Ignacy Krasicki, Bajki,

BN I 220, oprac. Zbigniew Goliński

Wstęp

1. Sytuacja bajki w literaturze oświecenia.

• gatunek ogólnie uznany i szeroko rozpowszechniony.

• Konarski - wykorzystanie bajki (dydaktyzm) w zreformowanym szkolnictwie.

• bajka jako wypowiedź parenetyczna i pouczająca, perswazyjna i umoralniająca; celem bajki było wychowywanie i pouczanie bez urażania.

• rodowód bajki - wschodni.

• droga czytelniczego odbioru bajki: od elitarnego odbiorcy do ludu, ostatecznie dla dzieci.

2. Krasicki o bajce.

• w „Myszeidzie”: „Źle czyni, który gardzi przypowieści”.

• wschodnie pochodzenie bajki.

• wyznaczniki bajki:

• krótkość.

• jasność.

• prostota narracji.

• prawda.

3. Oryginalność - wtórność.

• ponad 50 bajek obcego pochodzenia; głównie Ch. F. Gellert.

• naśladowczy charakter bajkopisarstwa Krasickiego.

4. Aktualizacje.

• bajki odnoszące się do konkretnych wydarzeń współczesnych, zwł. „Chapanka” (na kartownika i utracjusza, Adama Ponińskiego) i „Snycerz i statua” (na warcholącego hetmana).

• aktualizacja „Ptaszków w klatce” (kilka lat po I rozbiorze!).

5. Morał bajki Krasickiego.

• morał - owoc wyłuskany z podłej czasem łupiny, nie zawsze jest czytelny i jednoznaczny.

• bajki nie zakładają imperatywu walki czy odwetu, odwołują się przede wszystkim do kategorii uczuć kształcących rozumny wybór.

• najobszerniejsza grupa bajek zaleca aurea mediocritas (złoty środek).

• hierarchizowanie wartości; oportunizm wobec silniejszych.

6. Bajka epigramatyczna i bajka narracyjna.

• bajki epigramatyczne (sytuacyjność, polegająca na konfrontacji pozycji ich bohaterów) - głównie „Bajki i przypowieści”; narracyjne (forma podawcza zasadza się na opowiadaniu) - „Bajki nowe”.

• paralelizm struktur gramatycznych.

7. Aforystyka bajek.

• przysłowia związane z dydaktyką (także w „Monachomachii”).

8. Indywidualne odmiany artystyczne bajek.

• podstawowa forma podawcza - relacja trzecioosobowa; obiektywizm.

• 2 bajki pierwszoosobowe; wiersze ukształtowane w poetyce żartu.

Teksty:

1. Bajki i przypowieści:

• Do dzieci - maska, bajki kierowane do dorosłych, negatywnie potraktowanych w utworze.

• Wstęp do bajek - „Był młody, który życie wstrzemięźliwie pędził”…

2. Część pierwsza

• Abuzei i Tair - Tair miał być szwagrem sułtana i na polowanie, ale sułtan rozmyślił się.

• Potok i rzeka - z potoku rwącego zrobił się strumyczek i wpadł do spokojnej rzeki.

• Papuga i wiewiórka.

• Lis młody i stary - nowa sierść na zimę, stary: to niebezpieczeństwo.

• Kulawy i ślepy - ślepy z kijem i kulawym na grzbiecie, zginęli.

• Orzeł i jastrząb - orzeł zjadł wróbelka i jastrzębia-karmiciela.

• Ojciec łakomy, syn rozrzutny - zmarli z głodu.

• Szczur i kot - szczur nieprzytomny od kadzidełka, zjedzony przez kota.

• Ocean i Tagus rzeka - nie byłby oceanem, gdyby nie rzeka.

• Źrebiec i koń stary - pozłacane rzędy.

• Dwa żółwie - zawody, sędziowie zasnęli, jaskółka radzi zawodnikom zgodę.

• Pszczoła i szerszeń - prośba o łaskę i jedzenie.

