PEDAGOGIKA ZACHODNIOEUROPEJSKA W OKRESIE ODRODZENIA ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM DZIECI SPECJALNEJ TROSKI.
W XIV i XV w. stosunki polityczne i społeczne Europy uległy głębokim przekształceniom. Ustrój feudalny począł się rozkładać, w jego miejsce wchodzi jednolita organizacja państwowa z silną władzą panującego. Rycerstwo traci rację bytu, gdyż wchodzą nowe sposoby wojowania. Wzrost handlu i rękodzielnictwa wynosi miasta, zwłaszcza włoskie, wraz z mieszczaństwem do wielkiego znaczenia. Upada powaga Kościoła, społeczeństwo pragnie myśleć i postępować samodzielnie, rośnie niechęć do autorytetów, tradycji, nęcą nowe drogi. Umysły trzymane przez wieki w ryzach teologii, odwracają się od wskazywanych przez nią ideałów, natomiast doczesność i dobra ziemskie zyskują z powrotem uznanie, którym cieszyły się w starożytności klasycznej. Pierwszym torującym drogi humanizmowi był poeta włoski Franciszek Petrarka, który szydził ze scholastyki, z ówczesnej teologii, nauki prawa i medycyny, uniwersytety nazywał gniazdami zarozumiałej ignorancji. Prawdziwe wcielenie wymowy widział tylko w pismach starożytnych Cycerona i Wergilego. Następne pokolenia poetów rzymskich rzuciły się do studiowania zapomnianych skarbów pogańskiego Rzymu (literatury, poezji, filozofii, wymowy, historiografii, sztuki i architektury). Kiedy głośny pisarz humanistyczny Eneasz Sylwiusz został papieżem Piusem II, uniwersytety włoskie otwarły się na oścież ich wpływom. Gdy z naciskiem Turków na Konstantynopol uczeni greccy zaczęli napływać do Włoch, ruch humanistyczny rozszerzył się jeszcze o znajomość literatury i myśli greckiej, co pogłębiło i umocniło jego postawę. Niechęć do form nauczania kościelnego objawia się tym, że dwory i sfery zamożne organizują u siebie wychowanie prywatne - głównie w Mantui i Ferrarze. Stworzono tu pełne wzorcowe szkoły z pływaniem, ćwiczeniami gimnastycznymi i przebywaniem na świeżym powietrzu. W zakresie edukacji moralnej odżyła zasada starożytnych, oddziaływania na ambicję młodzieży przez pochwały, nagrody i współzawodnictwo wzajemne. Wraca pogląd, że łagodnością można osiągnąć lepsze rezultaty niż surowymi karami.
Pierwszym, krótkim traktatem przepojonym humanizmem była „Książeczka o szlachetnych obyczajach i studiach wyzwolonych” Piotra Vergeria (ok.1400), w której krytykuje klasztorny system wychowania i poleca wszechstronne wykształcenie, uzależnione jednak od wcześniejszej obserwacji uzdolnień dzieci, do której oprócz rodziców włącza się państwo i właściwego ukierunkowania nauczania. Vergerio nakazuje dbać o zdrowie (bieganie, skakanie, strzelanie z łuku, jazda konna, pływanie), z nauk zaś na pierwszym miejscu stawia historię, filozofię moralną i wymowę. Radzi unikać przeciążenia pracą, uczyć dziennie mało, ale gruntownie, ułożyć należyty plan nauczania i rozkład zajęć i często powtarzać, czego się uczyło.
Wkrótce Leonard Bruni w „Rozprawce o studiach i naukach” poleca czytać najlepszych pisarzy łacińskich, głównie Cycero, a odrzucić to, co pisane licho i niepoprawnie. Broni on otwarcie zarzutów o niemoralność stawianych pisarzom pogańskim, twierdząc, że czytający przejaskrawiają niektóre ustępy będące zazwyczaj alegorią.
W 1450 r. powstaje największy traktat pedagogiczny XV w. „Sześć ksiąg o wychowaniu dzieci” napisany przez Maffeo Vegio, który ujmuje wszystkie zagadnienia związane z wychowaniem. Poleca nie straszyć dzieci czarownicami i zabobonami, nie nadawać im ośmieszających imion, nie używać gróźb, obelg i bicia. Zamiast kar poleca wpływać na dzieci dobrocią, pobudzać ambicję i gorliwość poprzez odpowiednie wzory (uważa, że korzystnie może wpłynąć obserwowanie egzekucji). Vegio radzi uczyć się blisko domu pod okiem rodziców, którzy mogą kontrolować postępy ucznia w szkole, radzi położyć nacisk na ćwiczenie pamięci, dużo czytać i deklamować, głównie utwory religijne i moralne (Eneida Wergiliego).
