NAJWYŻSZA IZBA KONTROLI
Informacje historyczne o NIK
1.Tradycje kontroli państwowej
Gdy ewolucja instytucji monarchii w Europie doprowadziła do rozdzielenia skarbca królewskiego od publicznego, siłą rzeczy pojawił się problem, jak sprawić, by nie dopuścić do zbyt swobodnego przepływu walorów między tymi kieszeniami. Troską ówczesnych elit politycznych było zatem stworzenie sytemu obrachunkowego możliwie skutecznego a zarazem nie naruszającego monarszego prestiżu. Właśnie chęć patrzenia władcom na ręce, kontrolowania wydatków środków publicznych dokonywanych przez panującego oraz prowadzonej przezeń polityki podatkowej legła u podstaw parlamentaryzmu. Parlamentarna kontrola wykonywania budżetu państwa ma zatem tradycję kilkusetletnią.
Nie inaczej było w Polsce. Przyjęcie ustrojowej zasady zwierzchnictwa Sejmu szczególnie w kwestii uchwalania podatków, doprowadziło do zagwarantowania Izbie Poselskiej i Senatowi uprawnień w zakresie kontroli państwowej.
2.Okres I Rzeczypospolitej
W I Rzeczypospolitej już od XVI wieku wydatki na cele dworskie leżały w gestii podskarbiego nadwornego, zaś wydatki państwowe - podskarbiego koronnego (później także litewskiego). Urzędnicy ci współpracowali z wyznaczanymi przez Sejm szafarzami. W 1591 r. powołany zostaje Trybunał Skarbowy sprawujący jurysdykcję nad skarbowością pospolitą, przez co umocniona zostaje kontrola Sejmu w tej sferze.
W XVIII wieku Trybunał Skarbowy zastąpiony zostaje komisjami skarbowymi - Koronną i Wielkiego Księstwa Litewskiego, instytucjami odpowiedzialnymi przed Sejmem, składającymi Wysokiej Izbie rachunki i sprawozdania. Powołana w 1775 r. Rada Nieustająca - czyli ówczesny rząd - posiadała w swym składzie Departament Skarbowy, poprzez który zarządzała finansami państwa, pozostając wszakże pod kontrolą Sejmu. Tym sposobem kształtował się model polegający na udzieleniu administracji uprawnień do bezpośredniej pieczy nad finansami i skarbowością, przy zagwarantowaniu Sejmowi uprawnień ustawodawczych i kontrolnych. W roku 1791 ustanowiona zostaje Komisja Skarbowa Rzeczypospolitej Obojga Narodów, wkrótce wszakże dokonuje się trzeci rozbiór a wraz z nim kres polskich instytucji państwowych.
3.Główna Izba Obrachunkowa Księstwa Warszawskiego
Po powstaniu Księstwa Warszawskiego, 14 grudnia 1808 r. dekretem króla Fryderyka Augusta powołana zostaje Główna Izba Obrachunkowa. Do jej zadań należała następcza kontrola rachunków państwowych i samorządowych oraz rewizja rachunków rocznych kas publicznych, jeśli przewyższały one kwotę 500 zł. Główna Izba Obrachunkowa Księstwa Warszawskiego rozpoczyna działalność 2 marca 1809 r., a jej pierwszym prezesem zostaje Franciszek Ksawery Zboiński.
4.Izba Obrachunkowa Królestwa Polskiego
Po kongresie wiedeńskim i utworzeniu Królestwa Polskiego, car Aleksander I, według konstytucji Królestwa Polskiego król Polski, dekretami z 1816 i z 1821 r. powołuje Izbę Obrachunkową Królestwa Polskiego. Jej naczelnym zadaniem, podobnie jak Głównej Izby Obrachunkowej Księstwa Warszawskiego, była następcza kontrola wszystkich rachunków publicznych, jednak na wniosek króla lub namiestnika Izba składała również uwagi do projektu budżetu, a zmiany w budżecie, dokonywane za zgodą panującego bądź namiestnika, wymagały uprzedniego zasięgnięcia opinii Izby Obrachunkowej. Jej działalność trwała do 1 stycznia 1867 r., kiedy to, po Powstaniu Styczniowym, wraz z likwidacją resztek odrębności Królestwa Polskiego, jego system kontroli państwowej zostaje zunifikowany ze strukturami kontroli państwowej Rosji.
