Powtórzenie do egzaminu (Krzysiu)


„Powtórzenie materiału do egzaminu z HISTORII GOSPODARCZEJ”

Wersja I - 05.01.2010

Praca zbiorowa pod redakcją Krzysztofa Podgórskiego.

Autorzy:

Temat III: Tomasz Rozkoszny, grupa 12

Temat IV: Krzysztof Podgórski, grupa 12

Temat VIII: Marta Wilczek, grupa 16

Temat IX: Marta Wilczek, grupa 16

Temat XII: Michał Kaczmarczyk, grupa 18

Temat XIII: Marta Wilczek, grupa 16

Temat XVI: Ewelina Szylin, grupa 15

Oprawa graficzna i układ tekstu: Krzysztof Podgórski, grupa 12

Uwagi od autorów:

III. Narodziny i rozkwit gospodarki przemysłowej.

Rewolucja przemysłowa stanowiła przewrót nie tylko w technice, ale w całokształcie stosunków społeczno-gospodarczych. Zapewniła, bowiem podstawy nieskrępowanego rozwoju gospodarki kapitalistycznej, poprzez stworzenie odpowiedniej dla kapitalizmu bazy technicznej i ostateczne ugruntowanie panowania stosunków kapitalistycznych. Dzięki niej nastąpiło zakończenie rozpoczętego jeszcze w okresie manufakturowym procesu kształtowania się dwóch podstawowych klas współczesnego społeczeństwa burżuazyjnego: proletariatu i burżuazji. Zastosowanie maszyn i motorów, zapoczątkowane w Anglii w końcowych latach XVIII stulecia, doprowadziło do gruntownych przemian stosunków społecznych i ekonomicznych. Polegały one na zastąpieniu w produkcji siły ręcznej siłą maszynową, manufaktury fabryką, na wielkim rozwoju produkcji przemysłowej i handlu, na urbanizacji kraju i powstaniu licznej klasy robotniczej.

  1. Istota rewolucji przemysłowej w Anglii.

  1. Główne dziedziny postępu technicznego:

- Przemysł bawełniany: Cechą charakterystyczną rewolucji przemysłowej w Anglii, było to, że rozpoczęła się w przemyśle lekkim, a ściśle w przemyśle włókienniczym. Przy panującej w pierwszej połowie XVIII w. rękodzielniczej technice produkcji nie można było zaspokoić znacznego zapotrzebowania na tanie wyroby bawełniane. Prawdziwą rewolucją było zastosowanie w 1733 r. przez J. Kaya mechanicznego czółenka. Umożliwiło ono nie tylko produkcję szerszych tkanin, ale i przyniosło oszczędność czasu i prawie dwukrotny wzrost wydajności pracy przy produkcji materiałów bawełnianych. Zastosowanie maszyny rekompensowało brak dostatecznej liczby pracowników, a równocześnie pozwalało na osiąganie oszczędności w płacach. Równocześnie wprowadzano wiele innych urządzeń, służących do mechanizacji różnych procesów pomocniczych, jak np. mechaniczne szarpacze, maszyny do kolorowego druku tkanin, mechaniczną zgrzeblarkę itd.

- Przemysł hutniczy i metalowy: Znaczny wzrost zapotrzebowania na żelazo, który nastąpił pod wpływem zmian w przemyśle bawełnianym w drugiej połowie XVIII w. spowodował, że zaczęto budować wielkie piece w okolicach zasobnych w węgiel, równocześnie zaś dokonywano istotnych zmian w technice i technologii wytopu żelaza. Zastosowanie koksu umożliwiło zwiększenie pojemności wielkich pieców, zmieniono też metodę produkcji stali. Wprowadzono też walcownie mechaniczne. Umożliwiło to znaczny wzrost produkcji żelaza i stali w Anglii. Produkcja maszyn i urządzeń przemysłowych stopniowo przesuwała się z manufaktury do przemysłu fabrycznego. Maszyny narzędziowe zaczęły wypierać pracę rąk ludzkich.

- Maszyna parowa: wraz z zastosowaniem maszyny pojawiła się potrzeba doskonalenia urządzeń napędowych. W 1698 r. zbudowano pierwszą instalację parową przeznaczoną do odwadniania kopalń. Ogromnym krokiem naprzód było zbudowanie przez J. Watta w 1769 r. znacznie wszechstronniejszej i bardziej udanej technicznie nowej maszyny parowej. Od tej chwili zaczęto szeroko stosować napęd parowy, który zastosowano również do mechanicznych młotów w kuźniach, młynów zbożowych, maszyn przędzalniczych itd. Znalazł on również zastosowanie w transporcie.

b) Społeczno-ekonomiczne warunki uprzemysłowienia:

Wzrost liczby ludności i rozwijający się podział pracy w osiemnastowiecznej Anglii, postępujący rozrost jej terytoriów kolonialnych oraz rozwój handlu zamorskiego powodowały wzrost zapotrzebowania na wyroby przemysłowe, którego nie mogła pokryć produkcja oparta wyłącznie na pracy ręcznej. Bodźcem skłaniającym właścicieli manufaktur do działania, było dążenie do zwiększenia zysku, możliwego do osiągnięcia dzięki wzrostowi sprzedaży oraz obniżeniu kosztów produkcji. Wzrastające zapotrzebowanie na rynku wewnętrznym oraz eksport pozwalały na zwiększenie skali produkcji.

Niezbędne przekształcenia w systemie wytwórczym mogły się dokonać dopiero po spełnieniu kilku istotnych warunków:

Anglia jako jedyne państwo w świecie miała obiektywne warunki, aby w drugiej połowie XVIII w. wkroczyć w erę rewolucji przemysłowej. W Anglii rosło zapotrzebowanie na wyroby przemysłowe, system feudalny był politycznie osłabiony, nagromadzono odpowiednie kapitały, a stan nauki i techniki pozwalał na budowanie maszyn i ich stosowanie w produkcji.