• Baran dany na ofiarę - baran cieszył się z wieńców.

• Doktor - niekompetentny, pacjent zmarł od lekarstwa.

• Strzelec i pies - człowiek i bił i karmił psa, wilk zjadał psią zdobycz.

• Bryła lodu i kryształ - lód z błota stopiony przez słońce i przezroczysty kryształ.

• Stary pies i stary sługa - niezdatny do polowania i pracy.

• Syn i ojciec - źle i młodemu, i staremu.

• Osieł i baran - osioł na mrozie, baran u rzeźnika.

• Mysz i kot - kaznodziejski zapał.

• Ptaszki w klatce - to zna każdy.

• Osieł i wół - człek woły tuczy do zarżnięcia.

• Dąb i dynia - dąb żyje 100 lat, dynia 100 dni.

• Derwisz i uczeń - uczeń chciał być bardzo mądry - woda ze studni.

• Podróżny i kaleka - lepiej boso niż bez nogi.

• Lew i zwierzęta - „zjadł wszystkich pomału”.

• Rybka mała i szczupak - robak na haczyku.

3. Część druga:

• Jowisz i owce - owce dopytywały się o los jagniąt, bogowie wiedzą, co zataić, co powiedzieć.

• Rolnik.

• Nocni stróże - kłótnia Jędrzeja i Piotra o gaszenie ognia.

• Filozof - uwierzył i w Boga, i w upiory.

• Zwierzęta i niedźwiedź - młody lew obiecywał spokojne panowanie, niedźwiedź nie uwierzył.

• Strumyk i fontanny - strumyk żalił się, że taki mały, rura pękła i fontanna zniknęła.

• Skarb - bogaty znalazł skarb i zmarł przy przenoszeniu go, ubogi zazdrosny.

• Talar i czerwony złoty - złoty jest mały, ale wart 2 talary.

• Niedźwiedź i liszka - liszka chwali niedźwiedzia bajki, bo on ma ostre pazury.

• Pieniacze - zmarli, Piotr z rozpaczy, Marek z głodu.

• Lew i zwierzęta - każdy chwalił swoje cechy, a lew tego, który najmniej się chwalił.

• Trzcina i chmiel - chmiel miał chronić trzcinę, wyrósł bujnie.

• Owieczka i pasterz - pasterz karci owieczkę, ona dała mu ubranie.

• Szkatuła ze złotem, wór z kaszą - szkatuła zniszczona przez złodziei.

• Małżeństwo - szczęśliwe, mąż zmarł tydzień po weselu.

• Łakomy i zazdrosny - Jowisz obiecał im życzenie, proszą o wyłupienie oczu.

• Dwa psy - na mrozie służący, w domu bawiący.

• Przyjaciel - Damon zakochany w Irenie, Aryst, jego przyjaciel, się z nią ożenił.

• Gospodarz i drzewa - dla ozdoby popsuł drzewa.

• Filozof i orator - chłop: lepszy obraz niż ramy.

• Człowiek i zdrowie - człowiek biegł, a zdrowie z tyłu, potem odeszło.

• Konie i furman.

• Słowik i szczygieł - prym w śpiewie słowik, zawody wygrał szczygieł, słowik żałuje sędziego.

• Komar i mucha - mucha utonęła, komar się spalił podczas latania.

4. Część trzecia:

• Słoń i pszczoła - pszczoła chciała pokąsać słonia, zginęła, on nawet tego nie zauważył.

• Lis i osieł - lis chce mieć przyjaciela, „umiej być przyjacielem, znajdziesz przyjaciela”.

• Oracze i Jowisz - jeden oracz żąda suszy, drugi deszczu, zboże zniszczone.

• Dzieci i ojciec - Jaś spalił rózgę, ojciec kijem go obił.

• Diament i kryształ - kryształ był piękny, dopóki nie położono przy nim diamentu.

• Dewotka - „biła bez litości”.

