"(...) Faszyzm to kierunek i ruch polityczny o charakterze totalitarnym, nacjonalistycznym i rasistowskim, który ukształtował się po I wojnie światowej we Włoszech, później także w innych krajach. Forma totalitarnej dyktatury opierała się na zasadzie wodzostwa, dysponowała zhierarchizowanym aparatem partyjnym, stosowała terror wobec przeciwników politycznych"... Taka jest słownikowa definicja tego zjawiska, które wstrząsnęło Europą i światem XX wieku. Jaka była jednak przyczyna narodzin tego fenomenu? Jak wyglądała ideologia i ustrój, stanowiący bez wątpienia czarną kartę historii?
Na te pytania postaram się odpowiedzieć w aspekcie chronologiczno - problemowym, przyglądając się sytuacji w latach 1919 - 1939 we Włoszech i Niemczech, gdyż właśnie na tych terenach faszyzm uwidocznił się najwyraźniej.
Ruch faszystowski, wywodzący się z Włoch, czerpał po części z poglądów i myśli wybitnych postaci takich, jak Jean Jacques Rousseau i F. Nitzsche oraz założeń XIX wiecznego nacjonalizmu, jednak ostateczna forma tego ruchu każe dopatrywać się jego źródeł dopiero w momencie zakończenia I wojny światowej. Za fakt determinujący rozwój zdarzeń uznać można postanowienia traktatu wersalskiego - zwanego "dyktatem wersalskim" - który 28 IV 1919 r. nałożył szereg represji: terytorialnych, militarnych i gospodarczych na pokonane państwo niemieckie, a także pominął w swych rozstrzygnięciach sprawę należących do obozu zwycięzców Włoch. Powstałe w ten sposób niezadowolenie społeczne w obu krajach dodatkowo podsycane było niekorzystną sytuacją powojennej gospodarki; zniszczenia, utraty terytorialne i majątkowe w przypadku Niemiec, wyczerpanie surowców i trudności w przestawieniu produkcji z wojennej na pokojową zaowocowały drożyzną, inflacją i bezrobociem. Frustracjom społecznym towarzyszyły zamieszki i niespokojna sytuacja wewnętrzna, a także wzrost aktywności ugrupowań socjalistycznych, które w większości społeczeństwa wywoływało strach przed rewolucją. Dodatkowo zaistniałą sytuację pogarszał brak tradycji parlamentarnych oraz zaufania społecznego do rozrośniętych i skorumpowanych struktur władzy. Takiej rzeczywistości - w coraz powszechniejszej opinii - przeciwstawić się mogła jedynie silna, scentralizowana władza. Kryzys liberalizmu, parlamentaryzmu i racjonalizmu, a także powojenny upadek autorytetów oraz zmiana dokonana w społecznej mentalności po pierwszej tego rodzaju wojnie, w której sprzęt zatriumfował nad człowiekiem i odsłoniła się cała prawda o człowieku; biologiczna, kulturowa i duchowa, stworzyły niezwykle podatny grunt dla nowej ideologii.
Pierwsze założenia faszystowskie nierozerwalnie związane były z osobą Benito Mussoliniego. Ten były socjalista, aktywnie działający na łamach własnej gazety "Il Popolo d`Italia", miał okazać się "zbawcą narodu". Jego poglądy wyrastające nie tyle z pozytywnych założeń, co z ogólnej negacji panujących wartości, takich jak; demokracja, liberalizm, racjonalizm, pacyfizm czy socjalizm szybko trafiły do rzeszy niezadowolonych z sytuacji wewnętrznej obywateli. Mussolini głosił stworzenie Wielkich Włoch - silnego, zjednoczonego państwa, co dawało poczucie tożsamości narodowej i przynależności szczególnie tym, którzy w powojennej rzeczywistości czuli się wyobcowani: bezrobotnym, byłym kombatantom, zrujnowanym przedsiębiorcom, a także młodzieży. W tym celu konieczne było wprowadzenie rządów totalitarnych; kultu jednego wodza, rozwiązania parlamentu i instytucji samorządowych, zlikwidowanie demokratycznego chaosu i wprowadzenie "rządów silnej ręki". Przy tym przemawiająca do tłumu była wizja Mussoliniego o państwie, jako utworze żywym - tzw. państwie organicznym. Zakładała ona, iż państwo to twór składający się z żywych jednostek, nie zaś struktur, którego siła rośnie wraz z wyrzekaniem się praw przez jednostki. Całością kierować powinna elita, pod którą w rzeczywistości kryła się partia, - zbiór jednostek wybitnych, umożliwiających organizmowi "rozrastanie się", czyli ekspansję terytorialną. W niepohamowanym dążeniu do władzy, tworzeniu zaplecza politycznego, Mussolini docenił znaczenie propagandy; umiejętne kierowanie masami, odwoływanie się do nazistowskich haseł i demagogie, co zapewniło mu osiągnięcie szerokiego poparcia w społeczeństwie. Ideologiczną oprawę polityki faszystowskiej stanowiło także odwoływanie się do historii, mitycznej przeszłości i siły narodu, który znów miał się odrodzić.