  1. Skutki społeczno-ekonomiczne pierwszej rewolucji przemysłowej.

W wyniku rewolucji przemysłowej Anglia stała się pierwszą potęgą ekonomiczną świata. Dzięki stosowaniu maszyn koszty produkcji były tu znacznie niższe niż w innych krajach. Osiągnięta przewaga wpływała na handel zagraniczny. Eksportowano wyroby przemysłowe, importowano zaś surowce i żywność. Stosunek cen wyrobów wywożonych i przywożonych był dla Anglii wyjątkowo korzystny. Pozwalało to na przyspieszenie tempa nagromadzenia nowych kapitałów, które były inwestowane w budowę nowych zakładów produkcyjnych. W ten sposób Anglia zapewniła sobie niezwykle szybki i nie znany w całej dotychczasowej historii wzrost gospodarczy. Taniość i masowy charakter wytwórczości fabrycznej umożliwiały też Anglikom opanowanie coraz szerszych rynków. Celom ekspansji gospodarczej służyło wysunięte w połowie XIX w. hasło wolnego handlu. Rosnący eksport przemysłowy pozwalał na gromadzenie ogromnych kapitałów i umacnianie politycznej pozycji państwa. Napływające do Anglii wielkie dochody z handlu zagranicznego były inwestowane w kraju i na terenach imperium. Dzięki temu przewaga gospodarcza Anglii stale się umacniała.

  1. Liberalizm gospodarczy- klasyczny model gospodarki rynkowej.

W XVIII w., zwłaszcza w jego drugiej połowie, w gospodarce poszczególnych krajów dojrzewały przesłanki zmian w dominującej tu polityce merkantylistycznej. We Francji i w Anglii zaczęły dojrzewać poglądy o konieczności ograniczenia, a nawet likwidacji reglamentacji życia gospodarczego przez państwo, udzielenia przedsiębiorstwom i kupcom pełnej swobody działania. Wysunięto tezę o obiektywnym, niezależnym od woli ludzkiej charakterze życia gospodarczego i rządzących nim praw ekonomicznych. Próbowano też uzasadnić dążenia do osiągnięcia sukcesów w działalności gospodarczej, uznając je za zgodne z interesami ogólnospołecznymi. Miały one prowadzić do rozwoju produkcji i dobrobytu. Władza państwowa nie mogła ograniczać działalności jednostek. Zgodnie z poglądami fizjokratów, źródłem bogactwa jest ziemia. Zwolennicy tego kierunku zachęcali do rozwoju rolnictwa, do zwiększania areału upraw i ich intensyfikacji, gdyż uważali, że łączy się z tym wzrost czystego dochodu społeczeństwa. Fizjokraci krytykowali merkantylizm i występowali przeciw idei gromadzenia kruszców i utożsamianiu ich z bogactwem, lecz środkiem do wymiany. Ich zdaniem handel zagraniczny powinien być nastawiony na wymianę potrzebnych krajowi towarów, zwłaszcza surowców. Fizjokraci domagali się wolności wyboru zajęcia, wolności handlu wewnętrznego i zagranicznego oraz wolnej konkurencji. Adam Smith, twórca i główny przedstawiciel klasycznej angielskiej ekonomii politycznej, twierdził, że źródłem bogactwa narodu jest praca. Smith wystąpił z ostrą krytyką merkantylistycznej polityki gospodarczej. Domagał się jak największego ograniczenia aktywności państwowej. Władze miały ograniczyć się do wymiaru sprawiedliwości, obrony kraju oraz organizowania i wykonywania takich prac, w których inicjatywa prywatna była niewystarczająca.

IV. Przemiany gospodarki kapitalistycznej w drugiej połowie XIX wieku.

  1. Druga rewolucja przemysłowa: główne dziedziny postępu technicznego i nowe gałęzie przemysłu:

Postęp techniczny i organizacyjny Nowa faza rozwoju przyspieszonego postępu technicznego w świecie przypada na drugą połowie XIX w. I początek XX w. Jest to najbardziej płodny okres w dziejach odkryć technicznych. Po 1870 r. odnotowuje się dalsze znaczące wynalazki i innowacje, ale zjawiskiem najważniejszym staje się upowszechnienie ich w procesach produkcyjnych, co wprowadziło gospodarki kilku państw na drogę szybkiego rozwoju. Całokształt tych zjawisk zwie się drugą rewolucja przemysłową. W historii gospodarczej określa się to jako rewolucja naukowo - techniczna. Ważne rozróżnienie:

Naukowcy-teoretycy (a nie jak wcześniej rzemieślnicy-wynalazcy) w coraz większym stopniu opracowywali podstawy procesu produkcyjnego, zwłaszcza w takich nowych gałęziach przemysłu jak, wytwarzanie elektryczności, optyka, czy chemia organiczna. Mieli też duży wpływ na postęp techniczny w metalurgii, produkcji energii, a także produkcji, przetwórstwie spożywczym i konserwowaniu żywności oraz rolnictwie.

  1. Przemiany strukturalne w gospodarce kapitalistycznej:

    1. koncentracja kapitału i produkcji oraz procesy monopolizacyjne

Cechą charakterystyczną dla gospodarki drugiej połowy XIX wieku, była koncentracja produkcji i zastąpienie wolnej konkurencji przez gospodarkę monopolistyczną, czyli taką, gdzie dominującą pozycję osiągało jedno lub kilka największych przedsiębiorstw. Monopole, czyli zrzeszenia fabryk i spółek, stawały się jedynymi producentami określonych towarów i mogły dyktować ich ceny. W tym czasie powstawały związki przedsiębiorstw, takie jak kartel, czyli zrzeszenie niezależnych, wolnych zakładów, syndykat będący zrzeszeniem przedsiębiorstw, które wspólnie kupują i sprzedają. Powstawały także trusty zrzeszające kilka przedsiębiorstw mających wspólny zarząd, oraz koncerny, które zrzeszały przedsiębiorstwa z różnych gałęzi gospodarki (wszystkie etapy produkcji dobra finalnego, na przykład od wydobycia, przez hutnictwo, do budowy statków). Wielkie firmy potrzebowały też często dodatkowego kapitału na swój dalszy rozwój. Spowodowało to powstawanie spółek akcyjnych, w których każdy, najmniejszy nawet akcjonariusz miał swój niewielki udział i mógł partycypować w zyskach.