5.Najwyższa Izba Kontroli Państwa
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, już 7 lutego 1919 r. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski podpisuje dekret o Najwyższej Izbie Kontroli Państwa, zgodnie z którym Najwyższa Izba Kontroli Państwa jest władzą podległą bezpośrednio Naczelnikowi Państwa, samodzielną i powołaną do stałej, a wszechstronnej kontroli dochodów i wydatków państwowych, prawidłowości administrowania majątkiem państwa oraz gospodarki instytucji, zakładów fundacji i funduszów, tudzież jednostek samorządowych i miast... Pozatem Najwyższa Izba Kontroli Państwa kontroluje wykonanie budżetu. W ten sposób stawała się możliwa wszechstronna kontrola finansów publicznych.
6.Najwyższa Izba Kontroli w II Rzeczypospolitej
W myśl uchwalonej w 1921 r. Konstytucji marcowej do kontroli całej administracji państwowej pod względem finansowym, badania zamknięć rachunków Państwa, przedstawiania corocznie Sejmowi wniosku o udzieleniu lub odmówieniu rządowi absolutorium - jest powołana Najwyższa Izba Kontroli, oparta na zasadzie kolegialności i niezależności sędziowskiej członków jej Kolegium... Prezes NIK... jest za sprawowanie swego urzędu i za podległych mu urzędników odpowiedzialny bezpośrednio przed Sejmem. Uchwalona wkrótce, 3 czerwca 1921 r. ustawa o kontroli państwowej, obowiązywała do końca II Rzeczypospolitej. Potwierdzała ona usytuowanie NIK jako niezawisłego organu państwowego współdziałającego z parlamentem.
7.Najwyższa Izba Kontroli w PRL
Po II wojnie światowej władzę w Polsce obejmuje Krajowa Rada Narodowa, a Manifest PKWN stwierdza, że do czasu zorganizowania Najwyższej Izby Kontroli Państwa, jej uprawnienia przysługują Prezydium KRN, za pośrednictwem usytuowanego przy nim Biura Kontroli powołanego ustawą z 11 września 1944 r. o radach narodowych. Tym sposobem kontrola państwowa miała posiąść walor niezależności od administracji.
W 1949 r. Sejm Ustawodawczy powołał Najwyższą Izbę Kontroli. Zgodnie z ustawą o kontroli państwowej Prezesa NIK powoływał i odwoływał Sejm, przed nim też Prezes ponosił odpowiedzialność. Ustalono wówczas organizację NIK, na którą złożyło się 9 departamentów, 3 biura i delegatury wojewódzkie. Prezes NIK pozostawał członkiem Rady Państwa. Ta względna niezależność kontroli państwowej skończyła się w 1952 r. z chwilą likwidacji NIK i powołania w jej miejsce Ministerstwa Kontroli Państwowej. Naruszono tym samym zasadę niezawisłości NIK od administracji i zależności jedynie od parlamentu. W kolejnych latach najwyższy organ kontroli państwowej funkcjonował jako jedno z wielu ministerstw i wchodził w skład rządu, który teoretycznie także powinien obejmować swymi badaniami. Na fali popaździernikowej odwilży przywrócono w 1957 r. Najwyższą Izbę Kontroli i jej podporządkowanie Sejmowi. Izba przestała być organem rządowym i została ukształtowana w osobny pion organów państwowych. Prezesa NIK powoływał i odwoływał Sejm. NIK przedstawiała wnioski w sprawie absolutorium dla rządu, prezentowała też coroczne sprawozdania ze swej działalności. Nie należy wszakże zapominać, że na konstytucyjnej pozycji NIK ciążyły polityczne uwarunkowania owego okresu. Stan ten przetrwał do 1976 r., w którym to zmieniono ustawę o Najwyższej Izbie Kontroli. Mimo zachowania swej nazwy, Izba przekształcona została ponownie w organ administracji. Nadzór nad NIK powierzono Prezesowi Rady Ministrów. Sierpień 1980 r. przyniósł też zmianę w funkcjonowaniu Najwyższej Izby Kontroli. Na mocy ustawy z 8 października 1980 r. powrócono do istniejącego wcześniej modelu zakładającego usytuowanie kontroli państwowej przy Sejmie i uniezależnienie Izby od administracji. W ten sposób uległa także wzmocnieniu kontrolna funkcja Sejmu. W tym stanie prawnym NIK kontynuowała funkcjonowanie w III Rzeczypospolitej.
