Jan Paweł II, Konstytucja apostolska Universi Dominici Gregis

o wakacie Stolicy Apostolskiej i wyborze Biskupa Rzymskiego

Konstytucja apostolska Universi Dominici Gregis to dokument wydany przez papieża Jana Pawła II 22 lutego 1996 roku. Określa ona statut funkcjonowania Kościoła podczas wakatu Stolicy Apostolskiej i sposób wyboru nowego Biskupa Rzymu. Jej pierwsza część wskazuje zasady, którymi należy się kierować podczas wakatu Stolicy Apostolskiej zaś druga traktuje o wyborze nowego papieża.

1. Wakat Stolicy Apostolskiej

W części pierwszej jest pięć rozdziałów. Pierwszy z nich mówi uprawnieniach Kolegium Kardynałów w czasie wakatu Stolicy Apostolskiej. Prawodawca już na wstępie zaznacza, że w czasie wakatu Stolicy Apostolskiej Kolegium Kardynałów nie posiada żadnej władzy lub jurysdykcji w sprawach należących do Papieża za jego życia, ani w wypełnianiu funkcji wynikających z jego urzędu. Wynika z tego jasno, że wszelkie uzurpowanie sobie władzy przez to gremium było by bezzasadne. Ponadto papież dodaje, że każdy akt władzy lub jurysdykcji jeśli zostałby w tym czasie dokonany jest nieważny. Wyjątek stanowi sytuacja, w której niniejsza Konstytucja takie uprawnienie nadaje w sposób wyraźny.

Kolegium Kardynałów może zarządzać Kościołem tylko w celu załatwienia spraw zwyczajnych i tych, które nie mogą czekać zwłoki, a także te związane z wyborem nowego Biskupa Rzymu. Kolegium Kardynalskie w żaden sposób nie może decydować o uprawnieniach Stolicy Apostolskiej i Kościoła Rzymskiego, a tym bardziej, bezpośrednio lub pośrednio dopuścić do umniejszenia któregoś z nich, nawet w celu doprowadzenia do zgody lub przeciwdziałania poczynaniom nastawionym przeciw tymże prawom po śmierci lub prawowitym znaczeniu się urzędu przez Papieża.

Papież zaznacza, że podczas wakatu Stolicy Apostolskiej nie mogą być poprawiane i zmieniane prawa wydane przez Biskupów Rzymskich. Szczególny nacisk prawodawca daje na sytuacje, w których usiłowałoby zmienić zasady dotyczące wyboru przyszłego Papieża. Każdą taka sytuacje uważa się za nieważną i niebyłą.

Sytuacje w których pojawiłaby się wątpliwość co do interpretacji lub realizacji Konstytucji Apostolskiej Universi Dominici Gregis, papież Jan Paweł II stwierdza, że decyzja należy do Kolegium Kardynalskiego. Decyzja zapada większością głosów. Wyjątek stanowi akt wyboru, który ma być zrealizowany zgodnie z tą Konstytucją.

Prawodawca zaznacza również że w sytuacji problemu, który musi być rozwiązany natychmiast większość kolegium Kardynalskiego ma podjąć decyzję w tej kwestii. Drugi rozdział traktuje o Kongregacjach Kardynałów w okresie przygotowania wyboru Papieża. Prawodawca zaznacza, że w sytuacji wakatu Stolicy Apostolskiej mają mieć miejsce dwa rodzaje Kongregacji Kardynałów, czyli dwa rodzaje spotkań purpuratów. Pierwszy rodzaj to spotkanie ogólne czyli zebranie wszystkich kardynałów. Powinni w nim uczestniczyć wszyscy Kardynałowie. Ci, którzy dniu wakatu ukończyli osiemdziesiąty rok życia mogą się od tego powstrzymać według własnego uznania.

W skład Kongregacji partykularnej wchodzą: Kardynał Kamerling Świętego Kościoła Rzymskiego i trzech Kardynałów, po jednym z każdego stopnia, wylosowanych spośród Kardynałów elektorów przybyłych już do Rzymu. Urząd tych trzech Kardynałów, nazywanych Asystentami, ustaje po trzech dniach, a ich miejsce zajmują, zawsze przez losowanie, inni Kardynałowie na ten sam okres, także po rozpoczęciu wyboru.

Papież zaznacza, że najważniejsze decyzje maja być podejmowane przez Kardynałów elektorów zaś bieżące sprawy przez Kongregację partykularną. Prawodawca określa strój jaki w tym czasie winni nosić kardynałowie. W jego skład wchodzi czarna sutanna z oblamowaniem oraz czerwony pas, piuskę, krzyż i pierścień.

Sprawy bieżące, które zostają zdecydowane, rozwiązane lub odrzucone na Kongregacji partykularnej nie mogą być rozstrzygane na kolejnej. Powinny być w takim przypadku przedłożone na Kongregacji ogólnej.

Kongregacje ogólne mają odbywać się w Watykańskim Pałacu Apostolskim lub innym miejscu wyznaczonym przez Kardynałów jeśli przemawiałyby za tym określone okoliczności. Obradom tym ma przewodniczyć Dziekan Kolegium lub jeśli on by nie mógł wówczas Subdziekan. Jeśli ten drugi byłby przeszkodzony, to obowiązki te ma pełnić najstarszy Kardynał elektor. Głosowanie w sprawach większej wagi na Kongregacjach powinny być przekazywane tajnie.