    1. kryzysy nadprodukcji i wywóz kapitałów

Z początku Anglia wcześniej niż inne kraje stała się krajem kapitalistycznym i w połowie w. XIX wprowadziwszy wolny handel pretendowała do roli «warsztatu całego świata», dostawcy fabrykatów do wszystkich krajów, które w zamian za to powinny były ją zaopatrywać w surowce. Ale ten monopol Anglii już w ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku został podważony, albowiem szereg innych krajów osłoniły się cłami «ochronnymi» i rozwinęły się w samodzielne państwa kapitalistyczne. U progu wieku XX widzimy powstawanie monopolów: po pierwsze, monopolistycznych związków kapitalistów we wszystkich krajach rozwiniętego kapitalizmu; po drugie, monopolistycznego położenia niewielu najbogatszych krajów, w których nagromadzenie kapitału dosięgło olbrzymich rozmiarów. Powstał ogromny «nadmiar kapitału» w krajach przodujących. Nadmiar kapitału nie był obracany na podniesienie poziomu życiowego mas w danym kraju, albowiem byłoby to obniżeniem zysków kapitalistów, ale na podniesienie zysku drogą wywozu kapitału za granicę, do krajów zacofanych. W tych zacofanych krajach zyski są zazwyczaj wysokie, bo kapitałów jest mało, cena ziemi stosunkowo niewielka, płaca robocza niska, surowce tanie. Oto w przybliżeniu dane o rozmiarach kapitału, ulokowanego za granicą przez trzy główne kraje. Kapitał ulokowany za granicą (w miliardach franków)

Lata

przez Anglię

przez Francję

przez Niemcy

1862

3,6

-

-

1872

15

10 (1869)

-

1882

22

15 (1880)

?

1892

42

20 (1890)

?

1902

62

27-37

12,5

1914

75-100

60

44

Widzimy stąd, że wywóz kapitału osiągnął olbrzymi rozwój dopiero na początku wieku XX. Przed wojną ulokowany za granicą kapitał trzech głównych krajów wynosił 175-200 miliardów franków. Dochód z tej sumy, według skromnej normy 5 % powinien był sięgać 8-10 miliardów franków rocznie.

    1. ekspansja kolonialna

Przyczyny ekspansji kolonialnej

Państwa Europy zachodniej w drugiej połowie XIX wieku, skupiły swą politykę na ekspansji kolonialnej. Działo się tak, dlatego, że obszar Europy był już w tym czasie podzielony między kilka głównych mocarstw. Żadne z nich nie dążyło do konfrontacji, gdyż skupiano swą ekspansję na terenach pozaeuropejskich.
Kolejną przyczyną ekspansji kolonialnej państw europejskich była konieczność zdobycia surowców naturalnych oraz rynków zbytu dla swych towarów. Ważną rolę odgrywała także idea posłannictwa białego człowieka, zgodnie, z którą uważano, że Europejczycy powinni skolonizować cały świat i wprowadzić na nim europejski model kultury. Niekiedy kolonizacja odbywała się na drodze militarnego podboju, a czasami poprzez zdobycie gospodarczej dominacji na danym terytorium. Duże znaczenie miał tu kolonizowany region świata, gdyż inne metody stosowano wobec prymitywnej Afryki a inne wobec lepiej rozwiniętej Azji. Poza mocarstwami europejskimi także Stany Zjednoczone i Japonia rozpoczęły w tym czasie ekspansję kolonialną.
Jednak z drugiej strony patrząc, wiek XIX był też początkiem procesu dekolonizacji. W pierwszej połowie tego wieku Hiszpania i Portugalia utraciły większość ziem ze swych potężnych imperiów kolonialnych. Stało się tak z powodu niepodległościowych rewolucji w Ameryce Południowej.

Kolonizacja brytyjska

W XIX wieku ekspansja brytyjska była skupiona na terenach Azji i Afryki. Jednym z najważniejszych celów polityki Wielkiej Brytanii stało się zdobycie kontroli nad bardzo bogatymi terenami Chin. Było to, co prawda niezależne państwo, z tradycją państwową sięgającą kilku tysięcy lat, jednak w XIX wieku Chiny były państwem zdecydowanie zacofanym w stosunku do Europy. Wydarzeniem decydującym o losach XIX-wiecznego „Państwa Środka” była tzw. wojna opiumowa. Wybuchła ona po tym jak cesarz Tag-Kuang zakazał importu tego narkotyku. Sprowokowało to Brytyjczyków, którzy na handlu opium zarabiali bardzo duże pieniądze. Rząd brytyjski postanowił, więc zainterweniować. Wojna trwała od 1839 do 1842 roku. Zakończył ją układ w Nankinie, zgodnie, z którym Wielka Brytania otrzymała Hong-Kong oraz duże udogodnienia w handlu z Chinami.
W latach pięćdziesiątych w Chinach z powodu niezadowolenia z decyzji nankińskich wybuchło powstanie tajpingów, które jeszcze bardziej osłabiło państwo. Pod koniec XIX wieku doprowadziło to do podziału formalnie suwerennych Chin na strefy wpływów kontrolowane przez mocarstwa europejskie i Japonię.
Kolejnym terenem azjatyckim pod kontrolą brytyjską były Indie. W 1851 roku wybuchło powstanie Sipajów (żołnierzy hinduskich w służbie brytyjskiej). Zostało ono stłumione przez wojska Wielkiej Brytanii w 1858 roku. W wyniku tego odebrano Kompanii Wschodnioindyjskiej władzę nad Indiami. Powołano tam wicekróla, który rządził większością Indii. Na pozostałych terenach panowali zależni od Brytyjczyków radżowie.
Wielka Brytania kontynuowała także swoje podboje kolonialne na kontynencie afrykańskim. Po tym jak w 1869 roku uruchomiono kanał sueski, Brytyjczycy przejęli kontrolę nad Egiptem. W latach 1881-1885 wybuchło z tego powodu w Sudanie antybrytyjskie muzułmańskie powstanie Mahdiego. Z kolei na południu Afryki Wielka Brytania postanowiła przejąć kontrolę nad Oranią i Transwalem, czyli afrykanerskimi państwami stworzonymi przez holenderskich osadników (osadnicy zwani byli Burami). Konflikt nazywany został wojną burską i trwał w latach 1899-1902. Zakończył się zwycięstwem Brytyjczyków i utworzeniem Unii Południowej Afryki (dzisiaj RPA), która została brytyjskim dominium.
Poza podbojami w Afryce Północnej, Brytyjscy podróżnicy spenetrowali prawie całą Afrykę środkową. Kontrolowali w wyniku tego rozległe terytoria łącznie z dzisiejszą Nigerią.