W końcu humanizm zaczyna dobijać się do drzwi uniwersytetów, ale napotyka na ostry opór. Powstają alternatywne szkoły wyższe z katedrami poezji i retoryki, gramatyki klasycznej łaciny i literatury greckiej. Najgłośniejszym z nich jest paryski College de France istniejący do dziś. Uniwersytety, które oparły się nowemu prądowi zaczęły podupadać m. in. Kraków, Sorbona , Wiedeń. Kolonia i Erfurt.
Potężnym sprzymierzeńcem, ułatwiającym szerzenie się humanizmu i oświaty w ogóle, stał się wynalazek druku. Bardzo rzadkie i kosztowne dawniej rękopisy autorów rzymskich i greckich były teraz łatwiej dostępne. Wiedza stała się dostępna bez konieczności studiowania w akademii.
ERAZM Z ROTERDAMU zwany księciem humanistów był najbardziej wpływowym pisarzem pedagogicznym XVI wieku. Uważał się za kosmopolitę i mieszkał w wielu krajach, żył tylko nauką. Erudycja jego olśniewała całą Europę, był bardzo pracowity. O jego przyjaźń ubiegali się papieże i królowie, magnaci i biskupi. Jan Łaski zakupił jego bezcenną bibliotekę, pozostawiają uczonemu jej użytkowanie do śmierci. Do historii pedagogiki można zaliczyć jego dzieła (O sposobie studiów, Wychowanie książęcia chrześcijańskiego, Rozmówki dla dzieci, O sposobie pisania listów, Cyceronianin czyli najlepszy sposób mówienia, O wytworności obyczajów chłopięcych), w których nakazuje rodzicom troskliwość o dzieci, krytykuje szkoły i nauczycieli za szorstkość i nieumiejętne podejście do młodych ludzi, przeraża go treść i metoda nauki. Według niego winna się opierać na językach klasycznych (równocześnie łacina i greka), dalej zalecał historię naturalną, geografię, matematykę jako wiedzę uzupełniającą do klasyki. Ważnym elementem pozostanie poruszenie przez Erazma sprawy kształcenia młodzieży w formach grzeczności zewnętrznej, potrzebnej do życia towarzyskiego oraz sprawy kształcenia kobiet, dla których przewiduje także studia klasyczne.
JAN LUDWIK VIVES w wielkim dziele „O naukach” surowo krytykuje średniowieczny system wychowawczy i kreśli nowy, oparty na etyce chrześcijańskiej i po raz pierwszy psychologii. Uważa, że nie każdy nadaje się do kształcenia i najpierw powinien być czas próby, potem zaś obrany kierunek nauki, która powinna uwzględniać indywidualność, intelekt, wiek, stan fizyczny, moralność oraz przyszły zawód ucznia. Vives uważał za konieczne, aby każda miejska gmina posiadała szkołę z dobrymi nauczycielami, umieszczoną w spokojnej okolicy. Nauczyciele wini zajmować się tylko kształceniem, nie mogą przyjmować darów od uczniów, lecz powinni mieć zapewnioną sowitą państwową pensję zapewniającą szacunek społeczeństwa. Od rodziców domaga się pełnej współpracy ze szkołą. Metodę nauczania proponuje Vives indukcyjną, tzn. pobudzania uczniów do samodzielnego myślenia i wyciągania wniosków poprzez obserwację i kojarzenie. Uczyć należy głównie łaciny od 7 do 15 roku życia, również greki i w fazie początkowej języka ojczystego jako pomocniczego. Należy dużo czytać, głównie teksty źródłowe, potem studiować gramatykę, retorykę, logikę, a po nich nauki rzeczowe: przyrodnicze (czerpane z Arystotelesa i z natury), historia z życiem wewnętrznym narodów, matematyka i w miarę możliwości rolnictwo, architektura, żeglarstwo itp. Wiele uwagi poświęca Vives dydaktyce, zwraca szczególną uwagę na potrzebę ciągłego kontrolowania ucznia poprzez odpytywanie, powtarzanie i pisanie wypracowań. W zakresie dyscypliny żąda łagodności ograniczając się do pouczeń, upomnień i nagan. Nauczyciel powinien być autorytetem, który starannie i interesująco prowadzi wykład. Nauką nie należy przeciążać, pamiętając o umiarkowanych ćwiczeniach gimnastycznych w oddzielnych salach i zabawach na powietrzu. Wychowanie widzi Vives jako zadanie społeczne, do którego powinno się powołać odpowiednie organy. Pilnym czytelnikiem Vivesa w Polsce był Andrzej Frycz Modrzewski.
