Małgorzata Obrzud- Wojdak
Agresja i przemoc wśród młodzieży szkół ponadpodstawowych na terenie miasta Kielce
( Artykuł powstały na podstawie własnej pracy magisterskiej pod tytułem „ Agresja i przemoc wśród młodzieży szkół ponadpodstawowych na terenie miasta Kielce” napisanej na Uniwersytecie Humanistyczno- Przyrodniczym im. Jana Kochanowskiego w Kielcach.)
„Ech, ta dzisiejsza młodzież...” Te słowa słyszę nieraz od starszych ludzi. Mówią, że dawniej tak nie było, że za ich czasów młode pokolenie było bardziej spokojne, szanowało siebie nawzajem oraz starszych, pielęgnowało autorytety i dbało o rozwój własnej osobowości. W dniu dzisiejszym obserwujemy zastraszający wzrost zachowań agresywnych u dzieci i młodzieży. Bardzo duży wpływ na zmianę zachowania i myślenia młodego pokolenia miała szeroko pojęta transformacja społeczno- gospodarcza naszego kraju. Nastąpiła przebudowa państwa zamkniętego na otwarte. Będąc w sojuszu z Rosją wszystkie jednostki należały do społeczeństwa i nie było możliwości pokazania się jako pojedynczej, myślącej, mającej swoje zdanie istoty. Związek Radziecki zrobił z ludzi pracujące maszyny na rzecz wyższych celów. Dopiero końcówka lat '80 przyniosła Polsce nadzieję na wolność. Po obradach Okrągłego Stołu nasze państwo stało się niezależne, autonomiczne i samostanowiące. Polska otworzyła się na kraje zachodnie i bardzo szybko zaczęła czerpać z nich przykład. Nastąpiła wymiana towarowa, kulturowa, informacyjna. Fascynowało nas wszystko, co posiadał „zachód”, łącznie z ich świętami, żywnością, obyczajami i liberalnością. Zaczęto przeprowadzać szereg reform: gospodarczych, kulturowych i społecznych. Dopuszczono do głosu Kościół Katolicki, na rynek wprowadzono kapitalizm, pozwolono ludziom robić to, na co mają ochotę, pozwolono im cieszyć się rodzącą się demokracją, dano im dostęp do informacji o zasięgu globalnym, otworzono granice. Nikt natomiast nie przewidział, że tak gwałtowne zmiany spowodują negatywne skutki uboczne. Przyzwyczajone do socjalizmu społeczeństwo Polskie nie umiało się przyzwyczaić do praw rządzących kapitalizmem. Zaczęło zwiększać się bezrobocie, powodujące w ludziach frustrację i bezradność. Młodzież coraz więcej czasu poświęca na przebywanie w objęciach mass mediów. Oglądanie filmów i granie w gry komputerowe, często przesycone agresją i brutalnością, stały się najlepszą formą spędzania czasu wolnego, czym daliśmy młodzieży większe przyzwolenie na zachowania agresywne. Rodzice zajęli się zdobywaniem pieniędzy, aby umożliwić dzieciom jak najwyższy standard życia. Funkcję socjalizacyjną rodziny przejęły: szkoła, podwórko, telewizja i komputer. Chaos jaki zapanował w polskiej edukacji spowodował, iż młodzież przestała traktować szkołę jako instytucję poważną i wiarygodną. W artykule tym zostaną omówione zagadnienia przemocy i agresji wśród młodzieży, przedstawione będą zależności pomiędzy płcią i typem szkoły a występowaniem tego rodzaju zachowań oraz zmierzony poziom agresji uczniów uwzględniając płeć i etap edukacji.
Agresja wśród młodzieży staje się zjawiskiem coraz częstszym. Pojawia się z różnym nasileniem i w różnych formach i niewątpliwie staje się problemem społecznym. Charakterystyczne stało się to, iż akty agresji i przemocy obecne są w życiu codziennym i na niektóre z nich społeczeństwo zezwala. Młodzież jest coraz okrutniejsza i coraz bardziej wyrafinowana w swych poczynaniach. Zdefiniowanie agresji i przemocy jako osobne zjawiska jest trudne, ponieważ granica pomiędzy nimi jest nieostra. Agresja [łac. aggressio- `napaść', `natarcie'] to w psychologii zachowanie podejmowane z zamiarem spowodowania szkody, prowadzące potencjalnie lub faktycznie do negatywnych dla innych konsekwencji (ból, cierpienie, utrata cenionych wartości) zwana agresją interpersonalną.
Jest to również wewnętrzny stan emocjonalno- motywacyjny jednostki, cechujący się irytacją, złością, gniewem, wrogością, chęcią szkodzenia i niszczenia zwany gotowością do agresji oraz jest skłonnością do częstego używania przemocy w relacjach z innymi jako sposobu rozwiązywania konfliktów bądź realizacji celów życiowych zwaną agresywnością (Wielka Encyklopedia PWN 2001,s.210). W definicjach agresji bierze się pod uwagę trzy aspekty:
rodzaj zachowania
intencjonalność
skutki dla ofiary i agresora.
Systematyka Petermannów podaje następujący podział agresji:
agresja otwarta lub ukryta,
agresja cielesna lub werbalna,
agresja aktywnie wykonywana lub pasywnie doświadczalna,
agresja bezpośrednia lub pośrednia,
agresja skierowana na zewnątrz lub do środka (Surzykiewicz 2000, s.16).
„Termin `przemoc' stosuje się, co prawda, raczej do opisu form zachowań międzyludzkich, które w społeczeństwie napotykają na dezaprobatę, ale można też zaobserwować inny trend. Przemoc nabiera cech atrakcyjnych, a zarazem staje się godna naśladowania.” Przemoc polega na bardziej świadomym wywieraniu presji na słabszą jednostkę lub grupę, na wykorzystaniu własnej przewagi fizycznej i psychicznej. Wiąże się z fizycznym i psychicznym przymusem, z działaniem wbrew woli jednostki i na jej szkodę” (Surzykiewicz 2000,s. 19-20). Jeśli chodzi o rodzaje przemocy, to możemy wyróżnić ich kilka. Schäfer podaje takie jak: przeciw osobom i rzeczom, fizyczną i psychiczną, spontaniczną i zorganizowaną, legalną i nielegalną, ewentualnie sprawiedliwą i niesprawiedliwą, zinstytucjonalizowaną i niezinstytucjonalizowaną, regresywną i progresywną, odnawiającą, osobową i strukturalną. Według Mellibrudy przemoc dzieli się na spontaniczną (gorącą), w której zawiera się furia, gniew i wynika z frustracji i niemocy, posiadająca wiele form ekspresji oraz przemoc chłodna, leżąca w wyuczonych formach zachowań, pojawia się wraz z działaniami podejmowanymi z premedytacją. Według niemieckiej Komisji do Spraw Przemocy za przemocowe uważa się te zachowania, którym towarzyszy użycie siły. W tym ujęciu przemoc jawi się tylko przy użyciu siły fizycznej i zawiera wszystkie swoje formy od lekkich uderzeń po ciężkie uszkodzenia, dochodzą tu również groźby okaleczenia ciała celem czego jest szantaż z zamiarem uzyskania określonego zachowania. W szerokim rozumieniu pojęcia przemocy Galtung mówi o `przemocy strukturalnej', gdzie przemoc jest tu elementem podtrzymującym układ społeczny. jest to przemoc stosowana w celu utrzymania władzy i umożliwiająca manipulację społeczeństwem.
