Klasy społeczne są to grupy najwyższego rzędu w strukturze społecznej, które różnią się między sobą miejscem zajmowanym w systemie przywilejów i upośledzeń o charakterze niebiologicznym. Klasy społeczne jako zwarte ugrupowania są zamknięte, samoistne i samowystarczające. Dzieli się je najczęściej na wyższą, średnią i niższą.
Klasa średnia jest to wielka zbiorowość, która zaczęła powstawać w XVI - XVII w. i kształtowała się wraz z rozwojem nowoczesnego kapitalizmu oraz społeczeństwa rynkowego. Korzeni klasy średniej należy szukać w historii społeczeństw kręgu śródziemnomorskiego i anglosaskiego, a także w kulturze chrześcijańskiej i wyrosłego z tej kultury sposobu rozumienia sprawiedliwości i zasad życia społecznego. Kształtowanie się klasy średniej na Zachodzie Europy zajęło kilkaset lat. Początkowo klasa ta obejmowała właścicieli drobnych i średnich przedsiębiorstw - sklepikarzy, kupców, bankierów, następnie również przedstawicieli wolnych zawodów. To była tzw. stara klasa średnia. W końcu XIX w. dołączyła do niej szeroka rzesza najemnych pracowników umysłowych, których zaczęto określać mianem nowej klasy średniej. Specyfika klasy średniej w strukturach społeczeństwa feudalnego polegała na tym, że były to nowe pozycje, na które można było wchodzić bez formalnych czy stanowych ograniczeń i osiągać praktycznie wszystko - dochody, prestiż, awanse. Middle class na Zachodzie: stabilizuje system polityczny, napędza rozwój gospodarczy, buduje społeczeństwo obywatelskie oraz kreuje popyt.
W obecnym rozumieniu tego pojęcia do klasy średniej włącza się przede wszystkim kategorie społeczno-zawodowe, charakteryzujące się samodzielnością, osoby pracujące we własnych firmach lub mających pracę umysłową oraz pewnym poziomem dobrobytu, nie będące jednakże ani posiadaczami dużych majątków ani nie legitymujących się pewnym pochodzeniem. Dominują w niej takie cechy jak: indywidualizm, skłonność do polegania na sobie, do podejmowania ryzyka, wytrwałość, zdolność do wstrzemięźliwości konsumpcyjnej i inwestowania w dłuższym okresie czasu, szacunek dla istniejącego porządku prawnego i własnego państwa. Do klasy średniej należą przede wszystkim osoby o wyższym wykształceniu oraz o wyższych kompetencjach kulturowych niż klasa robotnicza. Obecnie obserwujemy proces poszerzania klasy średniej o nowe grupy społeczne i zawodowe, co powoduje, że w krajach zachodnich klasa ta obejmuje często ponad połowę społeczeństwa, a w USA nawet przyjmuje się, że jest to 70 %. Klasa średnia nie ma ostrych granic i ciągle jest redefiniowana przez socjologów czy ekonomistów.
W Polsce panowały dość trudne warunki dla ukształtowania się klasy średniej. Mieszczanie i miasta byli przez długi czas dyskryminowani w życiu politycznym i społeczno - gospodarczym Rzeczypospolitej Szlacheckiej. Do reform nie doszło z powodu podzielenia Polski na 3 zabory. Funkcjonowanie w tym okresie wrogich wobec Polaków systemów państwowych przyczyniło się to jedynie do upośledzenia klasy średniej. Destrukcyjny wpływ miały również straty w ludziach i majątku narodowym w czasie II wojny światowej - eksterminacja polskich przedsiębiorców i inteligencji. W okresie powojennym nastąpiło natomiast wydziedziczenie przedsiębiorców i inteligencji z dorobku wielu pokoleń w ramach nacjonalizacji i reformy rolnej oraz ideologiczne tłumienie wszelkiej przedsiębiorczości. W okresie Polski Ludowej miejska klasa średnia nazywana wówczas drobnomieszczaństwem, czy też drobną burżuazją była najmniejszą klasą społeczną. Była uznana przez państwo za relikt poprzedniej formacji społeczno-ustrojowej. Spowodowało to tendencję do podejmowania przez tę klasę przedsięwzięć, które szybko przyniosły dochód i wycofywania się z nich. W okresie przemian jakie dokonywały się w Polsce na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych na skutek wprowadzenia gospodarki wolnorynkowej, nastąpiła budowa i intensywny rozwój tej klasy który trwa do dnia dzisiejszego.