Kolonizacja francuska

Francja podobnie jak Wielka Brytania, próbowała zdobyć jak największe wpływy w Chinach, co udało im się w roku 1860. Francji w tym czasie udało się także przejąć kontrolę nad Indochinami, czyli terenem dzisiejszego Wietnamu, Laosu i Kambodży. Poza tym Francuzi skolonizowali lub podporządkowali sobie całą północno-zachodnią Afrykę. Zresztą pod koniec XIX wieku ekspansja w Afryce północnej prawie doprowadziła Francję do wojny z Wielką Brytanią, gdyż ich interesy starły się na ziemiach dzisiejszego Sudanu. Jednak konfliktowi udało się zapobiec.

Kolonizacja niemiecka

Niemcy rozpoczęły proces kolonizacji na wielką skalę dopiero po zjednoczeniu w roku 1871. Były już w dużym stopniu opóźnione w stosunku do innych mocarstw europejskich, więc wiele terytoriów było już w tym czasie kontrolowane przez europejskich rywali Niemiec. Podobnie jak inne mocarstwa, pod koniec XIX wieku Niemcom udało się zdobyć swoją strefę wpływów w Chinach. Głównie dzięki militarnej pomocy Niemiec udało się stłumić chińskie powstanie bokserów, które wybuchło w 1900 roku. Skutkiem powstania było całkowite osłabienie Chin i w końcu upadek cesarstwa w 1911 roku.
Niemcy zdobyli też kilka kolonii w południowej Afryce, między innymi tereny dzisiejszej Namibii. W 1904 roku miało tam miejsce powstanie ludów Herero, stłumione przez Niemców.

Kolonizacja japońska

Japonia do połowy XIX wieku była państwem znacznie odbiegającym od mocarstw europejskich pod względem gospodarczym i technologicznym. Wynikało to w dużej mierze z izolacjonistycznej polityki prowadzonej od wielu stuleci przez japońskie rządy. Jednak w 1954 roku flota USA pod dowództwem admirała Perry'ego zmusiła Japonię do otwarcia się na świat. Po tych wydarzeniach przyspieszenia nabrał proces reform Meidżi (po japońsku oświecenie). Uratowało to kraj przed uzależnieniem kolonialnym oraz wzmocniło i unowocześniło jego gospodarkę. Zniesiono przywileje samurajów, wprowadzono powszechny obowiązek edukacji oraz służby wojskowej. Wprowadzono także konstytucję i system parlamentarny. Dzięki temu nastąpił szybki rozwój gospodarczy oraz wzmocnienie armii. Dzięki unowocześnieniu przemysłu zwiększono produkcję, co spowodowało z kolei poszukiwanie nowych rynków zbytu dla japońskich towarów. Jednocześnie potrzebowano coraz więcej surowców mineralnych, których wyspiarska Japonia nie posiadała zbyt wiele. Naturalnym stało się, że Japonia zaczęła, podobnie jak państwa europejskie, dążyć do ekspansji kolonialnej. Po pokonaniu w 1905 roku Rosji, Japonii udało się sięgnąć po kolonie takie jak Korea, czy Formoza. Japończycy posiadali także swoją strefę wpływów w Chinach.

Skutki XIX-wiecznej ekspansji kolonialnej

W początkach XIX wieku w wyniku kolonizacji, mocarstwa Europejskie zdobyły w świecie dominującą pozycję. Jednak na początku wieku XX nie było już właściwie terenów nieskolonizowanych. Sytuacja ta musiała prowadzić do konfliktów. Z podziału kolonii najbardziej niezadowolone były Niemcy, gdyż one rozpoczęły proces kolonizacji najpóźniej i odniosły w związku z tym stosunkowo najmniejsze korzyści. Dążenia do powiększenia terytoriów kolonialnych przez Niemcy stały się, więc jednym głównych powodów wybuchu I Wojny Światowej.

VIII. Powstanie gospodarki światowej.

1. Rola i skutki ekspansji terytorialnej

W XIX wieku wzrosło znaczenie handlu na duże odległości. Zaczął zwiększać się międzynarodowy przepływ ludzi i kapitału (migracje i inwestycje zagraniczne). Procesy te dotyczyły jednak tylko Europy i Ameryki; udział Azji i Afryki w ekspansji handlu był minimalny. Państwa azjatyckie prowadziły politykę maksymalnej izolacji, z kolei klimat Afryki był niekorzystny dla Europejczyków.

Do wybuchu II wojny światowej największym mocarstwem kolonialnym świata była Wielka Brytania; czerpała pokaźne zyski z eksploatacji odbitych terytoriów Afryki, Azji, Ameryki i Australii.

W okresie rozwiniętego kapitalizmu kolonizacja europejska osiągnęła największe rozmiary i przebiegała z największym rozmachem; z końcem XIX w. skończył się podział kuli ziemskiej na posiadłości i sfery wpływów kilku mocarstw. W podbojach terytorialnych coraz większą rolę odgrywały nie tylko względy ekonomiczne, ale i polityczne oraz militarne.

Najbardziej uprzemysłowione kraje świata wykorzystywały swe kolonie jako zagraniczne rynki zbytu. Prowadziło to do poszukiwania nowych możliwości podbojów kolonialnych. Dodatkowo, zasoby ze źródeł pozaeuropejskich wspomagały rozwój przemysłu europejskiego oraz pozwalały na jego trwanie (zwłaszcza surowce energetyczne).

Odrodzenie imperializmu pod koniec XIX w. poszerzyło system handlu światowego z Europą jako centrum.

Niekiedy pojawia się rozróżnienie między kolonializmem, a imperializmem (który jest nie zasiedlaniem, a tylko kontrolowaniem obcego terytorium i poczynań narodów je zamieszkujących); w tym sensie imperiami były nieposiadające kolonii Rosja i Austro-Węgry.

Imperializm tego okresu nazywano imperializmem gospodarczym, choć i wcześniejsze podboje miały podłoże ekonomiczne. Nazewnictwo to wyjaśnia się tym, że na skutek procesów, zachodzących w świecie kapitalistycznym, imperializm zaczął wynikać z konieczności poszukiwania nowych rynków zbytu i możliwości inwestowania. W rzeczywistości jednak u podstaw imperializmu leżały polityka mocarstwowa i względy militarne.