Przyczyny agresywnych zachowań nie zawsze są proste i łatwo wytłumaczalne. Jednym z powodów jest fakt, że między uczonymi zajmującymi się tą problematyką nie został rozstrzygnięty spór, o to, jaki ma charakter agresja.
Ch. N. Cofer i M. H. Appley, wyróżnili cztery koncepcje agresji:
Agresja jako instynkt
Agresja jako frustracja
Agresja jako nabyty popęd
Agresja jako nawyk (za Grochulska 1993, s. 8-9).
Agresja jako instynkt jest cechą wrodzoną i często ma na celu utrzymanie gatunku (imponowanie samicy), zaspokojenie potrzeb, obronę własnego terytorium, pozwala na zachowanie dotychczasowych zebranych dóbr i jest pozytywne z biologicznego punktu widzenia. Z. Freud pisał o instynkcie życia (Eros) i śmierci (Tanatos) odpowiedzialne za wolę życia ( instynkt samozachowawczy) i zachowania autodestrukcyjne dążące do utraty życia.
K. Lorenz uważa, że agresja wiąże się z ewolucją, sama podlega zmianie ewolucyjnej i ma na celu utrzymanie życia i systemu wewnątrzgatunkowego. Zaznacza jednak, iż może jak wszystko na tym świecie ulec wypatrzeniu i w związku z tym prowadzić do niszczenia życia.
Zwolennicy koncepcji mówiącej o agresji jako reakcji na frustrację twierdzą, że powstaje ona u człowieka, gdy w toku jego realizacji jakiegoś celu natrafia on na przeszkody, które uniemożliwiają mu kontynuację lub zakończenie swojego działania. Jest to stan charakteryzujący się napięciem emocjonalnym, niepokojem, przygnębieniem, czego skutkiem jest niemożność zrealizowania przez siebie uprzednio określonego celu oraz niezaspokojenia własnych potrzeb. Taki stan utrzymujący się długo może doprowadzić do zaburzeń nerwicowych, a w konsekwencji stać się niebezpieczny dla zdrowia człowieka. Głównym inicjatorem teorii związku agresji z frustracją był Dollard, który agresję ujmuje reaktywnie. Teoria ta głosi, że „każda frustracja prowadzi do agresji i u podstaw każdej agresji znaleźć można frustrację” (Obuchowska 1993, s. 8). Kolejna teoria traktuje agresję jako nabyty popęd przejawia się w emocjonalnej reakcji gniewu. Stopnie przejawiania gniewu są bardzo zróżnicowane: od niezadowolenia poprzez oburzenie, aż do złości. Istnieje kilka koncepcji agresji jako nabytego popędu. Dollard, Miller sugerują, że gniew to wyuczalny popęd, tzn. że szarpanie, bicie, drapanie oraz wewnętrzne reakcje trzewne są wrodzonymi reakcjami gniewnymi na pewne sytuacje. Tutaj agresja występuje jako wyuczona reakcja na gniew. Jest ona pojmowana jako nawyk i w pełni kontrolowane świadomie i zautomatyzowane.
Część badaczy zajmujących się zagadnieniem przyczyn agresji i przemocy uważa, iż spory odsetek osób używających przemocy i agresji to przestępcy z urodzenia. Goring stwierdził, że przestępstwo może mieć podłoże biologiczne i dziedziczne ponieważ istnieją przesłanki sprzyjające przestępczej działalności jednostki. Bleuler mówi o przestępcach jako o ludziach od urodzenia pozbawionych uczuć wyższych. Badania przeprowadzone przez Mednicka wskazują na dość sporą zależność zachowań dzieci od rodziców, którzy byli skazani przez sąd. Jeszcze silniejsza korelacja występuje w przypadku, gdy ci rodzice biologiczni dziecka są uzależnieni od środków psychoaktywnych. Poziom przestępczości wtedy wzrasta. Psychiatrzy zauważyli, iż ponad połowa młodocianych przestępców nie ukończyła dwudziestego piątego roku życia. Współcześni badacze koncentrują się w swoich badaniach nad genetycznym determinantem zachowań agresywnych, przemocowych, przestępczych. Kolejnym determinantem o jakim mówią badacze jest tak zwany `przestępczy rdzeń osobowości'. Pojmowany jest on jako dominujący zespół wartości i postaw kierujący sposobem postępowania jednostki. Frączek w swojej pracy mówi o adaptacyjno- obronnych mechanizmach będących przyczyną zachowań agresywnych. Mowa tu o mniej lub bardziej udanych próbach radzenia sobie z problemami i trudnościami, a zwłaszcza dotyczącymi własnego `Ja'. Chodzi tu o procesy zmagania się z zagrożeniem bezpieczeństwa `Ja', zaspokajanie potrzeb `Ja' często niezgodnych z normami przyjętymi w społeczeństwie, rozbieżność pomiędzy własnymi poglądami i pragnieniami a wymaganiami środowiska, kompromis pomiędzy subiektywnymi dążeniami jednostki, a obiektywnymi możliwościami, ustalenie tożsamości własnego `Ja'. Często przyczyn doszukuje się w rodzinie jako najbliższym otoczeniu człowieka. Rodzina wyposaża dziecko w umiejętności niezbędne do społecznego funkcjonowania i interpretacji otaczającej rzeczywistości zarówno w dzieciństwie jak i w dorosłym życiu. Oddziaływania wychowawcze rodziców mają zasadnicze znaczenie wśród uwarunkowań rodzinnych wzmagających zachowania agresywne. Bez wątpliwości szkoła jest jednym z ważniejszych czynników socjalizujących. „Szkoła narzuca zuniformowaną kulturę, wiedzę, język, dostarcza im także wzorów zachowań. Uczniowie w szkole znajduj się ponadto pod stałym działaniem przemocy psychicznej, cechującej się brakiem wyboru i wynikającym z tego przymusem. (…) Jeśli uczniowie uznają przemoc za cos oczywistego, naturalnego, prowadzić to może do postrzegania przemocy jako immanentnej cechy świata, która w konsekwencji zostaje uprawomocniona jako ważne narzędzie w potyczkach z innymi i światem. Zatem szkoła stosując przemoc w różnych jej postaciach i formach przyczynia się do modelowania tejże” (Papież, Płukis 2000, s.25-27). Bez wątpienia można zauważyć, iż zachowania agresywne i przemocowe nasiliły się w Polsce wraz z wprowadzeniem transformacji ustrojowej oraz, że polska transformacja zmaga się z pozostałościami systemu komunistycznego, jak na przykład pojawienie się na wielką skalę zachowań patologicznych, które dotknęły różne strefy życia społecznego. Towarzyszy temu zmęczenie psychiczne i fizyczne