REFORMACJA (1517) powoduje oderwanie się od Kościoła Niemiec, Szwajcarii, Niderlandów, Anglii, Danii i Skandynawii, co w pierwszym momencie wpływa ujemnie na szkolnictwo, gdyż zostaje zachwiana pozycja prawna i ekonomiczna szkół. Dostrzega to Luter i apeluje do władz miast, aby zakładały i utrzymywały szkoły chrześcijańskie wyłącznie z językiem łacińskim. Kiedy Bracia Czescy wprowadzali nabożeństwo w języku ojczystym ułożyli zbiór zasad wiary w języku ojczystym, co skrzętnie podchwycił Luter i opracował słynny „Katechizm” (1529), który później wywołał takież nauczanie po stronie katolickiej. Z czasem przywódcy protestantyzmu próbowali organizować naukę szkolną dla dzieci warstw ludowych, co w końcu doprowadziło do powstania po wsiach „szkółek niemieckich”, prowadzonych przez kościelnych, w których do nauki katechizmu dołączono czytanie i pisanie, a czasem nawet rachunki. Można by rzec, że były to zawiązki ludowej szkoły elementarnej, które jednak nie utrwaliły się wystarczająco i na razie zwyciężyła łacina.
Filip Melanchton, współpracownik Lutra, poprzez wielostronne i uporczywe działanie wyrwał szkolnictwo protestanckie z niebezpiecznego przesilenia: opracował w 1528 r. saską organizację szkolną, która stała się wzorem dla innych krajów protestanckich, zreformował wiele uniwersytetów, ułożył wzorcowe podręczniki do nauki gramatyki łacińskiej i greckiej, retoryki i logiki, fizyki i etyki.
JAN STURM - najgłośniejszy i najstaranniejszy pedagog szkolny XVI w., który zebrał w zwarty system teoretyczny różne pomysły i doświadczenia szkół humanistycznych. W latach 1538 - 1581 był kierownikiem miejskiej szkoły w Sztrasburgu alzackim, której nadał samodzielnie opracowany ustrój, czym zdobył tak wielki rozgłos, że z wielu krajów Europy tłumnie tam młodzież ściągała, roznosząc potem sławę Sturma i jego systemu. Opracował on pisma programowe (O dobrym urządzaniu szkół, Listy szkolne, Listy akademickie), w których podaje cele wychowania szkolnego: pobożność rozumną i wymowną, wychowanie w znajomości rzeczy, czyli w naukach oraz w językach, w sztuce słowa. Każda lekcja w jego szkole miała zgłębiać znajomość pięknej łaciny, nic w programie szkolnym nie mogło pozostawać poza jego nawiasem, wokół niego przeprowadzona została doskonała koncentracja wszelkiego nauczania.
Pełny plan nauki szkolnej Sturm rozłożył na 10 lat, dzieląc szkołę na 10 klas (1 klasa - 1 rok). Dwie najniższe klasy (10 i 9) uczyły elementarnej łaciny z prostymi formami gramatycznymi (odmiana słów i rzeczowników, utrwalanie słówek łacińskich). W tych dwóch klasach jedynie był dopuszczalny język ojczysty jako pomocniczy. W klasach od 3 do 6 studiowano gramatykę łacińską, z czego w klasie 6 zaznajamiano się z najwyższą częścią gramatyki tj. prozodią - nauką o budowie wiersza oraz poznawano alfabet i początki gramatyki greckiej. W czterech ostatnich klasach uczono retoryki. W celu opanowania biegle łaciny uczeń musiał poznać ponad 20 tysięcy słów w ciągu pierwszych sześciu lat. Każdy uczeń miał dzienniczek, w którym zapisywał poznane wyrazy i ciekawe zwroty, z których był codziennie odpytywany, zaś co roku sprawdzano, czy umie słówka z lat poprzednich.
Sturm opierając się na Kwintylianie zastosował w szkole na ogromną skalę ćwiczenia pisemne, streszczenia, tłumaczenia i opisy. Ulubionym ćwiczeniem były też deklamacje, odgrywano komedie Plauta i Terencjusza, jak też mowy sądowe Cycerona. Niestety wykształcenie , jakie dawała szkoła było bardzo jednostronne. Zapomniano o naukach ścisłych, a mimo to program ten opanował wychowanie Europy XVI wieku