2. Główne czynniki wpływające na wykształcenie się gospodarki międzynarodowej

a) ukształtowanie się eurocentrycznego systemu w handlu światowym

Na początku XIX w. 1/5 ludności świata zamieszkiwała Europę; kontynent ten był centrum, pobudzającym do działania gospodarkę całego świata. Państwa europejskie w procesie kolonizacji podporządkowywały sobie pozostałe kontynenty, wpływały na ich gospodarkę, eksploatowały surowce, jak również traktowały je jako rynki zbytu (a więc prowadziły z nimi handel). Na skutek wykorzystywania kolonii, państwa europejskie bogaciły się, jeszcze bardziej umacniając swoje wpływy polityczne i militarne. Większość państw liczących się na arenie międzynarodowej (Anglia, Francja, Niemcy), znajdowało się na kontynencie europejskim (najbardziej znaczący wyjątek to USA).

Ruchy migracyjne najczęściej opierały się na przenoszeniu się mieszkańców Europy na inne kontynenty, co również umacniało pozycję Europy jako centrum, wpływającego na cały świat. Ponadto, rasa biała miała do ras innych stosunek silnie rasistowski. Europejczyków i Amerykanów cechował etnocentryzm, umocniony przez darwinizm, ale dostrzegalny już w działalności misjonarzy chrześcijańskich (która była wyrazem wiary w moralną i kulturową wyższość Europejczyków); miejsce centralne przyjmowali za naturalne.

b) powstanie światowego systemu komunikacyjnego

1698 r. - Thomas Savery - patent na pompę parową. Ulepszoną wersję - kowal Newcomen (tzw. maszyna atmosferyczna). 1769 - James Watt - maszyna parowa.

Zasadnicze przeobrażenia w dziedzinie transportu i komunikacji dokonały się dopiero w XIX w.; wiązały się z wykorzystaniem maszyny parowej jako środka lokomocji. Przeszkodą dla zbudowania parowozu była niemożność ustalenia właściwych proporcji między jego ciężarem, a wytrzymałością torów żelaznych (i zapewnienia parowozom odpowiedniej przyczepności do szyn).Dopiero innowacje George'a Stephensona umożliwiły budowę zdatnej do użytku lokomotywy. Pierwsze parowozy były niewielkich rozmiarów; większe zaczęto budować na przełomie XIX i XX wieku. W tym czasie pojawiła się również realna konkurencja ze strony trakcji elektrycznych i silników dieslowskich (opracowanych w 1892 r. przez Roberta Diesla - silnik wysokoprężny, napędzany ciężkimi olejami). W latach 1885 - 1890 Daimler ukończył budowę motocykla, a Benz - samochodu na trzech kołach. Również w 1892 r. Henry Ford założył swój pierwszy warsztat produkujący samochody.

W połowie XIX w Europie najbardziej rozbudowaną siecią kolei dysponowała Anglia. Na kontynencie najwcześniej budować kolej zaczęła Belgia, znaczny postęp w tej dziedzinie dokonał się także w pierwsze połowie XIX w. we Francji i Niemczech. Rozwój kolei nie następował praktycznie w ogóle na obszarach będących pod panowaniem cara Rosji oraz sułtana. W tym okresie planów budowy kolei nie było również w Szwecji, Norwegii i Portugalii. Dopiero druga połowa XIX w. łączyła się z ogólnoeuropejskim, a nawet i pozaeuropejskim (Indie, Ameryka Łacińska, płd.-wsch. Afryka) rozwojem kolei. Przez cały XIX wiek dynamiczną rozbudowę kolei prowadziły Stany Zjednoczone. Na przełomie XIX i XX w. przystąpiono do budowy połączeń kolejowych między odległymi regionami kontynentów: linii transsyberyjskiej (Czelabińsk-Władywostok), transafrykańskiej (Kair-Kapsztad) oraz transandyjskiej (Buenos Aires-Valparaiso).

Na skutek rozwoju różnych gałęzi gospodarki i rosnącego tempa urbanizacji, rozbudowa linii kolejowych nabierała coraz większego znaczenia. Rozwój dróg żelaznych był finansowany przez państwo i nierównomierny w poszczególnych krajach i regionach.

Wraz z rozwojem kolejnictwa rozwijało się budownictwo dróg bitych. (nawierzchnie z asfaltu, betonu, żużlu i klinkieru zamiast „kocich łbów” (dróg układanych z kamieni) lub ubijanych ze żwiru. Pojawiały się udoskonalone tunele i mosty.

W 1807 r. Amerykanin Robert Fulton skonstruował okręt o napędzie parowym (statek Clermont, rejs po rzece Hudson). Na początku XIX wieku rozpoczęto regularne połączenia transatlantyckie. Poza pasażerami, parowce przewoziły również pocztę oraz drogie, lekkie towary. W II połowie XIX wieku rozpoczęła się era wielkich statków oceanicznych (wiązało się to z wprowadzeniem śrub napędowych, silnika sprzężonego, stalowych kadłubów oraz otwarciem Kanałów Sueskiego i Panamskiego).

Przez udoskonalenie żeglugi (oceaniczne statki parowe) oraz wzrost znaczenia kolei, pokonano naturalną przeszkodę dla handlu międzynarodowego - wysokie koszty transportu. Kolej i parowce umożliwiły rozszerzenie handlu poza rynki lokalne, co następnie umożliwiło specjalizację i spadek kapitałochłonności produkcji. Parowóz oraz żelazne (lub stalowe) szyny stanowiły symbole i instrumenty industrializacji.

Udoskonalenie transportu pozwoliło na import artykułów żywnościowych na wielką skalę oraz migrację ludności; ułatwiało to z kolei wymianę poglądów i wiadomości, a więc poznawanie różnych obyczajów i kultur. Wpłynęło również na ożywienie gospodarcze regionów leżących na uboczu wielkiego przemysłu i handlu.

W XIX wieku pojawił się również nowy środek komunikacji - zbudowany w 1852 r. przez Henri'ego Giffarda sterowiec. Nad udoskonaleniem komunikacji lotniczej pracował również F. von Zeppelin, za którego namową podczas I wojny światowej sterowce wykorzystywano do celów militarnych.