Klasa średnia wypełnia środek piramidy, jaką tworzy społeczeństwo, na szczycie której znajdują się najbogatsi, a na dole najubożsi. W Polsce elita biznesu i władzy stanowi 1 %. Do klasy robotniczej zaliczamy robotników wykwalifikowanych, niewykwalifikowanych, chłopów i byłych robotników rolnych - łącznie 56 %. Na potencjalną klasę średnią w Polsce zostaje ok. 40 %.
Polską klasę średnią tworzą obecnie przedsiębiorcy, menadżerowie, nauczyciele i pracownicy naukowi, przedstawiciele wolnych zawodów, wyżsi urzędnicy administracji państwowej. O poczuciu przynależności do klasy średniej decydują w Polsce: aspekt kulturowy, cenzus wykształcenia (min. średnie) oraz cenzus majątkowy (dochody wyższe od średniej krajowej, posiadanie określonych dóbr itp.)
Powstawanie struktur społecznych to proces bardzo długi. W RP warunki dla powstawania klasy średniej stale się kształtują. Nieustannie przekształca się struktura zawodowa, powstają nowe mechanizmy, nowe role zawodowe w marketingu, finansach, bankowości, w które wchodzą ludzie. To oni w przyszłości staną się klasą średnią, kiedy nauczą się konsumować efekty pracy, czyli wydawać pieniądze. Mechanizmy tworzy stratyfikacja społeczna. Politycy tworzą prawo, które jest warunkiem podstawowym rozwoju.
Przemiany w Polsce w pierwszym okresie tworzyły dobry grunt dla tworzenia się klasy średniej. Jednak obiektywne warunki, ostrość konkurencji, kłopoty koniunkturalne często nie pozwalają na przekonanie o trwałości własnego statusu. Rynek zapełnił się, pojawiła się realna konkurencja. W Polsce zwiększyła się w znaczący sposób liczba właścicieli drobnych i średnich firm - w końcu lat osiemdziesiątych było ich społeczeństwie nie więcej niż 3 %, teraz jest ok. 8-9 %. Do tego trzeba dodać ok. 12 % inteligentów. A więc są już strukturalne podstawy klasy średniej, ale jeszcze nie są wypełnione treścią, jaką przypisuje się jej na Zachodzie. W Polsce właściwie nie ma jeszcze ideologii klasy średniej o której była mowa powyżej. Natomiast powszechne jest udawanie, że jest się kimś lepszym.
Kolejnym prócz ideologii warunkiem kształtowania się klasy średniej w Polsce jest podniesienie się stopy życiowej, żeby ludzi stać było na styl życia, na demonstrowanie powodzenia, osiągniętego własnym wysiłkiem, gdyż jest to zadaniem klasy średniej.
By szeregi klasy średniej systematycznie rosły konieczny jest również dobry system kształcenia - zweryfikowany przez rynek, rosnący sektor usług - zwłaszcza specjalistycznych. Różnicą pomiędzy zachodnią a polską klasą średnią są nadal koszty uzyskania omawianego statusu. W Polsce koszty uzyskania tego standardu wiążą się z dużą samoeksploatacją. Spora część nowej polskiej klasy średniej przybyła do metropolii z małych miejscowości czy nawet wsi. Musieli ciężko pracować na swoje osiągnięcia.
Jest jednak wiele barier tkwiących w samym społeczeństwie polskim, które utrudniają tworzenie się klasy średniej. Polacy obalając system komunistyczny zamiast uwierzyć w siebie, zaczęła oglądać się na innych. Wzrosły: niechęć do ponoszenia ryzyka, nieufność społeczna i brak wiary we własne możliwości. Jeżeli występuje indywidualizm, to jest to indywidualizm obronny. Często godząc się na „pracę na swoim”, część Polaków kieruje się nie tyle aspiracjami zawodowymi ale strachem, że zostaną oszukani przez wspólników. Przeszkodą w budowie klasy średniej w Polsce jest również przeświadczenie, że państwo powinno zajmować się wszystkim. Powinna je zastąpić zasada pomocniczości państwa, która mówi, że państwo włącza się tam, gdzie obywatele nie są w stanie sobie poradzić sami.