Prawodawca wskazuje, że Kongregacje poprzedzające początek wyboru powinny odbywać się codziennie nawet podczas uroczystości pogrzebowych papieża. Ich początek powinien ustalić Kamerling Świętego Kościoła Rzymskiego i pierwszy Kardynał z każdego stopnia wśród elektorów. Racją dla odbywania się tych Kongregacji powinna być okazja do tego, aby Kardynał Kamerling mógł wysłuchać opinii Kolegium, a także aby można było rozstrzygnąć wątpliwości i problemy, które się nasuwają poszczególnym członkom tego gremium.

Na pierwszych Kongregacje ogólnych należy udostępnić wszystkim egzemplarz Konstytucji apostolskiej Universi Dominici Gregis. Papież zaleca, aby odczytano część Konstytucji dotyczącą wakatu. Każdy Kardynał ma także złożyć przysięgę wierności Konstytucji i zachowania tajemnicy. Tą przysięgę mają złożyć również ci, którzy przybędą z opóźnieniem. Jej treść ma być odczytana przez Dziekana Kolegium, a w razie niemożliwości przez Subdziekana. Jeśli ten by nie mógł to ma temu przewodniczyć najstarszy Kardynał elektor. Formuła tej przysięgi brzmi w sposób następujący: „My, Kardynałowie Świętego Kościoła Rzymskiego, stopnia biskupiego, prezbiterskiego i diakońskiego, przyrzekamy, zobowiązujemy się i przysięgamy, wszyscy i każdy z osobna, ściśle i wiernie zachować wszystkie normy, Zawarte w Konstytucji apostolskiej Universi Dominici Gregis papieża Jana Pawła II, i skrupulatnie dochować tajemnicy o tym wszystkim, co w jakikolwiek sposób miałoby związek z wyborem Biskupa Rzymskiego lub co ze swej natury, w czasie wakatu Stolicy Apostolskiej, wymagałoby takiej tajemnicy”. Następnie każdy kardynał indywidualnie ma powiedzieć: „I ja, N. Kardynał N., przyrzekam, zobowiązuję się i przysięgam”, a następnie kładąc rękę na Ewangelię mówi: „Tak mi dopomóż, Panie Boże i te Święte Ewangelie, których ręką moją dotykam”. Ta przysięga wyraża odpowiedzialność przed Bogiem i troskę o przyszłe losy Kościoła. Wydaje się, że z tego powodu jest ona wypowiadana w sposób tak uroczysty z jednoczesnym indywidualnym dopowiedzeniem.

Na jednej z pierwszych Kongregacji Kardynałowie mają podjąć decyzje dotyczące najbardziej pilnych spraw. Po pierwsze to ustalić dzień, godzinę i sposób przeniesienia zwłok zmarłego Papieża do Bazyliki Watykańskiej dla oddania czci przez wiernych. Po drugie ustalić porządek ceremonii pogrzebowych zmarłego Papieża, które mają trwać dziewięć dni. Pogrzeb winien odbyć się pomiędzy czwartym a szóstym dniem od śmierci. Po trzecie zadbać, aby Komisja, którą tworzą Kardynał Kamerling i Kardynałowie pełniący dotąd funkcje Sekretarza Stanu i Przewodniczącego Papieskiej Komisji ds. Państwa Watykańskiego, przygotowała na czas pomieszczenia w Domus Sanctae Marthae dla dogodnego zamieszkania Kardynałów elektorów. Należy zatroszczyć się także o mieszkanie dla innych osób wymienionych w Konstytucji, a także przygotować Kaplicę Sykstyńską, aby wybory nowego papieża odbyły się bez zakłóceń i z zachowaniem dyskrecji. Po czwarte powierzyć dwom duchownym odznaczającym się wiedzą, mądrością i autorytetem moralnym zadanie przeprowadzenia dla Kardynałów dwóch rozważań dotyczących problemów Kościoła w tej wyjątkowej chwili i trafnego wyboru nowego Papieża. Po piąte przyjąć wniosek dotyczący wydatków, które zaistnieją od śmierci papieża do wyboru nowego Biskupa Rzymu. Po szóste przeczytać dokumenty pozostawione przez zmarłego papieża dla Kolegium Kardynałów. Po siódme anulować Pierścień Rybaka i ołowianą pieczęć jakimi są oznaczone Listy Apostolskie. Po ósme przydzielić losowo pokoje Kardynałom elektorom. Po dziewiąte ustalić dzień i godzinę rozpoczęcia głosowania.