• Bogacz i żebrak - bogacz zmarł z przejedzenia, żebrak najadł się na stypie.

• Księgi - kłótnia kroniki (zmyśla, co było) z kalendarzem (zmyśla, co będzie).

• Hipokryt - ugryzł go pies, nie zabił zwierzęcia, powiedział, że jest wściekły, ludzie zabili psa.

• Dąb i małe drzewka - drzewka chciały dorównać dębowi, gdy on zmarł przygniótł je.

• Wilk i owce - traktat, zjadł je.

• Kartownik - złorzeczył na karty i hazard.

• Potok i rzeka - potok szybki, rzeka: oboje wpadną do morza.

• Lis i wilk - wilk nie wierzy lisowi i nie chce mu pomóc.

• Wino i woda - wino dla panów, woda dla chłopów.

• Pan i pies - pan obił psa: 1. szczekał na złodzieja, 2. nie szczekał na złodzieja.

• Wół minister - powoli, ale dobrze, małpa-śmiech, lis-zdrajca, znów wół.

• Lew pokorny - lis gani, że zbyt dobry, owca, że tyran - zjedzona.

• Mądry i głupi - głośny dzwon, bo próżny.

• Orzeł i sowa - sowa „ślepa”, w nocy to on wypatrzyła strzelca i uciekli.

• Kałamarz i pióro - sądzili, że sami napisali książkę.

• Groch przy drodze - zbyt przebiegły gospodarz.

• Słowik i szczygieł - słowik krótko, a dobrze, szczygieł długo, a miernie.

• Wół i mrówki - z umysłu szacunek do roboty i ochota.

• Tulipan i fiałek - fiołek rósł z pokrzywą i pan go nie zerwał.

• Furman i motyl - motyl sądził, że to przez niego wóz ugrzązł w błocie.

5. Część czwarta:

• Pszczoły i mrówki - bartnik zabrał miód.

• Daremna praca.

• Jagnię i wilcy - „Zawżdy znajdzie przyczynę”…

• Żółw i mysz - „domek ciasny (…) szczupły, ale własny”.

• Doktor i zdrowie - zdrowie jest tam, gdzie jego nie ma.

• Fiałek i trawa - fiołek krył się w trawie, ale kosiarze ścięli oboje.

• Wilk pokutujący.

• Paw i orzeł - orzeł śmiał się z nadmiaru dumy pawia.

• Chleb i szabla - szabla-„dobroczyńca”, chroni chleb.

• Podróżny - narzekał na deszcz, a rozbójnikowi zamokła cięciwa.

• Król i pisarze - „regestr” szczęśliwych (bardzo mało) i rozumnych (bardzo dużo).

• Synogarlica - kto ze złymi przestaje, ten złym się staje.

• Chart i kotka - „mysz dla siebie”, „sarna dla pana”.

• Człowiek i wilk - w wilczej skórze.

• Prawda, satyryk i panegirysta - trucizna w żółci i miodzie.

• Atłas i kitaj - pan zadłużony u podstolego (kupca).

• Zwierściadło podchlebne - zazdrosna stłukła zwierciadło.

• Ptaki i osieł - ptaki chwaliły słowika, osioł niezadowolony.

• Dobroczynność - wdzięczna owca dziękuje wilkowi, że zjadł tylko jej jagnię.

• Skąpy - ukradł powróz (chciał się zabić), za darmo go powieszą.

• Pan i kotka - myszy dla łapie, bo smaczne.

• Człowiek i suknia - „gdybyś nie była bita, nie byłabyś czysta”.

• Szczurek i matka - o kocie, co igrał z myszą.

• Sąsiedztwo - zboże nie urosło, zagłuszone przez głóg.

• Wyszydzający - zarozumiałość kalek (jednooki - ślepy).

• Mądry i głupi - rozum jest po to, by nie odpowiadać na głupie pytania.

• Jastrząb i sokół.

