PIOTR SKARGA

1. 1595 wydał 2 prace: „Proces konfederacjej” i „Kazania na niedziele i święta...”

2. „Proces” był wystąpieniem publicystycznym w materiach polityczno-religijnych, „Kazania” w zasadzie homiliami, czyli kazaniami objaśniającymi teksty biblijne (perykopy) wyznaczone do czytania na określony dzień roku kościelnego.

3. Kazanie jako gatunek literacki przybierało w wieku XVI także kształt kazania-traktatu, zwanego nieraz kazaniem przygodnym, które w odróżnieniu od homilii lub postylli nie komentowało nauk płynących z lektury „Pisma świętego”, lecz traktowało o wybranych problemach teologiczno-moralnych, a nawet politycznych. Tak zacierała się nieraz granica między kaznodziejstwem a publicystyką polityczną, tzn. kaznodziejstwo przyjmowało funkcje publicystyki politycznej.

4. „Proces...” został po latach przedrukowany w tomie „Kazań przygodnych”, a do wydania „Kazań na niedziele i święta” z roku 1597 przydane zostały„Kazania sejmowe”.

„KAZANIA SEJMOWE”

1. Nie były wygłoszone.

2. Tytuł oznaczał konwencję.

3. Kazanie było gatunkiem publicystycznym o specyficznych cechach, wśród których najważniejszą rolę spełniał podmiot nauczający, czerpiący uprawnienia nie ze społecznego nadania, lecz z reprezentacji nauczającego urzędu Kościoła

4. Stylizacja biblijna (wcześniej posługiwał się nią Orzechowski).

5. Odsyłacze do Biblii jako do źródła, autorytetu i podstawy myślenia prefiguracyjnego.

6. Prefiguracja polegała na tym, że wydarzenia zawarte w „Piśmie świętym” przewidują i wyobrażają wydarzenia późniejsze.

• Konwencja proroctwa - znana już wcześniej (Stanisław Sokołowski zalecał naśladowanie proroków „Starego Testamentu”)

7. „Stary Testament” łączy w sobie ideę państwowości z ideą prawdziwej wiary. Każde odstępstwo ludu izraelskiego ukarane upadkiem państwa i zburzeniem Jerozolimy mogło prefigurować upadek Rzeczypospolitej jako skutek pobłażliwości wobec heretyków.

8. Kazań sejmowych jest 8:

• „Pierwsze na początku sejmu przy Ś. Mszy sejmowej” (1610 - tytuł zmieniony: „Pierwsze na początku przy świętej ofierze sejmowej. O mądrości potrzebnej do rady”.);

• „Wtóre o miłości ku ojczyźnie i o pierwszej chorobie Rzeczypospolitej”;

• „Trzecie o drugiej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z niezgody domowej”;

• „Czwarte o trzeciej chorobie Rzeczypospolitej, która jest naruszenie religiej katolickiej przez zarazę heretycką”;

• „Piąte jako katolicka wiara policyj i królestw szczęśliwie dochowywa, a heretyctwo je obala”;

• „Szóste o monarchijej i królestwie, abo o czwartej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z osłabienia królewskiej dostojności i władzej”;

• „Siódme o prawach niesprawiedliwych abo o piątej chorobie Rzeczypospolitej”;

• „Kazanie ósme o szóstej chorobie Rzeczypospolitej, która jest dla grzechów jawnych i niekarności ich”.

Układ kazań zawiera wyraźny program polityczno - społeczny.

• Skarga był bliski tym koncepcjom absolutystycznym, które w silnej władzy katolickiego monarchy upatrywały gwarancję prymatu Kościoła i zgniecenia opozycji innowierczej.

• Styl Skargi stał się normą stylistyczną kaznodziejstwa polskiego.

• Naśladowali go też innowiercy.

• Skarga umiał połączyć zasady retoryki antycznej z „Biblią”.

• Pisał jak znawca Cycerona, ale normy cycerońskiej nie imitował i nigdzie nie raził latynizmami.

• Pisał raz w namiętnym gniewie, innym razem z rozwagą starannie dobierając retoryczne pytania i zbijając ewentualne zarzuty.

• Założenie, że królestwo składa się z 5 stanów (duchownego, senatorskiego, żołnierskiego, czyli szlacheckiego, miejskiego i kmiecego), a zatem żadnego innego tolerować nie może.

• Adresat „Kazań” - senat.

• Tradycyjna alegoria organizmu jako symbolu naturalnego podziału na stany.

• „Kazania” mówią nie o doskonałości naturalnego organizmu społecznego, lecz o nieuniknionej groźbie upadku. Negacja szlachty jako warstwy rycerskiej, przekreślenie jej wartości obywatelskiej.

15. Organizacja środków perswazji:

• Fundament prawdy objawionej;

• Narrator - uczony, retor, prorok, który istnieje równocześnie w czasie i ponad czasem; w jego orzeczeniach łączy się rzeczywistość i czas „Starego Testamentu”, polska współczesność i zakryte dla oczu człowieka ukonkretnione obrazy przyszłości; nie są to ogólnikowe przypuszczenia o nieuchronnej zgubie, lecz nasycone realiami symbolicznymi opowiadania o niej.

• Konstrukcja proroctw - oparta na parafrazach ze Starego Testamentu, stamtąd pochodzi punkt wyjścia - cytat, podlega później parafrazie, aż przekształca się w swobodne rozwinięcie wizji, która nabiera niezwykłego waloru, jest równocześnie zdaniem Izajasza i sądem o polskiej rzeczywistości, o szlachcie oglądanej współcześnie i w przyszłości surowym okiem proroka.

2

---