W 1905 r. bracia Wright w USA skonstruowali latającą maszynę, która była cięższa od powietrza. Choć w czasie I wojny światowej niektóre państwa dysponowały już powietrznymi siłami zbrojnymi, ze względu na niedoskonałość konstrukcji nie odegrały one wówczas większej roli.

W 1919 r. Alcock i Brown przelecieli nad Atlantykiem. W 1920 r. powstały pierwsze regularne lotnicze linie komunikacyjne.

Do kategorii komunikacji należy również zaliczyć wynalezienie maszyny papierniczej w 1800 r. oraz cylindrycznej prasy drukarskiej (I wykorzystanie - 1812 r. „The Times”), które znacznie obniżyły koszty druku książek i gazet. Zmieniła się również technika produkcji papieru (oraz akcyza i ofrankowanie na niego), dzięki czemu materiały do czytania stały się powszechnie dostępne (co zwiększyło piśmienność). Zakończeniem procesu udoskonalania techniki drukowania i składania było wynalezienie linotypu (1885, Otmar Mergenthaler).

W 1819 r. wynaleziono litografię, a w 1827 - fotografię. W 1840 r. Wielka Brytania wprowadziła ujednoliconą opłatę za listy (jednopensowe ofrankowanie listów), w krótkim czasie zrobiła to większość pozostałych krajów europejskich.

1850 r. - pierwsza linia telegraficzna pomiędzy głównymi miastami Ameryki oraz pomiędzy głównymi miastami Europy (telegraf - Samuel Morse). 1851 r. - pierwsza podwoda linia telegraficzna (dno kanału La Manche). 1866 r. - linia telegraficzna między Ameryką Północną a Europą.

1876 r. - opracowanie telefonu (Alexander Graham Bell); początkowo stosowany na skalę lokalną.

1895 r. - telegraf bezprzewodowy (radio) - Guglielmo Marconi.

1868 r. - maszyna do pisania - patent Christophera Sholesa (model „Remington”).

Wszystkie te wynalazki przyczyniły się do zwiększenia przepływu informacji potrzebnych przy operacjach na wielką skalę.

c) rozwój ruchów migracyjnych o zasięgu światowym

W XIX w. nie tylko wzrósł przepływ swobody towarów, ale i wszystkich (poza ziemią) czynników produkcji.

Przepływ ludzi nazywamy migracjami. Są dwa rodzaje migracji: wewnętrzna i zewnętrzna. Migracje są przeważnie dobrowolne (spowodowane sytuacją ekonomiczną kraju), choć bywają również efektem przesiedleń lub prześladowań politycznych.

Wewnętrzne migracje dotyczyły głównie przenosin ze wsi do miast, co doprowadziło do znaczącego wzrostu liczby ludności miejskiej (tendencja do urbanizacji). Jeśli chodzi o migracje zewnętrzne, to w XIX w. przepływ ludzi odbywał się głównie między Europą a krajami zamorskimi, choć występował również miedzy państwami w samej Europie. Najwięcej ludzi emigrowało z Wysp Brytyjskich. Ogółem z Europy wyjechało około 60 mln osób. Migracje te miały efekt pozytywny - łagodziły presję ludnościową w krajach opuszczanych, zmniejszając tym samym nacisk na płace realne; z kolei krajom bogatym dostarczały siły roboczej. Ruchy te przyczyniały się także do integracji światowej gospodarki (tworząc więzi gospodarcze, międzyludzkie i kulturowe).

d) międzynarodowy przepływ kapitałów

Wzrost produkcji w krajach uprzemysłowionych powodował nasycenie krajowego rynku różnego rodzaju towarami. Następowały cyklicznie powtarzające się kryzysy nadprodukcji. Wzrastała koncentracja kapitału w krajach wysoko rozwiniętych. Sposobem utrzymania koniunktury gospodarczej był wywóz kapitału do państw słabo uprzemysłowionych (jedna z cech charakterystycznych kapitalizmu II połowy XX w., obok koncentracji produkcji i walki o nowe rynki zbytu). Eksport kapitału umożliwiał uzyskanie nowych rynków zbytu, taniej siły roboczej oraz niekiedy eksploatacji cennych surowców.

Wywóz kapitału przyjmował również postać: pożyczek udzielanych przez państwowe lub prywatne banki krajów wysoko uprzemysłowionych (w zamian za otrzymany kredyt rządy państw rozwijających się gospodarczo miały obowiązek zakupu określonych przez pożyczkodawców towarów); udzielaniu kredytu bankowego prywatnym przedsiębiorstwom zagranicznym; skupowaniu akcji obcych przedsiębiorstw.

Eksport kapitału w formie inwestycji zagranicznych znacznie zwiększał integrację światowej gospodarki. Inwestycje zagraniczne były finansowane środkami, pochodzącymi z dwóch źródeł: eksportu towarów oraz eksportu niewidzialnego (usług morskich, międzynarodowych usług bankowych i ubezpieczeniowych itp.).

Głównym motywem inwestycji zagranicznych jest nadzieja inwestora na osiągnięcie wyższego zysku za granicą niż w kraju.

Na mechanizm inwestycji zagranicznych składają się różne rozwiązania kwestii przekazywania środków finansowych między krajami (m.in. rynki walutowe, giełdy papierów wartościowych, banki centralnych, prywatne i akcyjne banki inwestycyjne, firmy maklerskie…)

Eksport kapitału z Wielkiej Brytanii do około 1870 r. stanowił 60% wywozu kapitałów na świecie (i był to niemal wyłącznie eksport niewidzialny); później nastąpiła ekspansja kapitału niemieckiego, francuskiego, belgijskiego i holenderskiego do krajów Europy Wschodniej, Ameryki, Afryki i Azji, choć Anglia pozostawała do wybuchu I wojny światowej największym eksporterem kapitału.

Przed rokiem 1850 Brytyjczycy inwestowali w obligacje państwowe kilku państw europejskich; po Wiośnie Ludów (1848) skupili się prawie wyłącznie na rynku amerykańskim. Z kolei po wojnie secesyjnej to Stany Zjednoczone zaczęły nabywać zagraniczne papiery wartościowe; podczas I wojny światowej na skutek udzielanych pożyczek stały się największym wierzycielskim państwem świata.

W Europie najwięcej kapitału obcego zainwestowano w Rosji.

W okresie inwestycji i pożyczek niektóre kraje z dłużników (per saldo) stały się wierzycielami (per saldo). Najważniejsze z tych państw to Niemcy.