Trzeci rozdział mówi o działalności niektórych urzędów w okresie wakatu Stolicy Apostolskiej. Powołując się na Konstytucję Apostolską Pastor Bonus prawodawca przypomina, że Kierownicy Dykasterii Kurii Rzymskiej jak też Kardynał Sekretarz Stanu, jak i Kardynałowie Prefekci, Arcybiskupi Przewodniczący, jak również członkowie tych Dykasterii, przestają wypełniać swe urzędy. Wyjątek od tej zasady stanowi Kamerling Świętego Kościoła Rzymskiego i Penitencjarz Większy. Oni sprawy zwyczajne przedstawiają Kolegium Kardynalskiemu tak jak to zwykle się przedstawia papieżowi. Również Kardynał Wikariusz dla Diecezji Rzymskiej, który pełni rolę kierowania tą diecezją nie przestaje pełnić swojego urzędu. Podobna sytuacja jest w przypadku Kardynała Archidiakona Bazyliki Watykańskiej i Wikariusza Generalny Państwa Watykańskiego. Jeśli przed wyborem następcy nie obsadzony byłby urząd Kamerlinga Świętego Kościoła Rzymskiego lub Penitencjarza Większego, Kolegium Kardynałów powinno wybrać jak najszybciej Kardynała, lub jeśli zachodzi potrzeba, Kardynałów, którzy tę funkcję będą spełniać do czasu wyboru Głowy Kościoła. Wybór wymienionych urzędników ma być dokonany w sposób tajny na kartkach, które zostaną rozdzielone i zebrane przez Ceremoniarzy. Jeśli miałby być to wybór Penitencjarza Większego to otwarte mają być w obecności Kardynała Kamerlinga i trzech Kardynałów Asystentów. Natomiast jeśli zachodziłaby potrzeba wybrania Kamerlinga to kartki otwierają wymienieni Kardynałowie Asystenci i Sekretarz Kolegium Kardynalskiego. Wybór zostanie dokonany, jeśli kandydat dostanie większość głosów. W przypadku równej liczby głosów ten kardynał, który jest wyższy stopniem. Natomiast w przypadku równego stopnia, ten kandydat, który został wcześniej kreowany Kardynałem. Konstytucja stwierdza, że do momentu wyboru Kamerlinga jego funkcje spełnia Dziekan Kolegium Kardynalskiego, a w razie przeszkody Subdziekan, a gdy ten nie może jej spełniać wówczas przechodzi to na najstarszego Kardynała.

W przypadku wakatu Stolicy Apostolskiej i braku Wikariusza Generalnego dla Diecezji Rzymskiej, pełniący wówczas obowiązki jego Zastępca. Gdyby tego również nie było to funkcje tę ma pierwszy nominacja biskup pomocniczy. Prawodawca podkreśla, że każdy z zastępców ma władzę taką, jaka przysługuje Wikariuszowi Generalnemu dla Diecezji Rzymskiej.

Zadaniem Kardynała Kamerlinga jest stwierdzić fakt śmierci papieża w obecności Mistrza Papieskich Ceremonii Liturgicznych, Prałatów oraz Sekretarza i Kanclerza Kamery Apostolskiej. Ma on również sporządzić stosowny dokument tego wydarzenia. Ponadto ma założyć pieczęcie na pracowni i pokojach papieża. Personel może pozostać do zakończenia ceremonii pogrzebowych, a potem cały apartament ma być opieczętowany. Kardynał Kamerling informuje również także Kardynała Archiprezbitera Bazyliki Watykańskiej oraz Wikariusza Rzymu o śmierci papieża, a ten ogłasza te informację całemu Kościołowi. Kardynał Kamerling ma objąć w posiadanie także Watykański Pałac Apostolski, Pałac na Lateranie i w Castel Gandolfo osobiście lub za pośrednictwem swojego delegata. . Również nadzór nad tymi budynkami to zadanie, które ma spełniać osobiście lub za pośrednictwem innych do czasu wyboru Następcy Głowy Kościoła Powszechnego. Kardynał Kamerling w porozumieniu z Kardynałami stojącymi na czele trzech stopni ma ustalić sprawy związane z pogrzebem oraz dbać o administrowanie Stolicą Apostolską w granicach dozwolonych Konstytucja apostolska Universi Dominici Gregis. Konstytucja ta również stwierdza, że „Kamerling Świętego Kościoła Rzymskiego w okresie Sede vacante zatroszczyć się o dobra i prawa doczesne Stolicy Świętej i o ich administrację, przy pomocy trzech Kardynałów Asystentów, uwzględniwszy - dla kwestii mniej ważnych jednorazowe, a dla kwestii poważniejszych każdorazowe - głosowanie Kolegium Kardynałów”.

Kardynał Penitencjarz Większy i jego urzędnicy pełnią swoją rolę według Konstytucji apostolskiej Quae divinitus z 25 marca 1935 r. Piusa XI i i Konstytucji Pastor Bonus.

Zadaniem Dziekana Kolegium jest zawiadomienie Kardynałów o śmierci papieża i zwołać całe gremium na Kongregację Kolegium. Dziekan również o wakacie Stolicy Apostolskiej informuje Korpus Dyplomatyczny akredytowany przy Stolicy Apostolskiej i najwyższe Władze odpowiednich państw. Podczas wakatu Stolicy Apostolskiej Substytut Sekretariatu Stanu, jak również Sekretarz ds. relacji z Państwami oraz Sekretarze Dykasterii Kurii Rzymskiej nadal kierują swymi urzędami i odpowiadają za nie przed Kolegium Kardynałów. Konstytucja również wyraźnie stwierdza, że nie ustaje władza i urząd Legatów papieskich. Władza cywilna papieża w czasie Sede vacante spoczywa na Kolegium Kardynałów. Jednakże prawodawca zaznacza, że powinny być podejmowane tylko decyzje naglące a wydane dekrety są ważne po akceptacji nowego Biskupa Rzymu. Z powyższych faktów wynika, że Konstytucja określa tak zadania poszczególnych urzędów, aby były rozwiązywane sprawy pilne, natomiast sprawy wielkiej wagi, aby nie zostały podejmowane bez zgody Widzialnej Głowy Kościoła.

Czwarty rozdział mówi o uprawnienia Dykasterii Kurii Rzymskiej podczas wakatu Stolicy Apostolskiej. Prawodawca stwierdza, że poszczególne Dykasterie nie mogą wypełniać swoich zadań w których potrzebna jest decyzja papieża. Mogą być rozwiązywane sprawy o mniejszym znaczeniu a z pozostałymi należy się wstrzymać do czasu wyboru papieża. Najwyższy Trybunał Sygnatury Apostolskiej i Trybunał Roty Rzymskiej podczas wakatu Stolicy Świętej kontynuują prowadzenie spraw według swych własnych norm.

