Maciej Laskowski 3M
Idea wszechstronnego wychowania w koncepcjach od Starożytności do Oświecenia.
Starożytna Grecja była kolebką kultury która odegrała wielką rolę na kształtowanie się kultury europejskiej. W tym okresie utworzyły się podstawowe instytucje wychowawcze oraz pojęcia pedagogiczne które wyznaczała kierunek rozwoju europejskiego szkolnictwa. W starożytnej Grecji były to ośrodki wychowania których była widoczna funkcja kultury fizycznej w rozwoju młodzieży. Były to Sparta i Ateny. Sparta swoją edukację opiera głownie w kierunku militarnym i z tego powodu całe życie ich obywateli było ku temu przystosowane. W wieku młodzieńczym skupiano się na grach i zabawach na wolnym powietrzu a po osiągnięciu wieku lat 16 zaczynał się okres przygotowawczy do służby wojskowej (efebii) gdzie nauczano musztry, biegów, zapasów, rzutu oszczepem i dyskiem. Młodych Spartan nauczano także śpiewu i tańca. W Atenach gdzie panowały bardziej liberalne stosunki z sąsiadami nacisk na zaprawę militarną nie był aż tak wielki. W Atenach pojawia się ideał wszechstronnego wychowania obywateli zwanego kalokagathia. W tłumaczeniu oznaczało to szkolenie ludzi pięknych czyli prezentujących doskonałe wyszkolenie fizyczne, o pięknej budowie ciała, jak i ludzi dobrych. Słowo dobry oznaczało ludzi pełnych cech moralnych, etycznych i umysłowych. Aby osiągnąć ten stopień doskonałości dzieci ateńskie pobierały nauki u prywatnych nauczycieli gdzie uczyły się historii, rachunków, pisania i czytania. Od 14 roku życia rozpoczynało się wychowanie w palestrze gdzie zaprawiali się w ćwiczeniach fizycznych. W Atenach również był okres efebii od 18 roku życia gdzie obok musztry młodzież uczyła się jazdy konnej, posługiwania bronią i żaglowania. Miejscem pokazu wyszkolenia fizycznego były Wielkie Igrzyska gdzie każdy wolny Grek mógł walczyć o sławę w różnych konkurencjach takich jak biegi, zapasy, skoki, rzut dyskiem i oszczepem, wyścigi konne. Były też konkurencje nie fizyczne jak konkursy śpiewaków i muzyków. Wyróżniam kilka największych igrzysk takich jak pytyjskie, istmijskie, nemejskie jednak największą sławę miały igrzyska olimpijskie rozgrywane co 4 lata w Olimpi.
Średniowiecze jest okresem upadku kultury fizycznej. Z powodu Utrwalania się chrześcijaństwa w szkołach gdzie panował rygoryzm religijny uważano rozwój fizyczny jako rzecz niezgodną z celami życia człowieka. Zdrowie duszy a nie ciała było wtedy najważniejsze. W porządku feudalnym poszczególnych monarchii z czasem wytworzył się specjalny system wychowania młodzieży szlacheckiej. Młodzież szlachecka chcąc służyć królowi poświęcała się rzemiosłu wojskowemu sposobiła się do stanu rycerskiego. Wtedy rodzi się średniowieczny ideał wszechstronnego wychowania którym był stan rycerski. Jego źródłami było życie wojskowe gdzie wymagano od rycerza męstwa, odwagi posługiwania się bronią i wysokiej sprawności fizycznej aby móc bronić swojego króla. Życie dworskie wymagało od rycerza kultury osobistej i obycia dworskiego. Życie religijne uczyło rycerza cnót i szlachetności wobec poddanych. Aby to osiągnąć najpierw szlachetnie urodzony chłopiec zostawał paziem gdzie uczył się sztuki wojennej jak i usługiwał swemu panu któremu służył w tym okresie. W wieku około 16 lat zostawał giermkiem i u boku prawdziwego rycerza podróżował po świecie, brał udział w wyprawach wojennych i dalej kontynuował zaprawę fizyczną. Uczęszczał również na uczty gdzie poznawał życie dworskie.
Po pasowaniu na rycerza w wieku 21 lat otrzymywał zazwyczaj od swego feudała majątek lenny. Swoistym pokazem kunsztu rycerskiego były turnieje rycerskie, gdzie w różnych konkurencjach walczyli między sobą rycerze aby wyłonić najlepszego i ku uciesze króla i dworu. Turnieje były bardzo starannie przygotowywane z specjalnym miejscem dla mieszczaństwa i trybunami dla króla i dworu. Rycerze stawali między sobą w szranki próbując się pokonać w walce pieszo czy na koniu.
Okres odrodzenia jest okresem gdzie świecka część społeczeństwa dąży do wyzwolenia się z krępujących ją autorytetów i dyktatury duchowej Kościoła. Życie doczesne i dobra ziemskie zyskują uznanie, jakim cieszyły się w dawnych czasach. Odsłaniane coraz szerzej ideały i wzory tej starożytności, które przybliżała klasyczna literatura i dzieła sztuki, zdobywa serca najbardziej światłych elit. Głębokie w swej treści i pięknie wyrażone myśli zawarte w odnajdywanych pismach greckich i rzymskich filozofów, poetów i mówców - olśniewają wszystkich i budzą chęć poznania, zgłębienia i naśladowania wzorów klasycznych. W czasie zgłębiania tej filozofii życia we Włoszech rozwijają się szkoły na wzór nowych myśli. Dwie najsłynniejsze z nich to szkoła w Ferrarze i Mantui gdzie nauczano także wychowania fizycznego. Założycielem szkoły w Mantui był Vittorino da Feltre. Program nauczania obejmował trivium, matematykę, geometrię i nauki przyrodnicze. Program wychowania fizycznego obejmował różne gry w piłkę, jazdę konną i mocowanie się. Vittorino uważał że ćwiczenia fizyczne mają funkcje lecznicze, kształtowania charakteru i hartowania organizmu. Zajęcia odbywały się na wolnym powietrzu bez względu na pogodę. Nie lubił emulacji sportowej i wyczynów. Na podobny wzór szkoły, swoją własną szkołę w Ferrarze założył przyjaciel Vittorino, Guarino da Verona. Obok kształcenia umysłu opierającego się na językach klasycznych i lekturze klasyków starożytnych, szkoła wielką wagę przywiązywała do wychowania fizycznego. Zakres cwiczeń obejmował przygotowanie wojskowe, pływanie i jazdę konna. Stworzył coś na wzór krajoznawstwa gdzie chodził z uczniami na spacery. Po ukończeniu tych szkół młody człowiek wychodził z pełnym wykształceniem w sprawach umysłowych jak i był zaprawiony fizycznie. Było to coś na wzór kalokagathi. Uczniowie tych szkół cechowali się wszechstronnym wychowaniem we wszystkich aspektach życiach i byli otwarci na otaczający ich świat.
W okresie oświecenia następuję wielki rozwój nauk. Dzięki naukom matematycznym dokonywano znaczących rozwiązań technologicznych. Rozwijają się także nauki przyrodnicze jak np. medycyna. Jest to okres wielkich odkryć naukowych. Jednym z ideologów oświecenia był Franciszek Bacon który ostro krytykował szkolnictwo humanistyczne jakie panowało w okresie odrodzenia. Zarzucał mu przesadny kult nauki starożytnej oraz kształtowanie w umysłach młodzieży postaw dogmatycznych i receptywnych, w miejsce zaufania w siły własnego rozumu i umiejętności niezależnego myślenia. Nauka o wychowaniu w tym okresie bardzo się rozwija. Jednym z reprezentantów nowego pojmowania wychowania fizycznego był Jan Amos Komeński który opracował program powszechnego systemu oświaty. Według niego człowiek jest składową częścią przyrody więc i wychowanie młodzieży powinno być zgodne z nią. Głosił że młodzież ma być silna fizycznie, pracowita, zdolna i przygotowana do obowiązków. Uważał że troska o rozwój dziecka powinna obejmować już okres życia płodowego. Wychowanie przedszkolne powinno być dostosowane do potrzeb dziecka przez gry i zabawy. Powinno się dziecko hartować. Uważał że szkoła powinna być przyjemnym miejscem dla dzieci. Sprawami obejmującymi wychowanie dzieci zajmował się również John Locke pochodzący z Anglii. Obejmował on swoim systemem wychowawczym jedynie dzieci arystokracji. Sformułował zasady wychowania młodego gentelmana. Obok wykształcenia ogólnego i społeczno-moralnego przypisywał dużą rolę tężyźnie fizycznej. Uważał że dziecko musi się hartować. W Francji poglądy pedagogiczne oświecenia rozkwitły w twórczości Jana Jacquesa Rousseau. Najwybitniejszego rzecznika wychowania naturalnego. Wyróżniał cztery okresy rozwoju dziecka. Uważał że dziecko ma swoje prawa naturalne, które starsi muszą uszanować, wychowanie musi się zaczynać od samego urodzenia, pierwszeństwo w wychowaniu ma zdrowie i zmysły, ma prawo do swobody, naturalne siły i zdolności dziecka należy rozwijać przez wspieranie jego samodzielności. Wszystkie te koncepcje opisał w książce