• Woły krnąbrne - „Miłe złego początki”, zjedzony leniwy wół.

• Wilk i owce - wilk zjadł owce, które pomogły mu się uratować z dołu.

6. Przydatek do Bajek i przypowieści:

• Snycerz i statua.

• Pijak - wyrzekał na alkohol.

• Szkapa i rumak - rumak śmiał się ze szkapy, która dowoziła mu siano i obrok.

• Matedory - różne gry, różne karty wygrywają.

• Dzwon - bity - dzwoni, wszyscy go słuchają.

• Sułtan w piekle - sen, ojciec i derwisz też w piekle.

• Brytan w obroży - obroża srebrno-złocista, w niewoli

• Człowiek i zwierściadła - mały człowiek przed powiększającym zwierciadłem olbrzym.

• Drzewo - w kominku, ginie, choć grzeje.

• Koniec - bajka w podłym ubraniu, rozebrana przez rozbójników Prawda.

• [Po pniu i po bocianie] - żaby otrzymały nowego króla od Jowisza.

7. Bajki nowe. Część pierwsza

• Alegoria - kazanie księdza wójt zrozumiał dosłownie.

• Wierzba i lipa - każde drzewo ma swego robaka.

• Słonecznik i fiałek - słonecznik do słońca, fiołek w ukryciu, ale nie uzależniony.

• Pasterz i morze - z Fedra, pasterz rzucił owieczki, stracił dobytek na statku, wrócił do owiec.

• Chmiel - nie chciał na żerdzie, zginął.

• Puchacze - matka: przebaczajcie innym ułomność (że nie są puchaczami).

• Ziemia i potok - potok uszkodził ziemię, choć ją zasilił, zniknął.

• Jaś - chciał gruszki, trząsł drzewem, zjadł niedojrzałe.

• Chłop i Jowisz - chłop zazdrościł bogatemu, Jowisz dał mu bogactwo z pedogrą.

• Lew, wół, lis - lew zjadł wołu, lis mu sie przypochlebiał.

• Fiałki - skarżyły sie na ukrycie, Jowisz: nie są świadome niebezpieczeństwa.

• Filozof - spuścizna po wuju, szkło powiększające i wór.

• Małpy - jedna zmyślała, że to dobrze być pod strzechą, mało nie zginęły.

• Wilczki - kłóciły się, który z nich jest piękniejszy, matka: strzelec i kuśnierz to osądzi.

• Dzieci i żaby - rzucały kamieniami w żaby, dla nich to igraszka, dla żab - życie.

• Skowronek - wół i osioł na łące, pszczoła, wiosna.

• Konie - maneżowy i stadniczy, chciał nauczyć nosić pana.

• Wróbel - pierwszy z wróbli, nie pierwszy z ptaków.

• Dialog - scenka, zbyt wiele przygotowań.

8. Część druga:

• Gołębie - jeden zwiedza świat.

• Platon - rządzi całym światem, nim pchła.

• Myszy - jak pokonać kota? siedzieć cicho w jamie.

• Noga i but - but bez nogi nieważny.

• Pasterz i owce - opłakali jagnię (człowiek mięso).

• Lew chory - lis poradził lwu, żeby zjadł niedźwiedzia, od razu lepiej się poczuł.

• Młot z kowadłem.

• Rumak i źrebiec - rumak chwalił się złotem, ale to wędzidło.

• Przyjaciele - zajączek.

• Konwersacja - zwierząt o człowieku, małpa: człek chciałby coś znaczyć, ale źle małpy udaje.

• Wyżeł i brytan - polowanie i stróż domu.

• Czapla, ryby i rak - czapla zjadła ryby, ją zadusił rak.

• Chłop i cielę - chłop zabił cielę zamiast wilka, jak doktorzy.

• Jodła i jabłoń - wysoka i niska, owoce.

• Podróżny - głodny, znalazł wór ze złotem, wolałby z kaszą.

• Bocian i jeleń - bocian w mieście z lekarstwami 10 lat, jeleń w puszczy 200 lat.