Ostatni rozdział pierwszej części odnosi się bezpośrednio do pogrzebu Biskupa Rzymskiego. Uroczystości mają się odbywać przez dziewięć dni według norm norm Ordo exsequiarum Romani Pontificis, jak również Ordo rituum conclavis. Są to specjalne formularze, które należy wykorzystać przy obrzędach żałobnych. Szczątki doczesne mają zostać złożone w bazylice Watykańskiej. Konstytucja stwierdza, że Notariusz Kapituły Bazyliki Watykańskiej lub Kanonik Archiwista powinien sporządzić dokument pochowania ciała w tejże Bazylice, natomiast Kardynał Kamerling i delegat Prefekta Domu Papieskiego sporządzą oddzielnie dokumenty potwierdzające wiarygodność dokonanego złożenia do grobu. W przypadku śmierci papieża poza Rzymem należy zwłoki przenieść do Bazyliki św. Piotra. Dokument postanawia że nikt nie może za pomocą urządzeń technicznych filmować lub fotografować papieża dopóki nie zostanie ubrany w szaty pontyfikalne. Wówczas w celach dokumentacyjnych Kardynał Kamerling może taką zgodę wyrazić.

Prywatne apartamenty papieża nie mogą być zamieszkane do wyboru następcy. Wszelkie rzeczy papieża i dokumentu mają być rozrządzone przez wykonawcę testamentu zgodnie z wolą testatora. Ten zaś ma zdać sprawę z tego co uczynił tylko nowemu Papieżowi.

2. Wybór Biskupa Rzymskiego

Druga część Konstytucja apostolska Universi Dominici Gregis określa zasady, którymi mają się kierować elektorzy przy wyborze nowego Biskupa Rzymu. Pierwszy rozdział określa, osoby które mogą być elektorami przy wyborze papieża.

Wyboru papieża mogą dokonywać tylko Kardynałowie Świętego Kościoła Rzymskiego. Prawodawca jednak nakłada pewne ograniczenia. Elektorami mogą być tylko ci, którzy przed dniem śmierci Papieża lub dniem w którym nastąpił wakat nie ukończyli osiemdziesiątego roku życia. Również liczba Kardynałów elektorów nie może przekroczyć stu dwudziestu. Żadna ingerencja ze strony władzy świeckiej nie może być dopuszczona.

Konstytucja również podkreśla, że w razie odbywania Soboru Powszechnego lub Synodu Biskupów wybór ma być dokonany przez Kolegium Kardynalskie. Prawodawca jednocześnie zakazuje wszelkich modyfikacji norm, które są wskazane w Universi Dominici Gregis. Ponadto przypomina powołując się na Kodeks Prawa Kanonicznego i Kodeks Kanonów Kościołów Wschodnich, że Sobór Powszechny lub Synod Biskupów zostają zawieszone w momencie wakansu Stolicy Apostolskiej. Wszelkie zatem prace tychże dwóch gremiów maja zostać bezwzględnie przerwane.

Konstytucja podkreśla, że żaden z Kardynałów elektorów nie może być usunięty z grona elektorów z jakiegokolwiek powodu. Każdy kreowany i ogłoszony ma prawo wyboru bez względu na to czy dopełnił formalności przez otrzymanie biretu i pierścienia oraz złożenia odpowiedniej przysięgi. To prawo tracą tylko usunięci kanonicznie Kardynałowie lub ci, który zrezygnowali z urzędu za zgoda Papieża. Prawodawca podkreśla, że Kolegium Kardynałów nie może tej godności przywrócić.

Konstytucja stanowi, że Kardynałowie elektorzy mają poczekać piętnaście dni od wakansu. Ten czas może być za porozumieniem gremium purpuratów wydłużony do dwudziestu dni ze względu na pewne okoliczności. Po tym czasie są oni zobowiązanie do rozpoczęcia wyborów nowego papieża. Prawodawca stanowi, że Dziekan lub inny Kardynał zwołuje elektorów, a Ci są zobowiązani w duchu posłuszeństwa przybyć w wyznaczone miejsce, aby dokonać wyboru. Racją absencji może być tylko choroba lub inna poważna przyczyna. Jeśli ktoś z elektorów się spóźnił ma prawo do uczestnictwa w wyborach na etapie w jakim znajduje się procedura wyborcza.

W przypadku odmówienia przybycia lub opuszczenia przez jakiegoś Kardynała uczestnictwa w wyborach, nie może on być dopuszczony ponownie do tego gremium. Natomiast poważna choroba lub inna ważna przyczyna uznana przez pozostałych elektorów, która zmusiła Kardynała do opuszczenia Konklawe, pozwala mu na to, aby wziąć udział w dalszym głosowaniu.

Drugi rozdział mówi o miejscu wyboru i osoby tam dopuszczone z racji swojego urzędu. Z uwagi na tajemnicę i bardzo ważny fakt jakim jest wybór Widzialnej Głowy Kościoła miejsce w którym się dokonuje ma być w budynkach zamkniętych na wpływ osób postronnych. Ma też być ustanowione mieszkanie dla elektorów i osób koniecznych do właściwego przeprowadzenia głosowania. Kardynałowie mają mieszkać w Domus Sanctae Marthae. W razie potrzeby mogą posiadać swojego pielęgniarza. Od momentu rozpoczęcia procedury wyborczej aż do publicznego ogłoszenia nowego Papieża, nikt nieupoważniony nie może przebywać w miejscach gdzie przebywają Kardynałowie elektorzy. Ma nad tym czuwać Kardynał Kamerling, a ze strony zewnętrznej Substytut Sekretariatu Stanu. Działalność wszystkich Urzędów nie może przeszkadzać w trwaniu Konklawe oraz nikt nie może zbliżać się do elektorów nawet podczas przewożenia ich z Domus Sanctae Marthae do Kaplicy Sykstyńskiej, czyli z miejsca zamieszkania do miejsca elekcji.