obywateli jak i ich dezorientacja polityczna oraz budząca się niechęć do jakichkolwiek zmian w życiu społecznym. U młodzieży pojawił się płytki osobisty horyzont widzenia świata, ubóstwa treści przestrzeni i świata życia jednostek. Młodzi ludzie oczekują spełnienia wysokich oczekiwań konsumpcyjnych bez osobistego wysiłku, obserwuje się u nich apatię i bierność, brak identyfikacji z wartościami społecznymi, wyłączenie ze sfery publicznej, naskórkowe i frekwencyjne traktowanie religii, konformizm i zaburzenia tożsamości. „ W Polsce coraz więcej dzieci żyje w domu, gdzie jest przynajmniej jeden odbiornik telewizyjny, wiele z nich ma dostęp do wieloczynnościowych odbiorników telewizyjnych, kaset video, gier komputerowych, dysków, co w coraz większym stopniu angażuje czas wolny. Niezaprzeczalnym faktem jest poszerzająca się konsumpcja wszelkiego rodzaju przekazów medialnych, szczególnie duża jest liczba filmów, oglądanych w telewizji i na kasetach video, które zawierają również treści przemocowe” (Surzykiewicz 2000,s.110-112). ). Dzieci i młodzież kształtuje swoje przekonania na podstawie tego, czym `karmią' je mass media. Na zachowanie młodzieży ma również wpływ grupa rówieśnicza. Przynależenie do takiej grupy może odbywać się na drodze formalnej (klasa szkolna) lub nieformalnej, gdzie podstawowym kryterium przynależności będą sympatia, zainteresowania lub tendencje do zachowań agresywnych i przemocowych. Przynależność do grupy rówieśniczej o charakterze przemocowym wymaga od jej członków wykazania się `umiejętnościami' z zakresu różnorodności stosowanej przemocy. Chroniczna potrzeba blasku, akceptacji oraz wysokiego poczucia własnej wartości podświadomie zmusza młodzież do różnego rodzaju zachowań, a najczęściej są to właśnie zachowania przemocowe, które imponują.
Dokonam teraz wyszczególnienia omawianych form zachowań agresywnych.
Zachowania agresywne bezpośrednie proste:
popychanie, uderzanie ręką, szczypanie, kłucie, np. szpilką, rzucanie w dzieci przedmiotami, ciągnięcie za włosy, uszy, szarpanie odzieży, drapanie, wyrywanie przedmiotów, odbieranie dzieciom kanapek, pieniędzy itp., kopanie, podstawianie nogi, opluwanie innych, oblewanie wodą, bicie książkami, zeszytami, gryzienie.
Zachowania agresywne bezpośrednie złożone:
bicie się dzieci (bójki), przestraszanie, zamykanie w klasie, szatni, ubikacji, przywiązywanie do krzesła, związywanie rąk.
Zachowania agresywne pośrednie napastliwe
wrzucanie różnych przedmiotów do teczek, przeszkadzanie nauczycielowi i innym na lekcji.
Zachowania agresywne pośrednie destruktywne:
darcie rysunków, niszczenie prac innych, łamanie, niszczenie kredek, długopisów itp., zniszczenie kwiatów w klasie, poplamienie tornistra, piórnika, zniszczenie odzieży, poplamienie, podarcie, brudzenie zeszytów, książek, ubrań itp., wydzieranie kartek z książek, zeszytów itp.
Przejawy agresji słownej:
grożenie, straszenie, przezywanie, wyśmiewanie się, kłócenie się, przeklinanie, ordynarne odzywanie się do nauczyciela, podawanie nieprawdziwych informacji, skarżenie, zachęcanie do agresji, rozkazywanie, zarządzanie siłą, ośmieszanie, zawstydzanie, wymyślanie (Surzykiewicz 2000, s.15 i n.).
Przedmiotem przeprowadzonych badań było ukazanie zależności, jeśli takowe istnieją, pomiędzy typem szkoły i płcią a występowaniem zachowań agresywnych i przemocowych wśród uczniów szkół ponadpodstawowych oraz zależności pomiędzy typem szkoły i płcią a poziomem agresji wśród młodzieży szkół ponadpodstawowych. Zjawisko agresji i przemocy wśród młodzieży jest obecnie problemem narastającym z dnia na dzień. Uczniowie coraz częściej dopuszczają się czynów agresywnych i przemocowych zarówno na terenie szkoły jak i poza nią. Zjawisko to podlega ciągłej eskalacji, dlatego ważne jest, by ukazać jakie należałoby podjąć działania, aby wyeliminować a w przyszłości móc szybko rozpoznać nawet pierwsze zwiastuny agresji i umieć im zapobiegać. Nurtujące problemy zostały ujęte w następujących pytaniach:
Jakie są zależności pomiędzy typem szkoły a występowaniem zachowań agresywnych i przemocowych wśród młodzieży szkół ponadpodstawowych?
Jakie są zależności pomiędzy płcią a występowaniem zachowań agresywnych i przemocowych wśród młodzieży szkół ponadpodstawowych?
Jaki jest poziom agresji młodzieży biorąc pod uwagę typ szkoły?
Jaki jest poziom agresji młodzieży uwzględniając płeć?
Badania zostały przeprowadzone metodą sondażu diagnostycznego, gdzie użyto ankietę i kwestionariusz do pomiaru wybranych zmiennych jako techniki badawcze. Narzędziami badawczymi były: Kwestionariusz Agresji (The Aggression Questionnaire BPAQ) A.H. Bussa i M. Perry - ego, który został opublikowany w 1992 roku, wykorzystany do zmierzenia poziomu agresji. Oparty jest na samoopisie i stanowi zmodernizowaną wersję wcześniejszego (1975) i szeroko stosowanego Inwentarza wrogości (Hostility Inventory) opracowanego przez Arnolda Bussa i Ann Durkee. Jako drugie narzędzie badawcze wykorzystano kwestionariusz ankiety autorskiej. Umożliwia zebranie danych o postawach i opiniach osoby badanej. Zawiera jasno sformułowane pytania, konkretne i ścisłe. Wyniki badań przeprowadzone tą techniką traktuje się statystycznie. Ankieta nie uwzględnia indywidualnych różnic pomiędzy respondentami. Ankieta gromadzi dane o charakterze ilościowym. Dzięki swojej anonimowości pozwala na wyrażanie prawdziwych uczuć i emocji. Stworzona ankieta zawiera 21 pytań obejmujących:
Metryczkę,
Pytania dotyczące samopoczucia wśród rówieśników i w szkole,
Pytania dotyczące konfliktów z koleżankami i kolegami oraz nauczycielami,
Pytania dotyczące zachowań agresywnych i przemocowych, w tym pytania o sprawstwo i częstotliwość występowania tego rodzaju zachowań.