Najgorzej spłacały i najmniej produktywnie wykorzystywały pożyczki kraje śródziemnomorskie i Europy Płd.-Wsch. Z kolei państwa skandynawskie, choć ich pożyczki były niewielkie, wykorzystywały je bardzo mądrze. Skutkowało to szybkim rozwojem gospodarczym i wysoką stopą życiową w tych krajach. Podobne zjawisko można było zauważyć również w Australii, Nowej Zelandii i Kanadzie.

Głównym przeznaczeniem zainwestowanych pieniędzy były kwestie infrastrukturalne (m.in. budowa kolei).

Skutkiem ekspansji obcych kapitałów był powrót pod koniec XIX wieku do polityki protekcjonizmu, (czyli nakładania na importowane towary wysokich ceł, w celu ograniczenia konkurencyjności obcych wyrobów

Pierwszym krajem, w którym podjęto działania w tym kierunku były Niemcy (Otto von Bismarck), później kroki takie podjęła również Francja. Najbardziej protekcjonistycznym państwem stały się szybko Stany Zjednoczone. Wkrótce pojawiły się wojny celne: między Niemcami i Rosją w 1892 r., a później m.in. również między Włochami a Francją, Niemcami a Kanadą oraz Austrią i Serbią.

Mimo wszystko powrót do protekcjonizmu nie był pełny; zachowano wiele zasad wolnego handlu. Pełną politykę wolnego handlu prowadziła jednak jedynie Anglia.

Na początku XX w. gospodarka światowa była bardziej zintegrowana i współuzależniona niż kiedykolwiek przedtem.

IX. Ewolucja stosunków gospodarczych w krajach kapitalistycznych po II wojnie światowej (czynniki wpływające na przyśpieszenie rozwoju gospodarczego).

1. Kształtowanie się społeczeństw przemysłowych

W społeczeństwie przemysłowym przemysł dominuje w gospodarce, przy zmniejszonym znaczeniu rolnictwa. Po II wojnie światowej takie społeczeństwo mogło rozwijać się dopiero gdy zlikwidowano problem braku żywności (związany z wojną i nieurodzajem 1947 r.). Przed II wojną światową problem ten rozwiązywał import, ale na skutek złego powojennego stanu finansowego, państwa nie dysponowały środkami na zakup żywności. Wyżywienie i zaopatrzenie ludności w niezbędne do życia produkty stało się więc głównym problemem tego okresu. Niezbędna okazała się pomoc ze strony USA: utworzono organizację o nazwie UNRRA (Administracja Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy), która rozdawała w Europie żywność, odzież, koce i medykamenty; 2/3 kosztów pokryły USA, resztę - pozostali członkowie ONZ. W 1947 r. USA zaproponowały tzw. plan Marshalla. Wzięło w nim udział 16 państw. Doprowadził on do wzrostu produkcji przemysłowej, produktu narodowego, wzajemnej wymiany handlowej i ożywienia gospodarczego jak również powstrzymania inflacji i konfliktów społecznych w tych krajach.

Trudna sytuacja gospodarcza i polityczna kapitalistycznych państw europejskich spowodowana była spadkiem produkcji, wzrostem inflacji i obniżeniem stopy życiowej ludności; trudności z odbudową wynikały z braku kapitałów, materiałów, surowców oraz problemów transportowych. Niełatwe były również: demobilizacja i przestawienie produkcji na cele cywilne (co wywołało wzrost bezrobocia, brak mieszkań). Dzięki pomocy USA, po 1947 r. sytuacja społeczno-gospodarcza zaczęła zmieniać się na lepsze.

Proces odbudowy gospodarczej Europy zakończył się w 1949 r. (przekroczono wówczas przedwojenny poziom produkcji przemysłowej).

Po II wojnie światowej największą potęgą ekonomiczną świata były Stany Zjednoczone, ale ich rozwój był znacznie wolniejszy od rozwoju gospodarek krajów Europy Zachodniej i Azji Płd.-Wsch., więc z biegiem czasu traciła swoją przewagę.

W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku większość krajów zaobserwowała postęp gospodarczy. Następował wzrost ilości i kwalifikacji siły roboczej, rosły zarobki, popyt konsumpcyjny, a postęp techniczny wymuszał inwestycje produkcyjne. W krajach rozwiniętych następował proces przesuwania się siły roboczej z dziedzin o niskiej wydajności pracy (rolnictwo) do gałęzi o wyższej efektywności (przemysł i usługi). (Jest to obiektywna prawidłowość, związana z rozwojem gospodarczym, prowadząca do powstania społeczeństw przemysłowych). Pojawiło się sformułowanie „cud gospodarczy” (pierwszy raz w 1948 r. na określenie przyspieszenia wzrostu gospodarczego w Niemczech Zachodnich po reformie walutowej); używano go w stosunku do całego okresu lat '50 i '60.

Na wzrost gospodarczy w latach 1956-1970 złożyło się wiele różnorodnych czynników: planowanie długofalowego rozwoju gospodarczego, znaczne zwiększenie udziału państwa w inwestycjach, wyznaczanie kierunków inwestowania; oparcie wzrostu gospodarczego na finansowaniu i wykorzystywaniu postępu naukowo - technicznego; podejmowanie działań zmierzających do zmniejszenia dysproporcji regionalnych; rozwój przemysłu zbrojeniowego (spowodowany wyścigiem zbrojeń), napływ taniej siły roboczej z krajów słabiej do wysoko rozwiniętych, procesy integracji gospodarczej.

Dynamiczny rozwój gospodarczy wiąże się z ekspansją wymiany międzynarodowej, która powoduje wzrost efektywności działalności gospodarczej.

Kluczową rolę w europejskim wzroście gospodarczym po II wojnie światowej można przypisać pomocy amerykańskiej, ale zachowanie szybkiego tempa rozwoju gospodarczego zawdzięczali Europejczycy oszczędnością i inwestycjom. Rządy uczestniczyły (pośrednio i bezpośrednio) w życiu gospodarczym na dużo większa skalę niż poprzednio; wynikało to z konieczności koordynowania odbudowy (zadania na wielką skalę) oraz pamięci o nieszczęściach gospodarczych lat '30. Nie była to już czysta gospodarka kapitalistyczna (wolnorynkowa), lecz gospodarka mieszana.