9. Część trzecia:

• Trzoda - owce bronił pies, przekabacili je lis i wilk, wygoniły psa.

• Wyżeł i brytan - zdrajca i pochlebca, brytan dobry, złapał złodzieja.

• Cesarz chiński i syn jego - łódka-tron, lud-woda, roztropność sternika.

• Kogut - piał na odmianę pogody - dworak, raz sie pomylił - na śmierć.

• Wóz z sianem - konie zmęczone wyrzuciły siano w wodę, mokre cięższe, one głodne.

• Komar - bzyczeniem zbudził śpiącego i zginął.

• Zajączek - płacze nad szybko rosnącą trawką wiosną, stary go ostrzega.

• Koń i wielbłąd - z Lessinga, koń chciał wyglądać jak wielbłąd.

• Gęsi - uratowały Rzym, gdy chciały lisy z lasu wygonić krzykiem - zginęły.

• Wabik - wszystkie zwierzęta wabił i był pyszny, kompan go postrzelił.

• Góra i dolina - góra pyszna, dolina ją ostrzega przed pychą i nasyła na nią burzę.

• Pszczółka - chciwa, szerszenie ją okradły, „lepszy rozum przed szkodą”.

• Człowiek i gołębie - narzekały gołębie na człowieka, zabił jastrzębia atakującego gołębicę.

• Wyrok - „nos dla tabakiery”.

• Pochodnia i świeca - pyszna pochodnia.

• Wino szampańskie - wyrzuciło korek, wyleciało, wywietrzało i z wina octem się stało.

10. Część czwarta:

• Kruk i lis.

• Dudek - w pióra pawie, stracił swoje i cudze.

• Słońce i żaby.

• Worki - złoty u pana, skórzany u kupca.

• Kot i kogut - kot głodny zabija koguta (potępia cudzołóstwo, poranne pianie…).

• Motyl i chrząszcz - u filozofa za szkłem, u dziecka na patyku, potem wolny.

• Szczep winny - podlewany przez diabła krwią pawia, małpy, lwa i świni.

• Wilczek - wychowywany w domu, „najciężej zacząć”.

• Młynarz, syn jego i osieł - podróż z osłem, jak dogodzić przechodniom.

• Fejerwerk - w lesie ładnie, na rynku za jasno.

• Rzepa - zysk tak, na zysk nikt.

• Umbrelka - dla bramina, przed upałem i przed deszczem.

• Lew i osieł - razem polowali.

• Szczygieł i kos - zwada o śpiew, ptasznik zaprasza do swojej klatki, odmawiają oboje.

• Filozof i chłop - gaduła i „nieuk, Bo i czytać nie umiał”, z natury.

• Kuglarze - jeden sztuczki, drugi zwierciadło, szkatuła, butelki, oszukał z workiem.

• Pszczoły - mądra od mędrca, nowości w ulu, matka: pszczoły dla człowieka i odwrotnie.

• Słońce, obłoki, ziemia - słońce zakrywane przez obłoki, które rodzi ziemia.

• Lwica i maciora - maciora jest bardzo płodna, lwica ma tylko jedno dziecko, ale lwa.

• Malarze - Piotr dobry, Jan mierny.

• Koniec - Józiu, opłatek, matka i abecadło.

11. Przydatek do Bajek nowych:

• Lew, koza, owca i krowa - na polowanie, wszystkie części dla lwa.

• Żaby i bocian - chcą króla, pień, bocian.

• Wilk i baran - zjedzony baranek za mącenie wody.

• Słońce i obłoki - piękność zawsze jaśnieje, mimo chwilowej złości.

• Listy - po weselu płacz i śmiech, po pogrzebie odwrotnie.

• Nadzieja i bojaźń - nadziei pochód uroczysty, bojaźń w szkatule.

skąpy.

Bajki Ignacego Krasickiego - opracowanie

2

P.S. Strona 1