Przeprowadzone badania obyły się w Kielcach we wrześniu 2008 roku w Gimnazjum, w Liceum Ogólnokształcącym oraz w Liceum Profilowanym. Dobór grupy badawczej nie był przypadkowy. Respondentami jest 39 dziewcząt i 45 chłopców będących uczniami klas drugich gimnazjum, oraz 75 dziewcząt i 42 chłopców uczęszczających również do klas drugich ale szkół ponadgimnazjalnych. Liczba badanych osób w sumie wynosi 201. Badania zostały przeprowadzone w czterech klasach gimnazjum i w dwóch klasach zarówno liceum ogólnokształcącego jak i liceum profilowanego. Średnie wieku respondentów to 14 i 17 lat.
Tabela 1. Rozkład liczebności badanych ze względu na typ szkoły i płeć(N=201).
X |
Gimnazjum |
Sz. Ponadgimnazjalna |
Razem |
|||
|
N |
% |
N |
% |
N |
% |
Dziewczęta |
39 |
46,4 |
75 |
64,1 |
114 |
56,7 |
Chłopcy |
45 |
53,6 |
42 |
35,9 |
87 |
43,3 |
∑
|
84 |
100 |
117 |
100 |
201 |
100 |
Rozkład liczebności badanej grupy nie jest całkowicie zrównoważony, gdyż uczniowie gimnazjum stanowią 41,8% całej grupy badawczej a uczniowie szkół ponadgimnazjalnych pozostałe 58,2%. Również jeśli weźmiemy pod uwagę podział według płci zauważymy, iż zdecydowanie większą grupą są dziewczęta i stanowią 56,7% całej grupy badawczej.
Analiza badań dotyczy zależności między rodzajem szkoły, a stosunkami pomiędzy uczniami oraz występowaniem zachowań agresywnych i przemocowych oraz zależnościami pomiędzy płcią a konfliktami z nauczycielami, byciem sprawcą zachowań agresywnych i przemocowych, częstotliwością występowania takich zachowań w ciągu ostatniego roku, jak i zależności pomiędzy rodzajami agresji a płcią i typem szkoły.
Zanim zaprezentowane zostaną wyniki zależności należy wyjaśnić kilka symboli:
N- liczba badanych osób,
∑- suma,
p- poziom istotności statystycznej (przyjęto wartość p= 0,05),
F- test jednoczynnikowej analizy wariancji
S- średnia arytmetyczna,
Δ - odchylenie standardowe.
Tabela 2. Konflikty z kolegami w ciągu roku szkolnego(N=201).
CZĘSTOTLIWOŚĆ KONFLIKTÓW Z KOLEGAMI |
Gimnazjum |
Sz. Ponadgimnazjalna |
||
|
N |
% |
N |
% |
ANI RAZU |
21 |
25,0 |
45 |
38,5 |
RAZ CZY DWA |
36 |
42,9 |
52 |
44,4 |
KILKA RAZY |
17 |
20,2 |
13 |
11,1 |
WIELE RAZY |
10 |
11,9 |
7 |
6,0 |
∑ |
84 |
100 |
117 |
100 |
Jak wynika z danych zamieszczonych w tabeli 36 (42,9%) gimnazjalistów przyznaje się do jednego bądź dwóch konfliktów z kolegami i koleżankami jakie miały miejsce w ciągu całego roku szkolnego, 17 (20,2%) miało tych konfliktów kilka a 10 (11,9%) wiele razy popadało w konflikt z rówieśnikami. 21 (25,0%) respondentów gimnazjum twierdzi, iż ani razu nie miał takich sytuacji. Nieznacznie inaczej sytuacja ta wygląda wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Do jednego czy dwóch konfliktów przyznaje się 52 (44,4%) respondentów, kilka razy w takiej sytuacji znalazło się 13 (11,1%), wiele razy zaledwie 7 (6,0%), natomiast 45 (38,5%) uczniów nie miało ani jednego konfliktu z kolegami lub koleżankami.
Można zatem wnioskować, iż zarówno licealiści jak i gimnazjaliści rzadko mają niejasne, konfliktowe sytuacje ze swoimi rówieśnikami. Nie ma większych różnic pomiędzy typem szkoły a konfliktami z nauczycielami.
Tabela 3. Uczniowie jako sprawcy przemocy(N=201).
SPRAWCY |
Gimnazjum |
Sz. Ponadgimnazjalna |
||
|
N |
% |
N |
% |
TAK |
26 |
31,0 |
14 |
12,0 |
NIE |
58 |
69,0 |
103 |
88,0 |
∑ |
84 |
100 |
117 |
100 |
Większość uczniów zarówno szkół gimnazjalnych ( 58 co stanowi 69,0% tej grupy respondentów) jak i ponadgimnazjalnych (103, to jest 88,0% owej grupy badanych) uważa, że nigdy nie było sprawcami przemocy. Natomiast 26 (31,0%) gimnazjalistów oraz 14 (12,0%) licealistów przyznaje się do podejmowania zachowań przemocowych. Jak widać wśród uczniów gimnazjum mamy częściej do czynienia ze sprawcami przemocy.
Tabela 4. Częstotliwość występowania zachowań agresywnych i przemocowych w ciągu ostatniego roku(N=201).
CZĘSTOTLIWOŚĆ WYSTĘPOWANIA |
Gimnazjum |
Sz. Ponadgimnazjalna |
||
|
N |
% |
N |
% |
NIGDY |
61 |
72,6 |
100 |
85,5 |
1-2 RAZY |
13 |
15,5 |
15 |
12,8 |
3-5 RAZY |
3 |
3,6 |
1 |
0,9 |
6-9 RAZY |
1 |
1,2 |
1 |
0,9 |
10-19 RAZY |
1 |
1,2 |
0 |
0 |
20 I WIĘCEJ |
5 |
6,0 |
0 |
0 |
∑ |
84 |
100 |
117 |
100 |
Jak wynika z danych w tabeli większość uczniów gimnazjum ( 61 co stanowi 72,6% respondentów tej grupy wiekowej) w ciągu ostatniego roku nie dopuszczało się w ogóle zachowań agresywnych i przemocowych. Trzynastu z nich (15,5%) robiło to raz tudzież dwa razy w ciągu ostatniego roku, 3 osoby (3,6%) trzy do pięciu razy w ciągu ostatniego roku, po jednej osobie (1,2%) 6-9 i 10-19 razy a 5 osób (6,0%) używało agresji i przemocy 20 razy i więcej w ciągu ostatniego roku. Uczniowie szkół ponadgimnazjalnych w liczbie 100 (85,5%) nie przejawiali zachowań agresywnych i przemocowych w ciągu ostatniego roku, 15 osób (12,8%) dokonało takich czynów jeden lub dwa razy, po jednej osobie (0,9%) przyznało się do uczestnictwa w takich sytuacjach 3-5 i 6-9 razy w ciągu ostatniego roku. Natomiast nie ma w tej grupie respondentów, którzy używali przemocy 10-19 oraz 20 razy i więcej na tle ostatnich 12 miesięcy. Podsumowując stwierdzić można, że częściej gimnazjaliści dopuszczają się zachowań agresywnych i przemocowych niż uczniowie szkół ponadgimnazjalnych na tle ostatniego roku.