8.Najwyższa Izba Kontroli w III Rzeczypospolitej
W dniu 23 grudnia 1994 roku, Sejm uchwalił - obowiązującą do dziś - ustawę o Najwyższej Izbie Kontroli. Stosownie do przepisów Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. Najwyższa Izba Kontroli jest naczelnym organem kontroli państwowej, podlega Sejmowi, a Prezes NIK powoływany jest, za zgodą Senatu, przez Sejm na 6-cio letnią kadencję.
Akty prawne dotyczące NIK
Najwyższa Izba Kontroli działa na podstawie przepisów: art. 202-207 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustawy z dnia 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli. Zgodnie z Konstytucją, Najwyższa Izba Kontroli jest naczelnym organem kontroli państwowej podległym Sejmowi. Przepisy konstytucyjne regulują zakres uprawnień kontrolnych NIK w odniesieniu do różnego rodzaju podmiotów, obowiązki Izby wobec Sejmu, a także pozycję oraz ochronę prawną Prezesa NIK. Ustawa o Najwyższej Izbie Kontroli określa zadania i zakres działania NIK, organizację Izby, a także zawiera regulacje dotyczące postępowania kontrolnego. Odrębny rozdział poświęcony jest pracownikom NIK. W wydanym na podstawie upoważnienia ustawowego zarządzeniu Prezesa Najwyższej Izby Kontroli z dnia 1 marca 1995 r. w sprawie postępowania kontrolnego, uregulowane zostały zadania pracowników NIK nadzorujących i wykonujących czynności kontrolne w postępowaniu kontrolnym oraz szczegółowe zasady przygotowywania kontroli, dokumentowania poszczególnych czynności kontrolnych, sporządzania protokołu kontroli, wystąpienia pokontrolnego i informacji o wynikach przeprowadzonych kontroli, a także prowadzenia postępowania w sprawie rozpatrywania zastrzeżeń.
Statut Najwyższej Izby Kontroli, nadany Zarządzeniem Nr 3 Marszałka Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 12 września 2001 r., określa wewnętrzną organizację Izby. Jest ona jednostopniowa, a wchodzące w jej skład departamenty i delegatury są równorzędnymi jednostkami organizacyjnymi.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej
(wyciąg - art. 202-207)
Rozdział IX
ORGANY KONTROLI PAŃSTWOWEJ I OCHRONY PRAWA
Art. 202.
1. Najwyższa Izba Kontroli jest naczelnym organem kontroli państwowej.
2. Najwyższa Izba Kontroli podlega Sejmowi.
3. Najwyższa Izba Kontroli działa na zasadach kolegialności.
Art. 203.
1. Najwyższa Izba Kontroli kontroluje działalność organów administracji rządowej, Narodowego Banku Polskiego, państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych z punktu widzenia legalności, gospodarności, celowości i rzetelności.
2. Najwyższa Izba Kontroli może kontrolować działalność organów samorządu terytorialnego, komunalnych osób prawnych i innych komunalnych jednostek organizacyjnych z punktu widzenia legalności, gospodarności i rzetelności.
3. Najwyższa Izba Kontroli może również kontrolować z punktu widzenia legalności i gospodarności działalność innych jednostek organizacyjnych i podmiotów gospodarczych w zakresie, w jakim wykorzystują one majątek lub środki państwowe lub komunalne oraz wywiązują się z zobowiązań finansowych na rzecz państwa.
Art. 204.
1. Najwyższa Izba Kontroli przedkłada Sejmowi:
1) analizę wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej,
2) opinię w przedmiocie absolutorium dla Rady Ministrów,
3) informacje o wynikach kontroli, wnioski i wystąpienia, określone w ustawie.
2. Najwyższa Izba Kontroli przedstawia Sejmowi coroczne sprawozdanie ze swojej działalności.
Art. 205.
1. Prezes Najwyższej Izby Kontroli jest powoływany przez Sejm za zgodą Senatu na 6 lat i może być ponownie powołany tylko raz.
2. Prezes Najwyższej Izby Kontroli nie może zajmować innego stanowiska, z wyjątkiem stanowiska profesora szkoły wyższej, ani wykonywać innych zajęć zawodowych.
3. Prezes Najwyższej Izby Kontroli nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej nie dającej się pogodzić z godnością jego urzędu.
Art. 206.
Prezes Najwyższej Izby Kontroli nie może być bez uprzedniej zgody Sejmu pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności. Prezes Najwyższej Izby Kontroli nie może być zatrzymany lub aresztowany, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa i jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. O zatrzymaniu niezwłocznie powiadamia się Marszałka Sejmu, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego.