Również Kardynałowie elektorzy powinni powstrzymać się od kontaktu z środowiskiem zewnętrznym w stosunku do Konklawe, aby nie ulegać wpływom kogokolwiek na dokonanie wyboru, a także w celu zachowania tajemnicy. Odstępstwa od tej zasady winny być tylko w przypadku pilnej konieczności za zgodą Kongregacji partykularnej. Dotyczy to również kontaktu odpowiednimi urzędami przez Kardynała Penitencjarza Większego, Wikariusza Generalnego dla Diecezji Rzymskiej i Archiprezbitera Bazyliki Watykańskiej.

Prawodawca nakazuje, że każdy kto spotkałby się przez przypadek z którymś z elektorów zabrania się jakiegokolwiek komunikowania z nim. Wyjątek stanowią osoby, które ze względu na osobiste i urzędowe potrzeby wyboru są zakwaterowani w pobliżu i mogą się porozumiewać w sprawach koniecznych. Do tej grupy osób należą: : Sekretarz Kolegium Kardynalskiego, który pełni obowiązki Sekretarza zebrania wyborczego; Mistrz Papieskich Ceremonii Liturgicznych z dwoma Ceremoniarzami i dwoma zakonnikami, pracownikami Zakrystii Papieskiej; duchowny wybrany przez Kardynała Dziekana lub przez Kardynała, który pełni jego funkcję, aby pomagał mu w wykonywaniu urzędu. Ponadto powinno być kilku spowiedników zakonników, którzy władają różnymi językami w celu zapewnienia duchowej posługi, dwaj lekarze, który czuwaliby nad zdrowiem elektorów oraz osoby przygotowujące posiłki. Osoby wybrane do tych posług muszą być zaakceptowane przez Kardynała Kamerling i trzech Asystentów.

Każda z wymienionych osób jeśli dowiedziałaby się o czymś co dotyczy wyborów jest zobowiązana do zachowania ścisłej tajemnicy. Dlatego każda z osób musi złożyć przysięgę i ją podpisać wobec Kardynała Kamerling lub innego Kardynała przez niego delegowanego i w obecności dwóch Ceremoniarzy. Treść tej formuły brzmi następująco: „Ja, N.N., przyrzekam i przysięgam dochować całkowitej tajemnicy wobec kogokolwiek, kto nie należy do Kolegium Kardynałów elektorów, i to na zawsze, o ile nie otrzymam specjalnego upoważnienia danego wyraźnie przez nowo wybranego Papieża albo jego Następców, odnośnie tego wszystkiego, co dotyczy bezpośrednio lub pośrednio głosowań i obliczeń głosów przy wyborze Papieża.

Równocześnie przyrzekam i przysięgam powstrzymać się od wykorzystania jakiegokolwiek aparatu nagrywającego, słuchowego lub wizyjnego odnośnie do tego, co w okresie wyboru dokonuje się w granicach Państwa Watykańskiego, a szczególnie tego co bezpośrednio lub pośrednio w jakikolwiek sposób łączy się z czynnościami związanymi z tymże wyborem. Oświadczam, że tę przysięgę składam świadomy, że jej złamanie spowoduje w stosunku do mnie te sankcje duchowe i kanoniczne, jakie przyszły Papież zdecyduje zastosować”. Następnie dotykając Księgi Ewangelii dodaje: „Tak mi dopomóż, Panie Boże i te Święte Ewangelie, których ręką moją dotykam”.Ochrona tajemnicy przy wyborze Następcy Piotra jest na tyle ważne, że jest obwarowane przysięgą i sankcjami karnymi za jej złamanie.

Trzeci rozdział tej części przedstawia początek czynności związanych z wyborem. Kardynałowie elektorzy pomiędzy piętnastym a dwudziestym dniem gromadzą się w Bazylice św. Piotra na celebrację Mszy Świętej wotywnej prosząc o dokonanie właściwego wyboru. Ma być sprawowana w godzinach porannych, aby po południu kontynuować czynności przygotowawcze. Z Kaplicy Paulińskiej Pałacu Apostolskiego, gdzie zbiorą się po południu o odpowiedniej godzinie, Kardynałowie elektorzy w stroju chórowym przejdą w uroczystej procesji, wzywając śpiewem Veni Creator pomocy Ducha Świętego, do Kaplicy Sykstyńskiej Pałacu Apostolskiego, miejsca i siedziby wyboru. Wszystkie czynności związane z wyborem mają się dokonywać w Kaplicy Sykstyńskiej. Kardynał Kamerling i Kongregacja partykularna ma zadanie zatroszczyć się, aby usunięto wszelkie środki, które mogłyby naruszyć tajność wyboru. Od strony zewnętrznej ma pomóc w tym Substytut Sekretariatu Stanu. Prawodawca wyraźnie nakazuje, aby przy pomocy osób wiarygodnych i posiadających znajomość urządzeń technicznych sprawdzić czy nie zostały zainstalowane urządzenia audiowizualne w celu odtwarzania i przekazywania wiadomości na zewnątrz.

Kolejnym ważnym elementem jest złożenie przysięgi przez Kardynałów elektorów. Tekst formuły czyta Kardynał Dziekan Kardynał pierwszy w porządku starszeństwa. Jej tekst brzmi następująco: „My, wszyscy i poszczególni Kardynałowie elektorzy, obecni przy tym wyborze Papieża przyrzekamy, zobowiązujemy się i przysięgamy zachować wiernie i skrupulatnie wszystkie przepisy zawarte w konstytucji apostolskiej Papieża Jana Pawła II, „Universi Dominici Gregis”, ogłoszonej 22 lutego 1996 r. Równocześnie przyrzekamy, zobowiązujemy się i przysięgamy, że jeśli ktokolwiek z nas, z Boskiego postanowienia, zostanie wybrany Biskupem Rzymskim, dołoży starań, by wiernie wypełniać munus Petrinum. Pasterza Kościoła powszechnego i nie ustanie w wysiłku zapewniania i bronienia wytrwale praw duchowych i doczesnych oraz wolności Stolicy Świętej. Przede wszystkim przyrzekamy i przysięgamy zachować z największą wiernością i wobec wszystkich, tak duchownych, jak świeckich, tajemnicę związaną z tym wszystkim, co w jakikolwiek sposób odnosi się do wyboru Biskupa Rzymskiego i z tym, co odbywa się w miejscu wyboru i dotyczy bezpośrednio lub pośrednio liczenia głosów; nie naruszać w żaden sposób tej tajemnicy tak w czasie wyboru, jak i po wyborze nowego Papieża, chyba że zostanie do tego udzielone wyraźne upoważnienie przez samego przyszłego Papieża; nie dawać żadnego poparcia ani nie sprzyjać jakiemukolwiek oddziaływaniu, sprzeciwianiu lub jakiejkolwiek innej formie interwencji, przez które władze świeckie jakiegokolwiek porządku i stopnia lub jakakolwiek grupa osób czy jednostki chciałyby ingerować w wybór Biskupa Rzymskiego”. Następnie każdy Kardynał elektor ma powiedzieć następujące słowa: „Ja, N. Kardynał N., przyrzekam, zobowiązuję się i przysięgam”, a kładąc rękę na Ewangelii, dodać: „Tak mi dopomóż, Panie Boże i te Święte Ewangelie, których moją ręką dotykam”.

Po złożeniu przysięgi wszyscy nie biorący udziału w Konklawe opuszczają pomieszczenie. Pozostaje tylko Mistrz Papieskich Ceremonii Liturgicznych i wcześniej wybrany duchowny, by przeprowadzić rozważanie dla Kardynałów elektorów. Po nim obydwaj opuszczają Kaplicę Sykstyńska. Po odmówieniu modlitwy Dziekan pyta czy nie należy wyjaśnić wątpliwości odnośnie norm zawartych Konstytucji apostolskiej Universi Dominici Gregis. Prawodawca pod sankcją nieważności przestrzega, aby nic pod żadnym pozorem nie zmieniać. Jeśli nie ma zatem żadnych wątpliwości można przystąpić do czynności wyboru.

Kolejny rozdział traktuje o zachowaniu tajemnicy wszystkiego, co dotyczy wyboru. Jest to przypomnienie wszystkich zasad strzeżenia tajemnicy wybory, które zostały podane wcześniej. Dotyczą one zabezpieczenia miejsc i osób przed środkami technicznymi umożliwiający złamanie tajemnicy jak też zobowiązanie poszczególnych osób do jej zachowania. Prawodawca przypomina jednocześnie elektorom, aby nie kontaktowali się ze środowiskiem zewnętrznym, co mogłoby wiązać się z wpływem na dokonanie wyboru lub złamania tajemnicy Konklawe. Konstytucja wskazuje na sankcje obciążające osoby, które w jakikolwiek sposób dopuściłyby do ujawnienia jakichś wiadomości. Taka osoba popada w ekskomunikę latae sententiae zarezerwowaną Stolicy Apostolskiej, to znaczy zdjęcie tej kary jest zastrzeżone ewentualnie przyszłemu papieżowi. Ponadto Jan Paweł II w celu ochrony przed niedyskrecja zabronił Kardynałom elektorom wnoszenia jakiegokolwiek sprzętu, który mógł by naruszyć tajemnicę.

Piąty rozdział tej części określa w sposób szczegółowy przebieg samego wyboru. Konstytucja stwierdza, że jedyną formą wyboru Biskupa Rzymskiego jest głosowanie. Dla ważnego wyboru jest wymagana większość dwóch trzecich głosów. Gdyby całość elektorów nie mogła być podzielona na trzy równe części wówczas jest wymagany jeden głos więcej. Gdy wszelkie czynności przygotowawcze nastąpią po południu pierwszego dnia, to wtedy odbywa się jedno głosowanie. W przypadku gdy wybór nie nastąpi w pierwszym głosowaniu w kolejne dni odbywają się dwa głosowania zarówno rano jak też i po południu. Dokument zwraca uwagę, że czas rozpoczęcia musi być ustalony albo na Kongregacjach przygotowawczych albo w czasie wyboru.

Procedura głosowania zawiera w sobie trzy etapy. Pierwszy z nich to praescrutinium. Na ten etap składają się następujące czynności. Pierwsza z nich to przygotowanie i rozdzielenie kart do głosowania przez Ceremoniarzy. Każdy elektor dostaje dwie lub trzy karty. Drugą czynnością jest wylosowanie trzech skrutatorów, trzech wyznaczonych do zebrania głosów od chorych tzw. Infirmarii oraz trzech Rewizorów do sprawdzenia poprawności głosowania. Za przeprowadzenie tego losowania jest odpowiedzialny ostatni Kardynał Diakon, który wyciąga kolejnych dziewięć osób, którzy mają pełnić te obowiązki. Jeśli ktoś z wylosowanych z jakiejś przyczyny ważnej lub choroby nie może pełnić takiej funkcji jest losowana kolejna osoba. Trzech pierwszych wylosowanych pełni funkcje skrutatorów, następnych trzech Infirmarii, a trzej ostatni mają być Rewizorami.

Następnie należy wziąć pod uwagę następujące wskazania. Karta do głosowania ma mieć formę prostokąta i zawierać napisane w górnej połowie, możliwie drukiem, słowa: Eligo in Summum Pontificem, podczas gdy w dolnej połowie powinno się zostawić miejsce na wpisanie imienia elekta. Po rozdaniu kart do głosowania zanim elektorzy zaczną pisać Sekretarz Kolegium Kardynałów, Mistrz Papieskich Ceremonii Liturgicznych i Ceremoniarze muszą wyjść z auli; po ich wyjściu ostatni Kardynał Diakon zamyka drzwi. Te drzwi otwiera ów Kardynał za każdym razem kiedy jest to konieczne. Przykładem jest wyjście Infirmarii po głosy, które mają oddać chorzy elektorzy znajdujący się poza Kaplicą Sykstyńską.

Wypełnienie karty do głosowania ma być dokonane w sposób tajny. Każdy elektor powinien wypisać imię kandydata pismem możliwie nierozpoznawalnym. Jeśli jest więcej osób to głos jest nieważny. Następnie należy złożyć kartę na czworo.

Właściwe głosowanie to druga i jest określana jako właściwe scrutinium. Podczas niej składa się karty do urny. Każdy Kardynał elektor, w porządku pierwszeństwa, po zapisaniu i zgięciu karty, trzymając ją podniesioną, tak aby była widoczna, przynosi ją do ołtarza, przy którym stoją Skrutatorzy i na którym jest postawiona urna przykryta talerzem do zebrania kart. Po dojściu tam Kardynał elektor wypowiada głośno następującą formułę przysięgi: Powołuję na świadka Chrystusa Pana, który mnie osądzi, że mój głos jest dany na tego, który - według woli Bożej- powinien być, moim zdaniem, wybrany. Po czym kładzie kartę na talerzu i nim wprowadzają do urny. Po wypełnieniu tych czynności kłania się przed ołtarzem i wraca na swoje miejsce. Konstytucja określa także zasady co należy czynić, gdy elektor nie może podejść do urny. Wówczas „ostatni ze Skrutatorów podchodzi do niego, a on, po wypowiedzeniu powyższej przysięgi powierza zgiętą kartę Skrutatorowi, który zanosi ją na oczach wszystkich do ołtarza i bez wypowiadania słów przysięgi kładzie ją na talerzu i nim wprowadzają do urny”.

W przypadku gdy chorzy elektorzy znajdują się w swoich pokojach trzej Infirmarii udają się do nich z pustą kasetą. Wcześniej ta kaseta jest otwierana, aby wszyscy mogli stwierdzić, że jest pusta. Następnie jest ona zamykana a klucz pozostaje na ołtarzu. Infirmarii udają się do chorego lub chorych elektorów z odpowiednią ilością pustych kart do głosowania. Każdy chory oddaje głos i składając przysięgę jak pozostali elektorzy wkłada kartę do kasety. Gdyby któryś z chorych elektorów nie mógł pisać to dokonuje wypisania jeden z Infirmarii albo inny Kardynał elektor. Składa on wcześniej przysięgę dochowania tajemnicy wobec pozostałych Infirmarii. Następnie kaseta jest przynoszona do Kaplicy Sykstyńskiej. Jeśli liczba kart w kasecie po jej otworzeniu zgadza się z liczbą chorych kładą je na talerzu i umieszczają w urnie.

Po zebraniu głosów pierwszy ze Skrutatorów potrząsa urną, aby wymieszać karty. Następnie ostatni ze Skrutatorów przystępuje do liczenia kart wyjmując każdą i kładąc do przygotowanego na to naczynia. Jeśli liczba kart nie zgadza się z liczbą elektorów należy je spalić i przystąpić do kolejnego głosowania. Jeśli liczba ta się zgadza wówczas Skrutatorzy zaczynają liczyć głosy. Pierwszy po odczytaniu przekazuje kartę drugiemu, a trzeci po zapoznaniu się z głosem odczytuję godność osoby wybranej na głos, aby wszyscy elektorzy mogli zaznaczyć głos na specjalnie przygotowanym arkuszu. Dokonuje tego również ostatni Skrutator. On również nawleka każdą kartę na nitkę, aby nie pomylić kart. Po zakończeniu obliczania kart Skrutatorzy sumują liczbę głosów oddanych na różne imiona i odnotowują je na osobnym arkuszu.

Po tych czynnościach następuje ostatnia faza nazywana postscrutinium. Na tym etapie Skrutatorzy sumują głosy oddane na poszczególne osoby. Jeśli nikt nie osiągnął wymaganej większości bezwzględnej dwóch trzecich głosów to znaczy, że papież nie został wybrany. Jeśli zaś ta większość bezwzględna została osiągnięta dokonano kanonicznego wyboru Następcy Świętego Piotra. W każdym z tych przypadków Rewizorzy muszą sprawdzić karty do głosowania jak też obliczenia dokonane przez Skrutatorów. Po dokonaniu kontroli przez Rewizorów w przypadku dokonania kanonicznego wyboru Kardynał Diakon wprowadza Sekretarza Kolegium i Ceremoniarzy, którzy pomagają przy paleniu kart do głosowania. Jeśli wybór nie został dokonany przystępuje się do drugiego głosowania. Karty z pierwszego głosowania pali się razem z tymi, które zostały użyte do drugiego.