pt. „Emil”. Ważne znaczenie w odnajdywaniu i rozwijaniu ideału wszechstronnego wychowania miał ruch filantropistów w Niemczech. Jej głównymi przedstawicielami byli Johannes Bernhard Basedov oraz Christian Salzamann. Basedov utworzył w Dassau szkołę zwaną Filantropinum opartą na naukach przyrodniczych, metodzie nauczania opartą na rozumowaniu. O podobnych poglądach została założona szkoła w Schnepfenthal prze Christiana Salzmanna. W obu szkołach wychowanie fizyczne było przedmiotem obowiązującym. Jest on szczególnie rozwinięty w szkole Salzmanna dzięki działalności Johanna Christopha Friedricha GutsMuthsa. Wprowadził do nauczania gimnastykę którą oparł na współczesnych podręcznikach jak i na starożytnych opisach ćwiczeń. Napisała wiele własnych dzieł opartych na jego własnych przemyśleniach traktujących o rozwoju dzieci i młodzieży. Jego publikacje wywarły przemożny wpływ na dalszy rozwój wychowania fizycznego i na kształtowanie się systemów gimnastycznych w XIX w. Znakomicie rozwinął zarówno teoretyczny i praktyczny aspekt wychowania fizycznego. GutsMuths podzielił gimnastykę pod względem rodzajów ruchów jak i ich trudności. Jego dokonania w rozwoju wychowania fizycznego były wielkie i miały dużą wartość źródłową. Podobną działalności prowadził w Dassau Ulrich Anton Vieth autor Encyklopedii ćwiczeń fizycznych. W tym utworze uporządkował wiedzę na temat różnych ćwiczeń oraz przedstawił metodykę ich prowadzenia. Podzielił je na 3 części. W pierwszej podaje przegląd starożytnych ćwiczeń fizycznych, sięgając do wzorów starogreckich i ludów starożytnego Wschodu. W dwóch pozostałych zajmuje się systematyką i metodyką ćwiczeń, które dzieli na gimnastyczne i rycerskie. W końcowej części „Encyklopedii ćwiczeń fizycznych” zawarł Vieth uwagi o higienie ćwiczeń, o urządzaniu boisk i placów sportowych oraz zalecenia metodyczne, z których wiele stosowanych jest do dnia dzisiejszego.
W Polsce próbowano ratować upadające państwo polskie które zostało rozbite z powodu rozbioru. Próbowano zreformować system wychowania, stworzyć nową strukturę szkolnictwa. Najważniejsza reformą było powołanie Komisji Edukacji Narodowej. Komisja Edukacji Narodowej została powołana do życia przez Sejm. Wprowadziła podręczniki do nauczania opracowane przez Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Realizacja nowego programu była bardzo trudna nie tylko dlatego, że brakowało książek, ale także dlatego, że nie było odpowiednio przygotowanych nauczycieli. Tę drugą przeszkodę starano się przezwyciężyć dokonując zmiany dotychczasowego systemu kształcenia nauczycieli. Ważne miejsce w działalności KEN zajmowała sprawa oświaty ludu gdzie postanowiono tworzyć szkolnictwo parafialne. Największym osiągnięciem KEN były Ustawy uznane za swoiste arcydzieło, w którym znalazły odbicie najnowsze idee pedagogiczne, przesiąknięte duchem wychowania obywatelskiego. Są tworem w pełni oryginalnym, na wskroś polskim, dobrze odzwierciedlającym prądy europejskiego Oświecenia. Komisja Edukacji Narodowej wiele uwagi poświęciła sprawom wychowania fizycznego młodzieży. Problematykę tę rozpatrywała w trzech kategoriach: zdrowia, wychowania i uspołecznienia. Funkcję wychowawczą wychowania fizycznego najpełniej ujęła KEN w rozdziale XXV „Ustaw” podkreślając, że nieprzerwanie rodzice i szkoła mają się starać o zdrowie, czerstwość i siły dziecięcia, one bowiem mają za cel „uczynić człowieka szczęśliwym i do wykonywania powinności zdolnym”. Oznaczało to że rodzice powinni od początku uważnie rozwijać dziecko poprzez hartowanie, odpowiednie jedzenie, pozwalać na liczne zabawy na powietrzu. Nauczyciele powinni także doglądać dzieci w domach czy odpowiednio się prowadzą. Młodzież powinna także szkolić się w posługiwaniu się bronią aby w przyszłości bronić swojej ojczyzny.
XXV ustawa KEN jest drogowskazem dla społeczeństwa jak ma wykształcić wszechstronnego obywatel zaprawionego fizycznie i znającego wiele nauk aby bronił swojej ojczyzny na każdy możliwy sposób. Był to polski ideał wszechstronnego wychowania.