Tabela 5. Częstotliwość występowania zachowań agresywnych i przemocowych w ciągu ostatniego miesiąca(N=201).
CZĘSTOTLIWOŚĆ WYSTĘPOWANIA |
Gimnazjum |
Sz. Ponadgimnazjalna |
||
|
N |
% |
N |
% |
NIGDY |
70 |
83,3 |
112 |
95,7 |
1-2 RAZY |
8 |
9,5 |
5 |
4,3 |
3-5 RAZY |
1 |
1,2 |
0 |
0 |
6-9 RAZY |
1 |
1,2 |
0 |
0 |
10-19RAZY |
1 |
1,2 |
0 |
0 |
20 I WIĘCEJ |
3 |
3,6 |
0 |
0 |
∑ |
84 |
100 |
117 |
100 |
Rozpatrując kwestię używania przemocy wśród młodzieży w ciągu ostatniego miesiąca należy zwrócić uwagę na to, iż 8 (9,5%) uczniów gimnazjum popełniało takie czyny raz lub dwa, po jednym uczniu (1,2%) znalazło się w kategoriach 3-5, 6-9 i 10-19 razy w ciągu ostatniego miesiąca i 3 (3,6%) przyznaje się do uczestnictwa w takich precedensach 20 razy i więcej w ciągu ostatniego miesiąca. Przeważająca jednak liczba gimnazjalistów twierdzi, że ani razu nie używali przemocy przez ostatni miesiąc. Również większość uczniów szkół ponadgimnazjalnych ( 112 co stanowi 95,7% tej grupy) nie podejmowało zachowań przemocowych w ciągu ostatniego miesiąca. Jedynie 5 osób przyznaje się do wykonywania takich czynności 1-2 razy. Nie ma natomiast licealistów w kategoriach 3-5, 6-9, 10-19 i 20 i więcej razy w ciągu ostatniego miesiąca. Jak można zauważyć również i w tym zakresie częstotliwości występowania zachowań agresywnych i przemocowych częściej uczniowie gimnazjum dopuszczają się tego typu zachowań.
Tabela 6. Sprawcy przemocy wśród dziewcząt(N=114).
SPRAWCY |
Gimnazjum |
Sz. Ponadgimnazjalna |
||
|
N |
% |
N |
% |
TAK |
10 |
25,6 |
8 |
10,7 |
NIE |
29 |
74,4 |
67 |
89,3 |
∑ |
39 |
100 |
75 |
100 |
Z danych zamieszczonych w tabeli wynika, iż 10 (25,6%) na 39 (74,4%) badanych dziewcząt będących uczennicami gimnazjum bywa sprawcami przemocy. Natomiast 89,3 % (67 osób) licealistek uważa, że nigdy nie były w takiej roli. Pozostałe 10,7% (8 osób) uczennic liceum przyznaje się do takiego zachowania. Podsumowując jednoznacznie wynika, iż gimnazjalistki częściej bywają sprawczyniami przemocy niż ich starsze koleżanki.
Tabela 7. Sprawcy przemocy wśród chłopców (N=87).
SPRAWCY |
Gimnazjum |
Sz. Ponadgimnazjalna |
||
|
N |
% |
N |
% |
TAK |
16 |
35,6 |
6 |
14,3 |
NIE |
29 |
64,4 |
36 |
85,7 |
∑ |
45 |
100 |
42 |
100 |
Dane zamieszczone w tabeli pokazują, iż uczniowie gimnazjum w liczbie 16 (35,6%) przyznaje się do bycia sprawcą przemocy. Pozostałych 29 (64,4%) zaprzecza tego typu zachowaniom w ich przypadku. Jeśli zaś chodzi o licealistów, to 36 osób na 42 (85,7%) zaznaczyło odpowiedź `nie' na pytanie ` Czy byłeś kiedyś sprawcą przemocy?'. Wariant potwierdzający wybrało 6 (14,3%) uczniów liceum. Reasumując niewątpliwie można uznać, iż chłopcy uczęszczający do gimnazjum częściej pojawiają się w roli sprawcy przemocy niż uczniowie szkół ponadgimnazjalnych.
Tabela 8. Częstotliwość występowania zachowań agresywnych i przemocowych w ciągu ostatniego roku wśród dziewcząt(N=114).
Częstotliwość występowania |
Gimnazjum |
Sz. Ponadgimnazjalna |
||
|
N |
% |
N |
% |
NIGDY |
31 |
79,5 |
64 |
85,3 |
1-2 RAZY |
3 |
7,7 |
10 |
13,3 |
3-5 RAZY |
2 |
5,1 |
1 |
1,3 |
10-19 RAZY |
1 |
2,6 |
0 |
0 |
20 I WIĘCEJ |
2 |
5,1 |
0 |
0 |
∑ |
39 |
100 |
75 |
100 |
Badane dziewczęta, na pytanie o częstotliwość występowania zachowań agresywnych i przemocowych, odpowiadały: 31 (79,5%) gimnazjalistek oraz 64 (85,3%) licealistek nigdy nie dopuszczało się takich zachowań, 3 (7,7%) czternastolatek oraz 10 (13,3%) siedemnastolatek było w takich sytuacjach raz bądź dwa razy w ciągu roku. Dwóm (5,1%) uczennicom gimnazjum i jednej (1,3%) uczennicy liceum zdarzyło się to 3-5 razy w ciągu roku. Natomiast odpowiedź 10-19 razy zaznaczyła jedna gimnazjalistka i ani jedna licealistka, podobnie w przypadku wariantu 20 i więcej, gdzie znalazły się 2 (5,1%) czternastolatki i również ani jedna siedemnastolatka. Podsumowując można stwierdzić, iż spora grupa uczennic gimnazjum, bo aż 20,5% używa przemocy wciągu roku. W liceum tendencja ta wynosi 14,6%, zaznaczając fakt, że zdarza im się to rzadko na przestrzeni roku.
Tabela 9. Zależność pomiędzy agresją a płcią.
Agresja a płeć |
N |
S |
Δ |
Dziewczyna |
114 |
11,25 |
2,23 |
Chłopak |
87 |
10,55 |
2,20 |
∑ |
201 |
10,94 |
2,22 |
F=4,9010 p=0,0280
Analiza wariancji wykazała zależność pomiędzy agresją a płcią (F=4,9010 p=0,0280). Mianowicie u dziewcząt, częściej niż u chłopców występują objawy jakiejkolwiek agresji.
Tabela 10. Zależność pomiędzy agresją fizyczną a płcią.
Agresja fizyczna a płeć |
N |
S |
Δ |
Dziewczyna |
114 |
2,39 |
0,82 |
Chłopak |
87 |
2,47 |
0,69 |
∑ |
201 |
2,43 |
0,77 |
F=0,4446 p= 0,5057
Analiza wariancji wykazała zależność pomiędzy agresją fizyczną a płcią (F=0,4446 p= 0,5057). Chłopcy częściej niż dziewczęta dopuszczają się agresji fizycznej.
Tabela 11. Zależność pomiędzy agresją fizyczną a typem szkoły.
Agresja fizyczna a typ szkoły |
N |
S |
Δ |
Gimnazjum |
84 |
2,61 |
0,81 |
Sz. Ponadgimnazjalna |
117 |
2,30 |
0,71 |
∑ |
201 |
2,43 |
0,75 |
F=8,3752 p= 0,0042
Analiza wariancji wykazuje, iż istnieje zależność pomiędzy typem szkoły a występowaniem agresji fizycznej (F=8,3752 p= 0,0042). Częściej do takiego zachowania dochodzi wśród uczniów gimnazjum.
Tabela 12. Zależność pomiędzy agresją słowną a płcią.
Agresja słowna a płeć |
N |
S |
Δ |
Dziewczyna |
114 |
3,12 |
0,78 |
Chłopak |
87 |
2,90 |
0,71 |
∑ |
201 |
3,02 |
0,75 |
F=4,4586 p=0,0360
Analiza wariancji wykazała, iż istnieje zależność pomiędzy płcią a agresją słowną (F=4,4586 p=0,0360). Dziewczęta częściej niż chłopcy używają agresji słownej.
Tabela 13. Zależność pomiędzy agresją gniewną a płcią.
Agresja gniewna a płeć |
N |
S |
Δ |
Dziewczyna |
114 |
2,82 |
0,68 |
Chłopak |
87 |
2,59 |
0,72 |
∑ |
201 |
2,72 |
0,69 |
F=5,1626 p=0,0241
Analiza wariancji pozwoliła stwierdzić, iż istnieje zależność między agresją gniewną a płcią (F=5,1626 p=0,0241). Do unoszenia się gniewem częściej dochodzi u dziewcząt niż u chłopców.
Tabela 14. Zależność pomiędzy agresją gniewną a typem szkoły.
Agresja gniewna a typ szkoły |
N |
S |
Δ |
Gimnazjum |
84 |
2,58 |
0,63 |
Sz. Ponadgimnazjalna |
117 |
2,82 |
0,73 |
∑ |
201 |
2,72 |
0,69 |
F=5,6206 p=0,0187
Analiza wariancji wykazuje zależność pomiędzy agresją gniewną a typem szkoły (F=5,6206 p=0,0187). Częściej gniewem ogarnięci są uczniowie szkół ponadgimnazjalnych.
Tabela 15. Zależność pomiędzy wrogością a płcią.
Wrogość a płeć |
N |
S |
Δ |
Dziewczyna |
114 |
2,91 |
0,70 |
Chłopak |
87 |
2,59 |
0,81 |
∑ |
201 |
2,77 |
0,75 |
F=9,1406 p=0,0028
Zależność pomiędzy wrogością a płcią wykazuje analiza wariancji (F=9,1406 p=0,0028). Zjawisko wrogości częściej dotyczy dziewczyn niż chłopców.
Tabela 16. Zależność pomiędzy agresją fizyczną dziewcząt a typem szkoły.
Agresja fizyczna dziewcząt a typ szkoły |
N |
S |
Δ |
Gimnazjum |
39 |
2,60 |
0,87 |
Sz. Ponadgimnazjalna |
75 |
2,29 |
0,77 |
∑ |
114 |
2,39 |
0,81 |
F=3,9912 p=0,0482
Analiza wariancji pozwala stwierdzić zależność pomiędzy agresją fizyczną dziewcząt a typem szkoły. (F=3,9912 p=0,0482). Uczennice gimnazjum częściej okazują agresję w sposób fizyczny.
Tabela 17. Zależność pomiędzy agresją fizyczną chłopców a typem szkoły.
Agresja fizyczna chłopców a typ szkoły |
N |
S |
Δ |
Gimnazjum |
45 |
2,61 |
0,75 |
Sz. Ponadgimnazjalna |
42 |
2,31 |
0,59 |
∑ |
87 |
2,47 |
0,68 |
F=4,0807 p=0,0465
Analiza wariancji wykazuje zależność pomiędzy agresją fizyczną chłopców a typem szkoły (F=4,0807 p=0,0465). Tak jak w przypadku dziewcząt częściej agresje fizyczną przejawiają uczniowie gimnazjum.
Zaprezentowane wyżej analizy przeprowadzonych badań, miały na celu rozwiązanie wyżej postawionych problemów. Podsumowując zebrane dane można łatwo stwierdzić, iż występowanie zachowań agresywnych i przemocowych jest bardziej nasilone wśród gimnazjalistów niż uczniów szkół ponadgimnazjalnych. 75% czternastolatków i 66,3% siedemnastolatków miewa różnego rodzaju konflikty z kolegami w ciągu roku szkolnego. 31% pośród gimnazjalistów bywa sprawcami przemocy, natomiast do czynów takich przyznaje się 12% ankietowanych licealistów. W ciągu roku szkolnego 27,4% uczniów gimnazjum dopuściło się co najmniej jednokrotnie czynu agresywnego lub przemocowego, przy czym w szkołach ponadgimnazjalnych procent ten wynosi tylko 14,5. 16,7% uczniów gimnazjum oraz zaledwie 4,3% licealistów przyznaje się do zachowań agresywnych i przemocowych popełnianych przynajmniej raz w miesiącu. Chłopcy są częściej sprawcami przemocy niż ich rówieśniczki. Biorąc pod uwagę typ szkoły można zauważyć, że zależność ta rozkłada się następująco: 35,6% chłopców i 25,6% dziewcząt uczęszczających do gimnazjum jest sprawcami zachowań agresywnych i przemocowych. Natomiast procent ten wśród licealistów wynosi 14,3 dla chłopców i 10,7 dla dziewcząt. Na przestrzeni roku szkolnego 20,5% czternastolatek popełniło przynajmniej raz czyny agresywne i przemocowe, gdzie jedynie 14,7% ich starszych koleżanek przyznaje się do takiego zachowania. Analiza wyników badań wskazuje na to, iż typ szkoły nie odgrywa znaczącej roli dla podejmowania działań agresywnych i przemocowych wśród chłopców i nie wykazała istotnej różnicy statystycznej dla tego zagadnienia.
Z jednoczynnikowej analizy wariancji dotyczącej poziomu i rodzajów agresji wśród uczniów szkół ponadpodstawowych z uwzględnieniem podziału na płeć wynika, iż ogólnie dziewczęta są bardziej agresywne niż chłopcy bez względu na typ szkoły. Większą agresje fizyczną przejawiają chłopcy będący uczniami gimnazjum. W agresji słownej przodowniczkami są dziewczęta. Analiza wariancji nie wykazała istotnych różnic statystycznych odnośnie podziału na typ szkoły w wyżej wymienionym przypadku. Również przedstawicielki płci żeńskiej częściej przejawiają agresję wrogą oraz unoszą się gniewem, gdzie to drugie zachowanie jest charakterystyczne dla uczennic szkół ponadgimnazjalnych. Analizując zagadnienie agresji fizycznej wśród dziewcząt uwzględniając podział na typ szkoły jednoznacznie zauważamy, iż gimnazjalistki znacznie częściej przechodzą do agresji fizycznej.
Przedmiotem powyższych badań było ukazanie zależności, jeśli takowe istnieją pomiędzy typem szkoły i płcią a występowaniem zachowań agresywnych i przemocowych wśród uczniów szkół ponadpodstawowych oraz ukazanie zależności pomiędzy typem szkoły i płcią a poziomem agresji wśród omawianej młodzieży. Przeanalizowanie, zbadanie występowania zachowań agresywnych i przemocowych wśród uczniów szkół ponadpodstawowych biorąc pod uwagę płeć i typ szkoły stało się celem pisanej przeze mnie pracy. Z powyższych danych wynika, że generalnie uczniowie gimnazjum są bardziej agresywni, częściej używają przemocy i bywają jej sprawcami. Szkoła ich nie interesuje i przebywają w niej z racji obowiązku szkolnego. Na uwagę zasługuje również fakt dotyczący zachowań agresywnych i przemocowych dziewcząt. Częściej niż chłopcy popadają w konflikty z nauczycielami, ich poziom agresji jest znacznie wyższy niż u chłopców, zwłaszcza gniew i wrogość. Jak podaje A.H.Buss i M. Perry gniew związany jest z fizjologicznym pobudzeniem, a więc naturalną reakcją emocjonalną. Powszechnie wiadomo przecież, że kobiety kierują się w życiu emocjami, są bardziej ekspresywne i impulsywne, łatwiej można je wyprowadzić z równowagi. Mężczyźni natomiast przebywają w świecie rzeczy. Nastawieni są na fakty i konkrety. Używanie przez chłopców agresji fizycznej wiąże się z kulturą i obyczajowością w duchu której są wychowywani. Antropologiczny model mężczyzny przedstawia samca jako myśliwego i obrońcę stada. Jego głównym atutem i bronią jest siła mięśni. Chłopcom od wczesnych lat dziecięcych wpajana jest zasada, że mają być silni, walczyć o pozycje nie tylko wśród rówieśników, ale także na arenie zawodowej. Od pokoleń wyznajemy tezę „chłopaki nie płaczą”, która stawia mężczyzn w roli twardego, nieugiętego przewodnika grupy. Używanie przemocy przez chłopców łączy się również z tendencjami biologicznymi, między innymi wyższym poziomem hormonu zwanego testosteronem, który odpowiedzialny jest za instynkt agresji. Kobiety posiadają go zdecydowanie mniej. Bardziej ukształtowany u nich jest instynkt opiekuńczy i rodzicielski. Z natury starają się unikać konfliktów, natomiast jeśli dochodzi do sporu między dziewczętami stają się bezwzględne, tracą wszelkie opory i granice. Ich walka nie kończy się, tak jak w przypadku mężczyzn, gdy pojawi się pierwsza krew. Biją się do nieprzytomności, nie przebierając w środkach. Częściej jednak zamiast przemocy fizycznej używają agresywnego słownictwa, w przeciwieństwie do chłopców. Współczesne młode dziewczęta starają się walczyć z pradawnym systemem i podziałem na role społeczne. Nie chcą być tak jak ich matki i babki opiekunkami ogniska domowego. Chcą być wolne, samostanowiące, niezależne i niczym nieograniczone. Nie interesuje ich rola „kury domowej”. Pragną być kobietami sukcesu. Stają się coraz bardziej wyzwolone co zaczyna budzić w chłopcach obawę o swoją pozycję. Przyczyn takiego stanu rzeczy możemy doszukiwać się w rożnych źródłach: w rodzinie, a zwłaszcza w kontaktach interpersonalnych między ich członkami; w szkole, skupiając swoją uwagę na nauczycielach, uczniach, wymaganiach programowych itd.; w grupie rówieśniczej, gdzie występuje walka o pozycje w hierarchii; w szeroko pojętej transformacji ustrojowej, zwłaszcza w reformie systemu szkolnictwa, gdzie podzielone są opinie na temat słuszności wprowadzenia gimnazjum jako jednego z poziomów nauczania. Rodząca się powoli w Polsce demokracja pozwala na swobodę słowa, myśli działania. Po długim okresie panującego u nas socjalizmu przyszedł czas na wolny rynek i wymianę z zagranicą. A importujemy wszystko, co tylko jest możliwe- od towarów i usług po obyczaje, mentalność, system moralny i wartości. Kapitalizm zmusza rodziców do poświęcania większej ilości czasu na zdobywanie pieniędzy kosztem zaniedbań wychowawczych dzieci. Dyrektorzy szkół zwracają nauczycielom uwagę na bezstresowe prowadzenie zajęć oraz prawa ucznia i dziecka. Dzieci walczą między sobą o to, które z nich jest najlepsze, ma najdroższe ubrania, zabawki i inne różnego rodzaju akcesoria. Żyjemy coraz szybciej, jesteśmy coraz bardziej sfrustrowani, nastawieni jesteśmy konsumpcję i branie. Młodzież ma nasilające się problemy z określeniem własnej tożsamości. Często stoi na krawędzi dylematu: być tym kim chce czy spełniać marzenia rodziców? Wszystko to prowadzi to zwiększania się poziomu agresji i nasilania się występowania zachowań przemocowych. Poprzez zebranie danych do tej pracy starałam się dociec prawdy odnośnie współczesnej młodzieży i narastającego wśród niej problemu agresji i przemocy zwłaszcza w szkole.
W przeprowadzonych badaniach udział wzięło 201 respondentów, z których 84 było przedstawicielami klas drugich gimnazjum i 117 uczniami również klas drugich lecz szkół ponadgimnazjalnych. Oprócz typu szkoły istotny był dodatkowo podział na płeć w badanej grupie. Stąd ankietowanych dziewcząt było 114, natomiast chłopców 87. Na teren badań wybrane zostało jedno z losowo wybranych gimnazjów kieleckich oraz równie przypadkowo wytypowane dwie szkoły ponadgimnazjalne znajdujące się na terenie miasta Kielce.