Kolejną przeszkodą w kształtowaniu się omawianej klasy są niepożądane w tym procesie cechy charakterystyczne poszczególnych grup społecznych. Wśród inteligencji polskiej nadal istnieje świadomość odpowiedzialności za losy narodu, podtrzymywania tradycji historyczno-kulturowej i poczucie misji w tym zakresie. Natomiast reprezentanci drobnego biznesu w Polsce raczej nie charakteryzują się specyficzną dla „starej klasy średniej” przedsiębiorczością, nastawieniem na długofalowy zysk, kosztem ograniczeń bieżącej konsumpcji i uporem w dążeniu do celu. Ponadto mentalność inteligencji i pracowników umysłowych niższego szczebla odbiega od zachowań charakterystycznych dla nowej klasy średniej w krajach kapitalistycznych. Jak dotąd, nie wykazują oni orientacji na indywidualny awans w hierarchii zawodowej, nie przejawiali orientacji konsumpcyjnych i obca im jest często ideologia sukcesu. Wynika to w dużej części z ograniczeń jakie pozostawił po sobie system socjalistyczny. W wyłaniającym się obecnie systemie, utrzymanie się takich postaw stwarza istotną barierę rozwoju klasy średniej.
Brak zdrowej klasy średniej jest zagrożeniem.. Powodzenie przemian i rozwój demokratycznego społeczeństwa zależą od liczebności i jakości klasy średniej. Jej kształt, liczebność i stopień identyfikacji z państwem zależy w dużej mierze od prowadzonej polityki. Koło jest zamknięte i polityka kolejnych rządów ma wpływ na losy klasy średniej. Polityka gospodarcza i stosunek do przedsiębiorczości, wzrost poczucia bezpieczeństwa gwarantowany przez państwo i walka z korupcją w zasadniczy sposób zadecydują o rozwoju omawianej klasy. Zwiększą zaufanie do państwa, a jednocześnie rozszerzą społeczne zaplecze do takiej właśnie polityki - klasę średnią. Zaniechania będą prowadzić w kierunku odwrotnym.
Bibliografia
- Encyklopedia socjologii, praca zbiorowa, t. 2, Warszawa 1999, s. 56-57
- I. Jakubowska - Branicka, Wzór osobowy propagowany dla klasy średniej na przykładzie analizy „Harlequin romance” [w] Biznes i klasy średnie. Studia nad etosem, red. J.Kurczewski, I. Jakubowska-Branicka, Warszawa 1994,
- J. Leszkowicz - Baczyński, Zmiany struktury społecznej w Polsce. Próba uogólnienia
[w:] Transformacje systemowe w Polsce i krajach postkomunistycznych. Studia i rozprawy, red. M. Chałubiński, Pułtusk 2006, s. 365 - 381
- D. Markowski, Wielkie struktury społeczne. Teorie i realia, Tyczyn 2002, s. 64 -
- K. M. Słomczyński, K. Janicka, Pęknięta struktura społeczeństwa polskiego, [w:] Polska ale jaka?, red. M. Jarosz, Warszawa 2005,
Encyklopedia socjologii, praca zbiorowa, t. 2, Warszawa 1999, s. 56-57; I. Jakubowska - Branicka, Wzór osobowy propagowany dla klasy średniej na przykładzie analizy „Harlequin romance” [w] Biznes i klasy średnie. Studia nad etosem, red. J.Kurczewski, I. Jakubowska-Branicka, Warszawa 1994, s. 111 - 123;K. M. Słomczyński, K. Janicka, Pęknięta struktura społeczeństwa polskiego, [w:] Polska ale jaka?, red. M. Jarosz, Warszawa 2005, s.163-166; D. Markowski, Wielkie struktury społeczne. Teorie i realia, Tyczyn 2002, s. 64-65, 72-73
J. Leszkowicz - Baczyński, Zmiany struktury społecznej w Polsce. Próba uogólnienia [w:] Transformacje systemowe w Polsce i krajach postkomunistycznych. Studia i rozprawy, red. M. Chałubiński, Pułtusk 2006, s. 365 - 381; K. M. Słomczyński, K. Janicka, Pęknięta struktura…, s. 167-184 ; D. Markowski, Wielkie struktury…, s.74 - 91;
3