W związku z podjętymi przez Mussoliniego metodami dążenia do władzy, jego kariera okazała się niezwykle szybka; utworzone w 1919 r. Związki Bojowe - Fasci di combattimento - od których zresztą nazwę zaczerpnął cały ruch - oraz paramilitarne oddziały "czarnych koszul" rozprawiające się siłą z działaczami socjalistycznymi, rozrastały się dynamicznie, zapewniając swojemu przywódcy silne zaplecze polityczne. W 1921 r. jego pozycja była na tyle silna, iż utworzył on Narodową Partię Faszystowską, a sam przyjął tytuł wodza - duce.
W tym samym roku partii udało się wejść do parlamentu i pozyskać rzesze nowych członków; masę młodych ludzi, zafascynowanych kultem siły i militaryzmu - nieodzownego narzędzia w walce o poszerzanie granic. Kolejnym etapem umacniania władzy faszystowskiej było objęcie przez Mussoliniego na drodze zamachu stanu funkcji premiera; tzw. marsz na Rzym zorganizowany przez sympatyzujące z wodzem stronnictwa, pod presją którego król Wiktor Emanuel III , pomimo solidarności wojska i sprzeciwu ówczesnego premiera, zdecydował się oddać mu władzę. I tak 21 października 19222 r. powstał nowy gabinet, tym samym rozpoczął się proces formowania państwa faszystowskiego.
Tymczasem w raz a końcem wojny w Niemczech także narastała sytuacja niezadowolenia społecznego, rozczarowania, a także oskarżeń w stronę utworzonego
19 stycznia 1919 r. parlamentu o zdradę i zaprzedanie kraju na konferencji wersalskiej. Dodatkowo beznadziejny stan represjonowanej gospodarki i zagrożenie rewolucją komunistyczną wzmagały frustrację społeczeństwa; podejmowano zbrojne wystąpienia - jednym z nich był nieudany zamach w marcu 1920r , kiedy to zdemilitaryzowane na mocy dyktatu wersalskiego oddziały na czele Wolfganga Kappa zajęły Berlin. Kolejną próbę przejęcia władzy podjął Adolf Hitler. Ten młody, zapalony Austriak, przekonany o wszechobecnym spisku przeciwko niemu i narodom germańskim, lubujący się w dyscyplinie wojskowej, na czele swego ugrupowania w 1923 r. wdarł się do monachijskiej piwnicy, gdzie przebiegało zebranie ugrupowań konserwatywnych i nawoływał - wzorem Mussoliniego - do "marszu na Rzym". To wystąpienie skończyło się jednak klęską, gdyż jego partia - Narodowo Socjalistyczna Niemiecka Partia Robotników, utworzona z Niemieckiej Partii Robotników - monachijskiego ugrupowania sfrustrowanych kombatantów - w 1919 r. , została zdelegalizowana, a sam Hitler skazany na 5 lat więzienia. 9 -miesięczny w efekcie pobyt w areszcie zaowocował powstaniem książki "Mein Kampf" zawierającej rozbudowaną ideologię faszystowską. Zakładała ona bezwzględną walkę z "dyktatem wersalskim", jako dziełem "światowego żydostwa", zmierzającego rzekomo do unicestwienia Niemiec. Nigdzie pierwiastek rasistowski , w tym konkretnym przypadku antysemityzm, nie wystąpił tak silnie, jak właśnie w faszyzmie niemieckim. Zdaniem zwolenników Hitlera, cała kultura europejska zbudowana została przez rasę nordycką, której najwybitniejszym odłamem byli właśnie Niemcy, predestynowani przez naturę do sprawowania władzy jako "naród panów". W związku z tymi założeniami faszyści nawoływali do eliminacji gatunków zagrażających narodowi Rzeszy, a także do poszerzania "przestrzeni życiowej". Ów rasistowski pierwiastek i głęboko zakorzeniony w świadomości narodu nacjonalizm sprawiły, iż filozofia faszystowska, pomimo swojej prymitywności, szybko znalazła rzesze zwolenników. Zdawała się bowiem tłumaczyć zaistniałą sytuację państwa, dawała poczucie siły i usprawiedliwiała krzywdę doznaną ze strony dyktatu, w reszcie: gruntowała nacjonalistyczną pychę.
Narodową dumę zaspokajały także deklaracje Hitlera o stworzeniu "1000 letniej rzeszy" - silnego imperium, które osiągnąć chciał przez wprowadzenie władzy dyktatorskiej, dyscyplinę i podporządkowanie interesów jednostki państwu. To, jak i koncepcja "państwa organicznego" , kultu wodza, siły i rządów elity, stało się wspólnym elementem włoskiego i niemieckiego ruchu faszystowskiego. Także na wzór włoskich Hitler utworzył swoje oddziały paramilitarne; SA - oddziały szturmowe, dowodzone przez asa lotnictwa - Hermana Goeringa, z których w 1925 r wyodrębnił elitarne oddziały przyboczne - SS.
Ogromny wpływ na wzrost poparcia hitlerowskiego dążenia do władzy miała klasa przemysłowa, która w obawie przed wciąż zagrażającą rewolucją komunistyczną, zdeklarowała swoje poparcie, także finansowe, na zjeździe w Düsseldorfie w styczniu 1932 r.
Wizja przewrotu komunistycznego także bezpośrednio przyczyniła się do przejęcia władzy przez Hitlera; spore poparcie w wyborach parlamentarnych latem 1932 r. i jego spadek jesienią tegoż samego roku, a tym samym wzrost poparcia dla ugrupowań komunistycznych, zmusiły prezydenta do powierzenia Hitlerowi funkcji kanclerza, co nastąpiło 30 stycznia 1933 r. Z chwilą objęcia władzy Hitler rozpoczął formowanie państwa faszystowskiego,
umacniając swoją pozycję aż do objęcia funkcji prezydenta w roku 1934 i krwawej rozprawy z wewnętrzną opozycją w nocy z 29 na 30 czerwca tegoż samego roku (tzw. noc długich noży).
Dojście do władzy dyktatora w obu państwach zapoczątkowało szereg reform i przemian zgodnie z założeniami ideologii faszystowskiej; pierwszym z nich było zapewnienie większości parlamentarnej partii faszystowskiej; włoskiej Narodowej Partii Faszystowskiej, z której następnie powołano Wielką Radę Faszystowską posiadającą kompetencje rządu, oraz niemieckiej NSDAP, a następnie likwidacja opozycji (zabicie przywódcy włoskich socjalistów Giacomo Matteotiego), wprowadzenie bezwzględnego posłuszeństwa partii i jej wodzowi. Scentralizowaniu władzy w osobie faszystowskiego przywódcy towarzyszyło w Niemczech zniesienie federacji związkowej, połączenie władzy premiera i prezydenta w osobie "wodza i kanclerza" oraz polityczne wystąpienia pod hasłem "jeden lud, jedna rzesza, jeden wódź". Wprowadzeniu monopartyjności towarzyszyła także administracja ściśle podporządkowanej partii; struktury urzędowe nakładały się bowiem na partyjne. Zgodnie z koncepcją silnego państwa ograniczono również swobody obywatelskie, wprowadzono cenzurę, zniesiono wolność prasy, zakazano zgromadzeń i pozapartyjej działalności politycznej. Ogromne znaczenie w funkcjonowaniu państwa opartego na dyscyplinie, sile i ekspansji miała armia i policja; szerzące terror "czarne koszule", SA, SS, a także nowoutworzone niemieckie oddziały Tajnej Policji Państwowej - gestapo oraz Służb Bezpieczeństwa - SD. Podjęte jednocześnie procesy militaryzacji i modernizacji wojska w Niemczech, które zakładały przejęcia panowania nad światem, oparte były na najnowszych technologiach umożliwiających przeprowadzenie " wojny błyskawicznej" oraz działaniach propagandowych, stanowiących element wojny psychologicznej. Odpowiednią manipulację masami zapewniały Mussoliniemu i Hitlerowi także posunięcia gospodarcze; już od początku swojej działalności politycznej pozyskiwali oni zwolenników dzięki zwalczaniu bezrobocia poprzez roboty publiczne, ustawodawstwo socjalne, modernizacje w dziedzinie rolnictwa i stymulacje gospodarki dzięki militaryzacji przemysłu. Zmiany wprowadzono również w obrębie organizacji gospodarczych; dotychczasowe związki zawodowe zastąpiono korporacjami - związkami pracowników i pracodawców tej samej branży, organizowanymi przez państwo, do których przynależność była obowiązkowa, a których celem było ograniczenie marksisitowskiej walki klas. Ingerencja partii nie ograniczała się jednak tylko do dziedzin polityczno - gospodarczych, obejmowała bowiem także życie kulturalne i oświatę. Programy nauczania, prasa i publikacje poddawane były ścisłej cenzurze, a wszystkie dzieła o treści sprzecznej z ideologią faszystowską niszczono. Ducha narodowego kształtowano w atmosferze defilad, wieców i wystąpień manifestujących siłę partii, a niemiecką młodzież wychowywano w organizacjach przybudówki partyjnej Hitlerjugend. Wpływ na uformowanie życia kulturalnego III Rzeszy miały także represje wobec społeczności Żydowskiej, ugruntowane w ustawach norymberskich z roku 1935, gdzie mowa była o zasadach obywatelstwa, " ochronie krwi" i honorze, które to spowodowały wymordowanie, osadzenie w obozach koncentracyjnych i migracje inteligencji żydowskiej - w tym Alberta Einsteina - oraz zniszczenie synagog. Jak wspólne dla rządów obu faszystowskich ustrojów były terror i dyscyplina tak jednak różne stanowisko wobec sprawy kościoła; Mussolini w 1929 r. zawarł konkordat i traktat laterański z papieżem Piusem XI, który na rzecz uzyskania suwerenności przez Watykan uznał ustrój faszystowski we Włoszech, podczas gdy Hitler sprawą religii nie był w ogóle zainteresowany. Podsumowując; ustrój faszystowski ingerował we wszystkie przejawy życia społecznego, ustalał normy wewnętrzne i zewnętrzne oparte na renesansowej myśli J.J. Rousseau o społeczeństwie o "jednym sercu i jednej duszy", "jednej wolności, w której wszyscy byliby jednomyślni", tworzył - wg Orwella - "świat ze stali i betonu(...)świat wojowników i fanatyków (...) identycznie myślących i skandujących te same hasła (...), szpiegujących się wzajem...".
Także polityka zewnętrzna obu państw odzwierciedlała dążenia do odbudowy imperium; związanie Włoch z Austrią i Węgrami, protektorat nad Albanią, a co za tym idzie konflikt z Ligą Narodów, agresje w Afryce, a wreszcie utworzenie osi "Berlin - Rzym" i przystąpienie do II wojny światowej. Jeszcze większe rozmiary przybrały niemieckie posunięcia na arenie międzynarodowej; unieważnienie reparacji wojennych, przystąpienie (1926), a następnie wystąpienie ( 1933) z Ligi Narodów, rozpoczęcie wyścigu zbrojeń, remilitaryzacja Nadrenii, zawieranie politycznych traktatów międzynarodowych, wreszcie roszczenia wobec ziem polskich i innych, ingerencja w wojnę domową w Hiszpanii, przyłączenie Austrii oraz sprawa Czechosłowacji, umacniały pozycję Niemiec w Europie. Wystąpienia Hitlera mówiące jedynie o odbudowie Rzeszy i równouprawnienia wobec postanowień traktatu wersalskiego, a także zwalczenie zagrażającego całej Europie ruchu komunistycznego sprawiły, że początkowo nie dostrzeżono zagrożenia, jakie niósł ze sobą faszyzm. W ciągu niespełna 20 lat zrodził się w Europie ustrój, który miał odegrać przerażającą rolę w późniejszej historii.
Podsumowując rozważania o narodzinach owego specyficznego ruchu jakim był faszyzm, należy docenić zmiany społeczno - moralne, jakie zaszły w społeczeństwie po I Wojnie Światowej; efekt " przeczucia chaosu, które postawiło ludzkość twarzą w twarz ze szczególnie przerażającym wymiarem zła, (...) zła które rodzi się z napięcia pomiędzy naturą, a rozumem." Zdruzgotanie moralne i etyczne powojennego społeczeństwa, upadek cywilizacji i do tego wybitne zdolności przywódcze takich jednostek jak Mussolini oraz zafascynowany ideą selekcji biologicznej Hitler, zaowocowało powstaniem nowej ideologii, która szybko trafiła do masy pozbawionej autorytetów i odrzucającej kult racjonalizmu. Pozwoliło to na sformułowanie filozofii i zaprowadzenie ładu wybitnie okrutnego; do dewaluacji wartości człowieka, podporządkowaniu jednostki pod polityczny program partyjny. Myślę, iż trudny okres, w jakim znalazła się społeczność Europy po zakończeniu I wojny światowej ujawnił ciemną stronę duszy człowieka; wydobyła na światło dzienne, to, do czego w całej historii i literaturze człowiek nie chciał się przyznać nawet przed samym sobą; okrutność, bezwzględność i paniczny strach przed chaosem. Moim zdaniem powstanie założeń faszystowskich w państwach europejskich było odbiciem nastrojów i dążeń zagubionego w rzeczywistości społeczeństwa, które w próbach przeciwdziałania wewnętrznemu rozpadowi, ostatecznie pozwoliło na zaprowadzenie ustroju zagrażającego im samym, bowiem całej ludzkości. Jakie konsekwencje miało narodzenie faszyzmu widać dziś dokładnie zarówno na kartach historii jak i literatury europejskiej.