Art. 207.
Organizację oraz tryb działania Najwyższej Izby Kontroli określa ustawa.
Kontrole zewnętrzne
Pod względem merytorycznym i wydatków budżetowych Najwyższa Izba Kontroli podlega kontroli Sejmu RP. Najwyższa Izba Kontroli, jak każda instytucja, podlega również inspekcjom jednostek upoważnionych do kontrolowania na danych obszarach działalności Izby. Przykładowo NIK podlega kontroli Państwowej Inspekcji Pracy w zakresie przestrzegania prawa i warunków pracy.
Organizacja wewnętrzna
Najwyższa Izba Kontroli jest naczelnym organem kontroli państwowej, podlegającym Sejmowi i działającym na zasadzie kolegialności.
Sejm za zgodą Senatu powołuje (i odwołuje) Prezesa NIK na sześcioletnią kadencję. W dniu 20 lipca 2001 r. na mocy ustawy o NIK Sejm powołał na stanowisko Prezesa NIK Mirosława Sekułę. Obecnie kierownictwo NIK funkcjonuje w następującym składzie:
Prezes NIK |
|
Wiceprezesi NIK |
|
Dyrektor Generalny |
W skład Kolegium NIK, poza Prezesem jako przewodniczącym i Wiceprezesami NIK, wchodzą także: Dyrektor Generalny NIK, 7 przedstawicieli nauk prawnych lub ekonomicznych oraz 7 dyrektorów jednostek organizacyjnych NIK lub doradców Prezesa NIK.
Członkowie Kolegium są niezawiśli w sprawowaniu swych funkcji.
Według statutu Najwyższej Izby Kontroli, nadanego Zarządzeniem Nr 3 Marszałka Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 12 września 2001 r., organizacja wewnętrzna Izby jest jednostopniowa, a w jej skład wchodzą departamenty i delegatury
Rzecznik prasowy NIK
Informowanie o wynikach pracy jest wpisane w przepisy regulujące funkcjonowanie Najwyższej Izby Kontroli. Konstytucja, ustawa o NIK, ustawa prawo prasowe, ustawa o dostępie do informacji i inne akty prawne nakładają na Izbę określone obowiązki związane z podawaniem informacji do publicznej wiadomości. Poprzez aktywnie prowadzoną politykę informacyjną NIK wnosi swój udział do promocji wiedzy o funkcjonowaniu nowoczesnego, praworządnego państwa i jego struktur.
Organizacją i koordynacją współpracy z mediami zajmuje się rzecznik prasowy wraz z pracownikami Wydziału Rzecznika Prasowego.
Statut NIK
§ 1.
Prezes Najwyższej Izby Kontroli kieruje jej działalnością przy pomocy wiceprezesów oraz dyrektora generalnego.
§ 2.
Jednostkami organizacyjnymi Najwyższej Izby Kontroli, wykonującymi w szczególności zadania kontrolne, są następujące departamenty:
-Administracji Publicznej
-Budżetu i Finansów,
-Gospodarki, Skarbu Państwa i Prywatyzacji,
-Komunikacji i Systemów Transportowych,
-Nauki, Oświaty i Dziedzictwa Narodowego,
-Obrony Narodowej i Bezpieczeństwa Wewnętrznego,
-Pracy, Spraw Socjalnych i Zdrowia,
-Środowiska, Rolnictwa i Zagospodarowania Przestrzennego.
Jednostkami organizacyjnymi Najwyższej Izby Kontroli, wykonującymi w szczególności zadania w zakresie przeprowadzania postępowania kontrolnego, są delegatury z siedzibami w:
Białymstoku - dla województwa podlaskiego,
Bydgoszczy - dla województwa kujawsko-pomorskiego,
Gdańsku - dla województwa pomorskiego,
Katowicach - dla województwa śląskiego,
Kielcach - dla województwa świętokrzyskiego,
Krakowie - dla województwa małopolskiego,
Lublinie - dla województwa lubelskiego,
Łodzi - dla województwa łódzkiego,
Olsztynie - dla województwa warmińsko-mazurskiego,
Opolu - dla województwa opolskiego,
Poznaniu - dla województwa wielkopolskiego,
Rzeszowie - dla województwa podkarpackiego,
Szczecinie - dla województwa zachodniopomorskiego,
Warszawie - dla województwa mazowieckiego,
Wrocławiu - dla województwa dolnośląskiego,
Zielonej Górze - dla województwa lubuskiego.
