Nauka pisania w klasach początkowych, T. Wróbel

Tadeusz Wróbel przez pismo rozumie „zwykłe wykonywanie określonych ruchów, dzięki którym kreśli się litery połączone w wyrazy; zapamiętane kształty są ściśle połączone z wyobrażeniami słuchowo - wzrokowymi, głoska, litera, wyraz. Pisanie to poddanie się pewnej dyscyplinie motorycznej, polegającej na kreśleniu serii znaczków konwencjonalnych”.
Na pisanie składają się trzy podstawowe elementy:

- PSYCHOLOGICZNE- dotyczą analizy i syntezy dźwiękowej, wzrokowej i ruchowej. Dziecko ma mieć słuchowe wyobrażenie odpowiednika litery (głoski), aby ujmowało literę i wyraz jako całość i wyobrażało sobie drogę kreślenia danej litery. Proces ten przebiega w toku koordynacji prostych elementów występujących w toku nauki czytania i pisania bądź równocześnie bądź następczo
- FIZJOLOGICZNE - pisanie polega na skomplikowanych pobudzeniach nerwowych, ich integracji w korze mózgowej i w aparacie ruchowym ręki, gdzie podstawową rolę odgrywa wzrokowa kontrola ruchu oraz wrażenia kinestetyczne

- MOTORYCZNE - tworzy zespół skoordynowanych ruchów ręki - ramienia, przedramienia, nadgarstka i palców. Dochodzą tu też techniczne warunki pisania: układ rąk przy pisaniu, odpowiednia postawa siedząca, odległość oczu od papieru, sposób trzymania narzędzia pisarskiego.

Proces ten składa się także z etapów umiejętności pisania są to :
1. Pismo elementarne - jest ono typowe dla ucznia klasy I , uwaga dziecka skoncentrowana jest na elementach pisma, łączeniu liter z kolejnymi w obrębie wyrazu.
2. Pismo swobodne - typowe dla ucznia klasy II
3. Pismo płynne - występuje u uczniów klas III, uczeń słuchając może płynnie zapisywać usłyszane wyrazy, zdania.

Wg. Marii Radwiłowiczowej pisanie to: „odtwarzanie przez rękę ludzką przy pomocy ruchu narzędzia na podkładzie znaków posiadających znaczenie dla tego, który je pisze.”
Pisanie wymaga od dziecka umiejętności porównywania i rozpoznawania różnych znaków graficznych a także utrwaleniu związków między wyobrażeniem słuchowym, graficznym i ruchowym.

Barbara Sawa uważa, iż pismo to „proces zaczynający się od analizy dźwięków potoku słownego, od wyodrębnienia w nim poszczególnych fonemów w znaki literowe, dopiero potem następuje zapis zróżnicowanych znaków graficznych”.

Pismo jest umiejętnością, która wykształca się u dziecka później niż mowa. Zdobywa ono te umiejętności przez systematycznie prowadzony w szkole proces nauczania. Mowa pisania (pismo)powstaje i rozwija się na podłożu mowy dźwiękowej. Słuchowe wyobrażenia elementów mowy ustnej i odpowiadające im ruchy narządów mowy umożliwiające dzielenie zdania na słowa oraz słów na sylaby, głoski, stanowią podstawę do kształtowania się elementarnych procesów mowy pisanej. Mechanizm rozwoju pisma polega na kształtowaniu się umiejętności wzrokowego rozróżniania liter i wyrazów. Na początku dziecko musi prawidłowo spostrzec kształty liter i dostrzec między
nimi różnice, dzięki którym litery mają odrębne znaczenie. Po rozpoznaniu liter, gdy dziecko ma je zapisać, musi za pomocą ruchów ręki przenieść na zeszyt wzrokowe wyobrażenie litery. Celem nauki w pierwszym roku jest zaznajomienie dzieci z kształtem i sposobem pisania małych i wielkich liter oraz utrwalanie i doskonalenie pisania liter w wyrazach, zwracając szczególną uwagę na prawidłowe odtwarzanie kształtów
liter, należyte ich łączenie oraz powiązanie dźwięku słowa z jego obrazem graficznym.