2. Cechy społeczeństwa przemysłowego

Społeczeństwo przemysłowe to specyficzny rodzaj społeczeństwa, który wykształcił się w okresie nowoczesności - po rewolucji przemysłowej (wcześniejsze społeczeństwa są określane jako społeczeństwa tradycyjne). Społeczeństwa przemysłowe charakteryzuje malejąca liczba osób zatrudnionych w rolnictwie, dominująca rola, przemysłu i inne zjawiska społeczne wynikające z procesu industrializacji (rosnąca produktywność, poprawa warunków życia, zmniejszanie się znaczenia instytucji rodziny, sekularyzacja, urbanizacja). Cechą istotną jest też wzrost heterogeniczności społeczeństwa, ze względu na podział pracy wymagany w przypadku produkcji masowej, charakterystycznego sposobu wytwarzania w tego typu społeczeństwach.

3. Poziom rozwoju usług i struktura zatrudnienia w krajach wysoko rozwiniętych i Polsce

W latach '50 i '60 do najszybciej rozwijających się krajów świata należały kraje komunistyczne; nie wykorzystały one jednak swoich szans rozwojowych. Odnotowano tam szybkie uprzemysłowienie i urbanizację, zlikwidowano szereg problemów społecznych (analfabetyzm, bezrobocie), ale ów postęp miał charakter rabunkowy. Od lat '70 zaczęły narastać zjawiska kryzysowe (podłoże: ogólna niewydolność gospodarki komunistycznej), które doprowadziły do kryzysu w latach '80.

W krajach wysoko rozwiniętych zwiększało się zatrudnienie w przemyśle (a później w usługach), a w rolnictwie - zmniejszało. W USA następowały zmiany w strukturze gałęziowej przemysłu, w rolnictwie stosowano interwencjonizm.

W Polsce po wojnie pojawiło się bezrobocie agrarne (rezerwy siły roboczej w rolnictwie), będące barierą rozwoju gospodarczego. Dodatkowo około miliona chłopów przeniosło się ze wschodu na zachód i północ Polski i wiele lat zajęło im przystosowanie się do odmiennych warunków życia i pracy.

Przed 1956 r. struktura społeczna dzieliła się na „elitę władzy” oraz zarządzany przez nią proletariat (resztę społeczeństwa, robotnicy, chłopi i pracownicy umysłowi); po 1956 r. wykształciła się tzw. „socjalistyczna klasa średnia”.

Około 1980 r. większość społeczeństwa zatrudniona była w przemyśle (klasa robotnicza); procent zatrudnienia w rolnictwie (chłopi) oraz procent inteligencji, drobnomieszczaństwa i innych grup były porównywalne (około 25 %). Jeszcze w roku 1950 w rolnictwie zatrudnione było 47% społeczeństwa.

Zwiększenie produkcji przemysłowej było skutkiem procesu industrializacji, będącej głównym celem planu sześcioletniego. Nie tylko wzrosła ilość zakładów przemysłowych, ale również zmieniła się struktura przemysłu (zwiększenie udziału przemysłu elektromaszynowego i zbrojeniowego). Industrializacja odbywała się jednak kosztem rolnictwa, które zostało zaniedbane.

Polityka zarządzania przedsiębiorstwami przez państwo doprowadziła do spadku liczby przedsiębiorstw prywatnych (dotkliwe dla małych miast); podobna negatywna polityka prowadzona była wobec rzemiosła.

XII. Problematyka industrializacji i kryzysów rynkowych w Polsce (1950-1970)

1.Początek Planu sześcioletniego (1950-1956)

2.Nowy cykl gospodarczy

  1. przyśpieszenie akumulacji

  2. wyniki planu 1956-1960

  3. napięcia rynkowe i korekta planu

Po całkowitym przejęciu władzy przez komunistów w końcu lat czterdziestych polityka sprowadzała się do przeniesienia wzorów radzieckich na ziemie polskie. Celem władz była przebudowa struktury ekonomicznej i poprawa stopy życiowej społeczeństwa. Nowe władze przyjęły, że rzeczą nieuchronną jest szybkie uprzemysłowienie i rozwój przemysłu ciężkiego. Były to wytyczne planu sześcioletniego przypadającego na lata 1950 - 1955, przyjęte na Kongresie Zjednoczeniowym w grudniu 1948 r. Twórcą planu sześcioletniego był Hilary Minc. Realizację zamierzeń miał zapewnić system centralnego planowania. Organem planującym była Państwowa Komisja Planowania Gospodarczego (PKPG).

Realizacja planu:

Głównym celem planu sześcioletniego była industrializacja. Przewidywano budowę ponad 1000 nowych obiektów m. in. elektrowni parowych, kopalń węgla kamiennego, kopalń rudy żelaza, pieców martenowskich, baterii koksowniczych, zakładów przemysłu bawełnianego, fabryk samochodów. W planie sześcioletnim 80% nakładów przypadło sektorowi uspołecznionemu. Mimo tego, że rolnictwo było jednym z głównych źródeł akumulacji środków przeznaczonych na uprzemysłowienie kraju to na inwestycje w rolnictwie przeznaczono 4-krotnie mniej pieniędzy niż na inwestycje w przemyśle. Źródłem procesu uprzemysłowienia były dochody pochodzące z przedsiębiorstw państwowych. Największą wagę władze komunistyczne przykładały do kolektywizacji rolnictwa. Chodziło głównie o eliminację większych gospodarstw chłopskich. Do zrzeszania się w spółdzielnie zmuszano metodami administracyjnymi, a przeciw broniącym się stosowano terror. Jeśli chodzi o handel zagraniczny to jego rola była znikoma, ze względu na politykę autarkii, której głównym celem było osiągnięcie samowystarczalności gospodarczej oraz embarga i napiętą sytuację międzynarodową. Polityka handlowa została w pełni podporządkowana potrzebom industrializacji. Rzeczą bardzo ważną jest, że realizacja planu nie wynikała z analiz ekonomicznych, lecz przesłanek ideologicznych i politycznych. Chodziło o to, aby nasycić klasą robotniczą ośrodków, które były niechętnie nastawione do władzy komunistycznej. Dlatego też rozpoczęto budowę huty w okolicy Krakowa.

Charakterystyka planu w poszczególnych latach: