełnia się przeznaczenie, celowość i sensowność Boskich zamierzeń. Świat to repertuar rozkoszy opatrzonych najwyższą aprobatą.
W tej koncepcji życia jako repertuaru rozkoszy świat przybiera kształty materialnego nasycenia, niewypowiedzianego bogactwa możliwości, jest sensualny, sprawdzalny zmysłami, chłonięty przez zmysły człowieka, dostosowany do różnych zakresów ludzkiego odczuwania i przeżywania wartości. Poeta staje się piewcą „Rozkoszy, wesołej pani w złotolitej szacie”. Odwołanie się do natury ma charakter ogólnego uzasadnienia przyjętej postawy wobec życia.
Oto program nowego kierunku poezji barokowej, wyrosły z dyskusji o przemijaniu, dwoistości rzeczy i ich przeznaczenia, podejmujący polemikę z metafizycznymi koncepcjami humanizmu i interpretacjami oglądanych rzeczy. Jednak Morsztyn wprowadza pewną korektę o charakterze socjologicznym- między naturą a człowiekiem istnieje czynnik pośredniczący w rozdziale wartości; nadany mu przez los stopień uczestnictwa w dostatku materialnym. Wprowadzony do poematu Ochmistrz Dostatek rozdziela różne stopnie uczestnictwa w wykorzystywaniu przyjemności.
Cykl poetycki pomyślany jest jako prezentacja typowych zakresów używania i przyjemności nie według osobistego wyboru poety, ale zgodnie z wartościowaniem współczesnych, nawet jeśli sąd poety jest inny.
Szymon Zimorowic
Kiedy zmarł, liczył 20 lub 21 lat (1629). 28 lutego 1629 roku odbył się ślub Józefa Bartłomieja z córką złotnika lwowskiego, Katarzyną Duchnicówną. Na to wesele młodszy brat, Szymon, przybył z tomem wierszy pt. Roksolanki, to jest Ruskie panny. Przybyl z Krakowa, a wróciwszy tam, zmarł w cztery miesiące po lwowskim weselu. Oto bezsporne tło Roksolanek- zbioru pieśni tworzących jako całość budowę kunsztowną. O kolejności układu nie decydują ani zbieżności tematyczne, ani chronologia tekstów, lecz złożone założenie kompozycyjne: jest to turniej poetycki, w którym przedstawione zostały liryczne zwierzenia 69 bohaterów. Okazałość pomysłu objawia się nie tylko w liczbie przestawionych monologów, w ich rozmaitości, w zróżnicowaniu strofiki, ale także w oprawie widowiskowej. Bohaterowie gry- podzieleni na dwa chóry panien i jeden młodzieńców- występują „muzyką, z tańcami, z padwany”. Turniej jest równoczesnie obrzędowym widowiskiem, „wprowadzonym”- jak głosi karta tytułowa, na weselu brata. Nie wiadomo, czy Roksolanki były scenariuszem rzeczywistego widowiska odegranego na weselu brata, wiadomo natomiast, że były wyraźnym nawiązaniem do słowiańskiej obrzędowości weselnej. Najsilniej wyraża to wprowadzona na początku postać Dziewosłęba, którego dłuższy monolog, złożony epickim trzynastozgłoskowcem, jest parafrazą podniosłego tonu oracji weselnej.
Roksolanki z szerokiego repertuaru rozkoszy świata- jaki widział Morsztyn- wydobywają jedną: rozkosz miłości. Logika cyklu prowadzi przez różne przypadki jedności szczęścia i cierpienia, by w ostatniej pieśni przypomnieć, że świat miłości to świat nadziei, który „śmierć wespół z prochem rozwieje”. Ostatnia pieść tworzy dramatyczną perspektywę spojrzenia wstecz: wstępna przemowa Dziewosłęba jest zapowiedzią rozkoszy, kreuje postawę oczekiwania, ostatnia pieśń (Halcydis) mówi o życiu jako o niespełnionej nadziei.
Takiej architektury poetyckiej, otwierającej niedopowiedziane i niepokojące perspektywy skojarzeniowe, uczył się poeta u Hieronima Morsztyna, czego nie krył, w ostatniej pieśni cyklu oddając głos mistrzowi. Zapożyczenia z Morsztyna to tylko mała pomoc stylistyczna, sięgał po nią do Kochanowskiego i do Owidiusza. Zimorowic próbuje tworzyć budowę świata w wersji lirycznej, opartą nie na obserwacji zewnętrznej, lecz na analizie przeżyć.
Miłość nie jest wartością zewnętrznych kształtów natury, lecz mową wyobraźni, irracjonalną magią, tajemniczą siłą. Logika działania tej tajemniczej władzy nie jest zrozumiała ani poznawalna, nie można więc na zasadzie racjonalnego rozumowania opisywać dziejów miłości dwojga kochanków. Miłość to kontemplacja urody ciała, lecz nie oznacza to, że podmiot liryczny przeżywa wartość określonego portretu ciała, poeta rezygnuje z odtwarzania: przedmiot miłości to kreacja wyobraźni kochanka, to wyraz jego postulatów, nadziei, zjawa marzeń. Bohaterowie Roksolanek są odizolowani od realnego obrazu grup społecznych, wśród których żył poeta: nie mają żadnej przynależności społecznej, nie wnoszą określonej kulturowej obyczajowości. Z zapowiedzi tytułowej (panny ruskie) i z weselnej obrzędowości wydobyty został tylko klimat, uogólniona metaforyka.
W Roksolankach z całą wyrazistością zarysowała się koncepcja miłości jako cierpienia, jako przyzwolenia umysłu na irracjonalną konieczność, jako jedynego wyboru. Nieuniknionym atrybutem szczęścia jest cierpienie, stąd w słownictwie: okowy, zniewaga, niewola, pogarda, pręty żelazne, pogarda, więzy, skaleczenia, rana, cierń, ból, krew. Właśnie ta sprzeczność wewnętrzna jest źródłem wartości. Przeciwieństwa (miłośc i śmierć, gorycz i słodycz, miód i żółć) oznaczają autentyczny obraz świata, dialektykę warunków życia i pogoni za szczęściem. Miłość to siła żywiołu, ale nie jest złem, skoro jest ziemskim przeznaczeniem człowieka, żywiołem stworzonym przez Boga.
Szymon Zimorowic, bliski Morsztynowej koncepcji pochwały światowych rozkoszy, innego jednak dokonuje wśród nich wyboru. Dla Hieronima uciecha życia wiejskiego stanowi kulminacyjny punkt wśród wartości życia. Ten pogląd Zimorowic odrzuca- nie może go zresztą przyjąć mieszczański poeta- dokonuje polemicznego wyboru: jednej tylko uniwersalnej wartości, wyzwolonej spod władzy alegorycznego ochmistrza, przydzielającego ludziom warunki uczestniczenia w szczęściu według stanu i zamożności. Fikcja poetycka Zimorowica jest w nowoczesny sposób wyzwolona, poeta poszukuje wartości uogólnionych i odnajduje je w lirycznej mowie serca. Średniowiecze upowszechniło jeden obraz równości społecznej: wobec śmierci. Poeci barokowi rozwinęli drugi człon antynomii: każdy człowiek podlega śmierci i miłości. Roksolanki podejmują jeszcze jeden kontrast- kontrast istnienia.
Śmierć to przeciwieństwo miłości, a miłość rozwija się wśród przeciwności losu i w cierpieniach.