Dziecko w początkowej fazie zdobywania nawyków pisania wymawia głośno dźwięki, które następnie zapisuje. Pomaga sobie w ten sposób, gdyż nie tylko widzi literę, ale i uświadamia sobie głośno jej dźwięk. Zdarza się, że dziecko dobrze spostrzega literę, ale nieprawidłowo podstawia jej dźwięk (np. „t” zamiast „d”, „p” zamiast „b”) oznacza to wadę wymowy dziecka, która ma poważy wpływ na poprawność zapisu.
W okresie zdobywania umiejętności pisania dziecko odwzorowuje litery, musi więc prawidłowo spostrzegać ich kształty. Do tego musi mieć sprawie funkcjonujący narząd wzroku - oko, wszelkie wady wzroku
utrudniają naukę.
Sprawnej ręki wymagają mechanizmy ruchu występujące przy nauce pisania. W ruchu tym możemy wyróżnić
1. Ruch podbiegający, w wyniku, którego powstają proste i pętle, ruch ten kształtuje profil litery i przebiega w płaszczyźnie pionowej. Ruch ten pozwala na płynne pisanie bez odrywania ręki. Wykonują go 3 palce: wielki, wskazujący i serdeczny, z których wskazujący wykonuje część napędową ruchu, a pozostałe części zginającą, dzięki której jest on ruchem naciskowym. Mechanizm ten zapobiega kurczowi palców, co bardzo utrudnia pisanie.

2. Ruch postępujący (posuwisty), dzięki niemu piszemy litery obok siebie w wyrazie, a więc w płaszczyźnie poziomej. Ruch ten wykonuje się dzięki mięśniom przedramienia i ramienia. Daje on rozluźnienie motoryki rąk, gdyż przemieszczanie przedramienia sprawia, że ruch nadgarstka jest ograniczony, a zatem ręka mniej się męczy.

Połączenie tych dwóch ruchów stwarza dopiero warunki do płynnego pisania.

Tak więc, w pierwszym etapie zdobywania umiejętności pisania, należy zaznajomić dzieci z kształtem i sposobem pisania małych i wielkich liter. Także utrwalać i doskonalić umiejętność pisania liter w wyrazach, zwracając szczególną uwagę na przestrzeganie ustalonego wzoru
liter i odpowiednie ich łączenie, które sprzyja wytworzeniu się tzw. pamięci ruchowej, pomocnej przy nauce ortografii. Ręka pamięta wtedy sposób pisania wyrazu. Należy od samego początku ćwiczyć z dzieckiem, gdyż później jest bardzo trudno oduczyć je jeśli złe nawyki już się utrwaliły. Ważne jest miejsce rozpoczynania i zakończenia pisania, jak również z ilu i z jakich elementów składa się dana litera. Należy zwracać szczególną uwagę na odpowiednie trzymanie pióra, zachowanie właściwej postawy i ułożenie zeszytu podczas pisania. W szybkim i dokładnym opanowaniu kształtów liter i sposobów ich łączenia powinno towarzyszyć słowo nauczyciela. Należy w szczegółach pokazać i określić miejsce rozpoczynania litery a także nazwać poszczególne elementy jej budowy. Ważne jest również, aby w toku analizy kształtów liter, pokazać dzieciom sposób napisania danej litery jednym pełnym ruchem. Analiza i synteza muszą się wzajemnie przeplatać, a końcowym etapem jest synteza ruchowa, dzięki temu wiemy czy uczeń opanował dany wzór litery.

Naukę prawidłowego kreślenia liter "a", "d", "g" najlepiej zacząć od kreślenia kółek. Najlepiej narysować dziecku kropki, od których będzie zaczynało. Pamiętajmy - kierunek przeciwny do wskazówek zegara. Można też ćwiczyć "ślimaczki" - utrwalamy wtedy kierunek kreślenia kółek w lewo. Później ćwiczymy pisanie liter zwracając uwagę, aby pisać jednym ruchem,
bez odrywania ręki.

Jeżeli dziecko ma kłopoty z pisaniem litery "s" proponujemy mu ćwiczenia wprowadzające.

Zwracajmy też uwagę, by inne litery dziecko pisało jednym ruchem ręki. Dotyczy to szczególnie liter: h, k, m, n, p, r. Dziecko często pisze te litery odrywając ręke
Jeśli już umie pisać pojedyncze litery możemy zacząć ćwiczyć łączenie liter. Można wpierw zrobić szlaczki litero podobne. Będą one ułatwieniem do późniejszego pisania.