Jednostkami organizacyjnymi Najwyższej Izby Kontroli, wykonującymi w szczególności zadania w zakresie wspomagania postępowania kontrolnego, są departamenty:
-Prawny i Orzecznictwa Kontrolnego,
-Strategii Kontrolnej.
Jednostkami organizacyjnymi Najwyższej Izby Kontroli, wykonującymi w szczególności zadania w zakresie organizacji i obsługi Najwyższej Izby Kontroli są departamenty:
-Gospodarczy,
-Organizacyjny,
-Rachunkowości,
- Spraw Osobowych.
Departamenty i delegatury Najwyższej Izby Kontroli stanowią równorzędne jednostki organizacyjne.
§ 3.
Departamenty, o których mowa w § 2 ust. 1 i 3, przeprowadzają lub wspomagają postępowanie kontrolne w naczelnych i centralnych organach państwowych w zakresie swojej właściwości rzeczowej lub funkcjonalnej oraz mogą, w porozumieniu z właściwą terytorialnie delegaturą, przeprowadzać lub wspomagać postępowanie kontrolne w organach i jednostkach terenowych. Departamenty te są jednostkami koordynującymi kontrole lub uczestniczącymi w postępowaniu kontrolnym, w szczególności przy przygotowywaniu kontroli, rozpatrywaniu zastrzeżeń oraz przygotowaniu informacji o wynikach przeprowadzonych kontroli i innych opracowań kontrolnych.
Delegatury przeprowadzają postępowanie kontrolne w organach i jednostkach terenowych w zakresie swojej właściwości terytorialnej, określonej w § 2 ust. 2 oraz mogą, w porozumieniu z właściwym departamentem, przeprowadzać postępowanie kontrolne w naczelnych i centralnych organach państwowych. Delegatury mogą być jednostkami koordynującymi kontrole.
§ 4.
Prezes Najwyższej Izby Kontroli może, w uzasadnionych przypadkach, wyznaczyć do przeprowadzenia postępowania kontrolnego jednostkę organizacyjną, z pominięciem jej właściwości rzeczowej, funkcjonalnej lub terytorialnej.
Spory kompetencyjne między jednostkami organizacyjnymi dotyczące ich właściwości oraz wykonywanych zadań rozstrzyga Prezes Najwyższej Izby Kontroli.
§ 5.
Jednostki organizacyjne Najwyższej Izby Kontroli używają nazw:
“Najwyższa Izba Kontroli Departament ...”,
“Najwyższa Izba Kontroli Delegatura w ...”.
§ 6.
Prezes Najwyższej Izby Kontroli może, w formie pisemnej, upoważnić wiceprezesów, dyrektora generalnego oraz dyrektorów jednostek organizacyjnych do załatwiania spraw w jego imieniu, w tym do podejmowania określonych decyzji. W uzasadnionym przypadku takie upoważnienie może być wydane także innemu pracownikowi Najwyższej Izby Kontroli.
§ 7.
Prezes Najwyższej Izby Kontroli zwołuje posiedzenia Kolegium z własnej inicjatywy lub na wniosek co najmniej 1/3 członków Kolegium.
Prezes Najwyższej Izby Kontroli może zapraszać osoby nie wchodzące w skład Kolegium do wzięcia udziału w posiedzeniu.
Posiedzeniom Kolegium przewodniczy Prezes Najwyższej Izby Kontroli lub wyznaczony przez niego wiceprezes. Prezes Najwyższej Izby Kontroli proponuje porządek dzienny posiedzeń.
Sekretarz Kolegium zapewnia sprawną organizację i dokumentowanie prac Kolegium.
Z posiedzenia Kolegium sporządza się protokół.
Kolegium uchwala regulamin określający szczegółowy tryb jego działania.
§ 8.
Prezes Najwyższej Izby Kontroli może powoływać zespoły o charakterze stałym lub doraźnym, jako jednostki opiniodawcze lub doradcze, określając ich nazwy, skład osobowy oraz zakres i tryb działania.
Prezes Najwyższej Izby Kontroli może tworzyć w departamentach i delegaturach biura, wydziały i samodzielne stanowiska pracy.
§ 9.
Prezes Najwyższej Izby Kontroli ustala, w drodze zarządzenia, szczegółową organizację wewnętrzną jednostek organizacyjnych Najwyższej Izby Kontroli oraz ich właściwość, a także może wprowadzać zmiany w tym zakresie.
9