Wyniki badań w większości potwierdzają postawione hipotezy:
1. Istnieją zależności pomiędzy typem szkoły i płcią a występowaniem zachowań agresywnych i przemocowych wśród młodzieży szkół ponadpodstawowych oraz pomiędzy typem szkoły i płcią a poziomem agresji w omawianej grupie.
2. Występowanie zachowań agresywnych i przemocowych zdarza się częściej wśród uczniów gimnazjum niż uczniów szkół ponadgimnazjalnych.
3. Zależność pomiędzy płcią a występowaniem zachowań agresywnych i przemocowych wśród młodzieży z uwzględnieniem typu szkoły nie została ostatecznie potwierdzona w przeprowadzonych badaniach ze względu na brak istotnych danych.
4. U dziewcząt występuje ogólnie wyższy poziom agresji niż u chłopców bez względu na typ szkoły.
5. Istnieje zależność pomiędzy płcią a przejawem poszczególnych rodzajów agresji biorąc pod uwagę typ szkoły. Uczniowie gimnazjum częściej przejawiają agresję fizyczną, przy czym ten typ charakteryzuje chłopców ogólnie. Dziewczęta preferują gniew, wrogość i agresję słowną.
Przeprowadzone badania pozwoliły udowodnić istnienie nasilającego się problemu agresji i przemocy wśród polskiej młodzieży tak zwanego „pokolenia gimnazjum”. Zjawisko to coraz bardziej wymyka się spod kontroli dorosłych, którzy odpowiedzialni są za taki stan rzeczy. Na dobrą sprawę przecież to oni tworzą świat dziecka, uczestniczą w kształtowaniu się światopoglądu młodego człowieka, pomagają w dokonywaniu wyborów życiowych. Coraz częściej uczymy dzieci okrucieństwa wobec bliźnich a nie konstruktywnego dialogu i kompromisowego rozwiązywania problemów. Jedynym słusznym rozwiązaniem tego coraz brutalniejszego procederu jest współpraca wszystkich jednostek i organizacji wpływających na wychowanie i rozwój młodych ludzi. Tworzenie i wprowadzania w życie programów profilaktycznych będzie miało sens tylko wtedy, gdy zniknie zjawisko rozproszonej odpowiedzialności zbiorowej i zarówno rodzice, jak i szkoła, policja, osoby duchowne, osoby odpowiedzialne za emitowane programy telewizyjne i w zasadzie każdy z nas zaczniemy ze sobą współpracować. Bo przecież dziecko rodzi się jako tabula rasa, a my dorośli pomagamy mu kształtować światopogląd i pokazujemy co jest dobre a co złe. Janusz Korczak powiedział: „Dziecko z natury jest dobre. To dorośli sprawiają, że z czasem staje się kanalią”. Dlaczego więc nie czujemy się winni zepsucia młodzieży?
Literatura
Agresja wśród dzieci i młodzieży: perspektywa psychoedukacyjna. (red. Frączek A., Pufal-Struzik I.) Wyd. Pedagog. ZNP, Kielce 1996
Aronson E. Człowiek istota społeczna. PWN. Warszawa 1995
Bandura A., Walters R. H. Agresja w okresie dorastania. Warszawa 1968
Bunda Martyna.2005. Złe dziewczyny. Polityka, nr . 45(2529).12 listopada 2005, str. 6-12
Cielecka M. Teoria frustracji. „Psychologia Wychowawcza” 1958, nr 1
Cofer Ch. N., Appley M. H., Motywacja: Teoria i badania. Przekład z jęz. ang. Rosner K., Radzicki J. pod red. I. Kurcz, PWN, Warszawa 1972
Dollard J., Miller N. R. Osobowość i psychoterapia. Warszawa 1967
Dudkiewicz W. Podstawy metodologii badań, Wyd. Stachurski. Kielce 2000
Dutkiewicz W. Podstawy metodologii badań do pracy magisterskiej i licencjackiej, Wyd. Stachurski. Kielce 2001
Encyklopedia Powszechna, Tom 11, Poznań 1995.
Encyklopedia socjologii. Tom 2. Oficyna Naukowa. Warszawa 1999
Ferguson G. A., Takane Y. Analiza statystyczna w psychologii i pedagogice, PWN. Warszawa 2007
Frączek A. Teoria frustracji [w:] Materiały do nauczania psychologii, T.1, Warszawa 1993
Gaś Z.B., Profilaktyka uzależnień, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa 1993
Grochulska J. Agresja u dzieci, WSiP, Warszawa 1993
Jankowska M. Zmiksowani. 2007. Newsweek Polska nr 34, 26.08.2007, s. 66-72
Kopaliński W. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. MUZA. Warszawa 1993
Kowalska D., Koźlanko D. Kampania oświatowa. 2006. Newsweek Polska nr 45, 12.11.2006, s. 16-20
Lorenz K. Tak zwane zło, PIW, Warszawa 1972
Łobocki M. Metody i techniki badań pedagogicznych, Wyd. Impuls. Kraków 2005
Łobocki M. Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Wyd. Impuls. Kraków 2003
Maszke A. W. Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych, Wyd. Uniwersytet Rzeszowski. Rzeszów 2004
Nowak S. Studia z metodologii nauk społecznych, PWN. Warszawa 1965
Obuchowska I., Agresja. /w:/ Encyklopedia pedagogiczna, (pod red.) W. Pomykało, Fundacja Innowacja, Warszawa 1993
Pilch T. Metodologia pedagogicznych badań środowiskowych, Ossolineum. Wrocław 1971
Pilch T. Zasady badań psychologicznych, Wyd. Żak. Warszawa 1998
Przemoc dzieci i młodzieży, (red. Papież J., Płukis A.), Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2000
Rodzina i szkoła wobec przemocy. Red. Nauk. Sakowicz T. Jedność. Kielce 2004
Skorny Z. Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa 1984
Skorny Z. Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, PWN, Warszawa 1968
Surzykiewicz J. Agresja i przemoc w szkole. Uwarunkowania socjoekologiczne. CMPPP. Warszawa 2000
Szewczuk W. red., Słownik psychologiczny, PWN ,Warszawa ,1985
Tomaszewski T. Wstęp do psychologii, PWN. Warszawa 1963
Turner J.S, Helms D.B. Rozwój człowieka. WSiP. Warszawa, 1999
Urban B. red. Dewiacje wśród młodzieży. Uwarunkowania i Profilaktyka. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielońskiego. Kraków 2001
Wielka Encyklopedia PWN, Warszawa 2001
Winnicka E. 2006. Wojna szkolna. Polityka nr. 22 (2556). 3 czerwca 2006, s. 6-13
Wójcik D. Środowisko rodzinne a poziom agresywności młodzieży przestępczej i nieprzestępczej, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk. Wrocław 1977
Zaczyński W. Praca badawcza nauczyciela, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa 1995
Źródła Internetowe
Siekierka I., Kwestionariusz Agresji A. Bussa i M. Perry'ego,
http://amity.pl/kwestionariusz_agresji_is.pdf, z dn. 20/10/07
13