W drugim roku nauki występuje już pisanie pod dyktando, ze słuchu. Prowadzi się ćwiczenia w kształtnym pisaniu małych i wielkich liter w grupach wg. pokrewieństwa konstrukcyjnego, wyrabia się umiejętność prawidłowego łączenia liter w wyrazach oraz ćwiczy płynność i czytelność pisma. Na tym stopniu rozwoju pisma dziecko powinno umieć napisać słowo bezpośrednio usłyszane, bez przyglądania się na jego postać napisaną na tablicy
czy w książce. Pozwala na to dostatecznie utrwalony związek miedzy brzmieniem słowa a jego odpowiednikiem graficznym. Kształtuje się pismo płynne, czytelne i estetyczne. W II klasie dzieci powinny zdobyć nawyk prawidłowego przepisywania, aby spoglądali do tekstu jak najrzadziej i przepisywali od razu całe wyrazy lub krótkie zdania. Na tym etapie, dziecko musi mieć nie tylko wyobrażenie wzrokowe litery, ale tez musi prawidłowo usłyszeć dźwięki wchodzące w skład tego słowa.

W III klasie utrwalamy wszystkie wiadomości poznane w klasie I i II, przyspieszamy tempo pisania, dążymy do osiągnięcia czytelnego i estetycznego pisma z uwzględnieniem właściwego rozmieszczenia na stronie, pisania liter ruchem całościowym, łączenia ich prawidłowo
(łączenie naturalne, stykowe, przez kreskę), większą swobodę w pisaniu i przepisywaniu.
W tym okresie dziecko potrafi już samodzielnie zapisywać swoje myśli i dokonuje dokładnej analizy i syntezy wzrokowo - słuchowej wyrazów.
Podczas pisania często popełniamy błędy, są to błędy graficzne i ortograficzne.

Błędem graficznym jest odchylenie pisma od normy, czyli błędy w kształcie, w proporcjach liter w obrębie wyrazu oraz niewłaściwe położenie liter w wyrazie.

Dla dobrego pisma przyjmuje się trzy kryteria: czytelność, pisemność i estetyka. Jeżeli są trudności w ustaleniu jaka to litera, oznacza to, iż jest zła czytelność pisma, wówczas odwołujemy się do treści - znaczenia wyrazu, pomagając sobie w ten sposób w ustaleniu danej litery. Czytelność zależy od sposobu napisania liter i ich połączenia, aby pismo było czytelne należy unikać błędów graficznych. Są to:
-błąd konstrukcyjny - to naruszenie kształtu, niedokładność w odtworzeniu formy danej litery, zła proporcja w jej budowie oraz brak spoistości elementów, z których się ona składa.

Wśród błędów konstrukcyjnych wyróżniamy: niedopełnienie kształtu litery, nieproporcjonalny układ litery oraz zniekształcenie linii (litera staje się mało wyrazista i zatraca jasność kształtu).
- błąd łączenia liter w wyrazach - to naruszenie zasad odpowiedniego sposobu łączenia liter w wyrazach , wyróżniamy tu: brak łączenia liter oraz łączenie niewłaściwe(powoduje osłabienie a nawet zatracenie czytelności i estetyki pisma.

- błąd proporcjonalności - to niewłaściwe zagęszczenie liter w wyrazie, wyrazów w zdaniu, brak odstępów miedzy wyrazami, zachwianie proporcji liter w wyrazach oraz nie równomierna wysokość liter.

- błąd niejednolitego pochylenia pisma - zmiana kierunku pochylenia liter w wyrazie oraz zmiana kierunku pochylenia wyrazów w tekście.

Najgroźniejsze błędy to błędy konstrukcyjne i proporcjonalne, prowadzą one do osłabienia czytelności i estetyki pisma. Są one bardzo trudne do usunięcia, dlatego już od I klasy należy zwracać uwagę na szatę graficzną pisma dziecka.

Nauka pisania w klasach początkowych nie należy do łatwych, wymaga od dziecka sprawności motoryki ręki, dokładnej analizy i syntezy wzrokowo-słuchowej oraz koncentracji na wykonywanej czynności. Dla dziecka proces ten jest długi i monotonny, dlatego naukę pisania należy wzbogacać poprzez ciekawe formy ćwiczeń, które zachęcą dziecko do pisania.

BIBLIOGRAFIA:

1. Wróbel T., Pismo i pisanie w nauczaniu początkowym, Warszawa 1979

2. Radwiłowiczowa M., Początkowa nauka pisania, Warszawa 1972

3. Sawa B., Jeśli dziecko źle czyta i pisze, Warszawa 1987

1

---