Papież w Konstytucji poleca wszystkim Kardynałom elektorom, aby wszystkie pisma dotyczące głosowania oddali Kardynałowi Kamerlingowi lub jednemu z trzech Kardynałów Asystentów. Celem tego polecenia jest zachowanie większej pewności, że żadne wyniki nie zostaną nigdy ujawnione. Zadaniem Kardynała Kamerlinga Świętego Kościoła Rzymskiego jest sporządzenie sprawozdania w którym mają być wyniki każdej sesji. Takie sprawozdanie po aprobacie trzech Kardynałów Asystentów ma być wręczone Papieżowi, a potem schowane w archiwum w specjalnie przygotowanej kopercie.

Jan Paweł II kierując się tradycją Poprzedników nakazuje głosować dwa razy rano i po południu. Wyjątek stanowi popołudnie w którym rozpoczęło się Konklawe. Zaznacza, że w drugim głosowaniu ma być zachowana procedura z pierwszego. Elektorzy nie muszą tylko składać przysięgi i wybierać nowych Skrutatorów, Infirmarii i Rewizorów.

Konstytucja wskazuję co należy czynić jeśli jest brak zgody odnośnie do osoby, którą należy wybrać. Mianowicie po trzech dniach bezskutecznych wyborów trzeba dać maksymalnie jeden dzień przerwy na modlitwę, swobodną rozmowę i medytację przeprowadzona przez Kardynała pierwszego w stopniu Diakona. Potem przystępuje się do głosowania według wcześniejszych wskazań. Jeśli do siódmego głosowania nie padnie wybór dokonuje się przerwy na modlitwę, swobodną rozmowę i medytację przeprowadzona przez pierwszego Kardynała w stopniu Prezbiterów. Następnie przystępuje się do kolejnej serii siedmiu głosowań. Jeśli to nie przyniesie wyboru dokonuje się kolejnej przerwy na modlitwę, swobodną rozmowę i medytację przeprowadzona przez pierwszego Kardynała w stopniu Biskupów. Następnie powtarza się kolejną serię siedmiu głosowań. Jeżeli wybór nie zostanie dokonany, to w takiej sytuacji Kardynał Kamerling prosi elektorów o wyrażenie opinii co do dalszego działania. Elektorzy mają podjąć decyzję czy wybór ma się dokonać absolutną większością głosów czy poprzez głosowanie tylko na dwa imiona, które w bezpośrednio poprzedzającym głosowaniu otrzymały najwięcej głosów, przy czym także w tej drugiej ewentualności wymagana będzie jedynie większość absolutna. Decyzja o sposobie działania ma zapaść większością absolutną.

Wybór dokonany w inny sposób niż powyżej przedstawiony nie daje osobie wybranej żadnego prawa. Prawodawca podkreśla, że wyżej wymieniona procedura wyboru musi się dokonać również w przypadku rezygnacji Papieża z urzędu według norm Kodeksu Prawa Kanonicznego i Kodeksu Kanonów Kościołów Wschodnich.

Rozdział szósty wskazuje na to co należy zachować, a czego uniknąć w wyborze Biskupa Rzymskiego. Papież podkreśla w dokumencie, że w przypadku przestępstwa symonii każdy kto się tego dopuścił podlega ekskomunice latae sentenstiae, ale sam wybór pozostaje ważny. Powołując się na dokumenty poprzednich papieży zabrania komukolwiek za życia papieża pertraktować w sprawie ewentualnego wyboru bez wiedzy tegoż papieża. W bardzo zdecydowany sposób papież przestrzega przed ingerencja kogokolwiek w wybór Widzialnej Głowy Kościoła co potwierdzają następujące słowa: „na mocy świętego posłuszeństwa i pod karą ekskomunika latae sententiae zabraniam wszystkim i poszczególnym Kardynałom elektorom obecnym i przyszłym, jak również Sekretarzowi Kolegium Kardynałów oraz wszystkim innym uczestniczącym w przygotowaniu i wykonaniu tego, co jest konieczne do wyboru, przyjęcia pod jakimkolwiek pretekstem, od jakiejkolwiek władzy cywilnej zadania zgłoszenia weta lub tak zwanej ekskluzywy, także w formie prostego życzenia, czy też wyrażenia go zarówno wobec zebranego razem całego Kolegium elektorów, jak i wobec poszczególnych elektorów - na piśmie lub słownie, tak wprost i bezpośrednio, jak pośrednio lub poprzez innych, tak przed rozpoczęciem wyboru, jak w czasie jego przebiegu. Należy rozumieć, że taki zakaz rozszerza się na wszystkie możliwe oddziaływania, sprzeciwy, życzenia, przez które władze świeckie jakiegokolwiek porządku i stopnia lub jakiekolwiek grupy ludzi czy też poszczególne osoby chciałyby ingerować w wybór Papieża”.

Prawodawca wyraźnie zabrania także wszelkich obietnic w zamian za głosy, nawet jeśliby było to uczynione pod przysięga. Gdyby takowe sytuacje zaszły nikt nie jest zobowiązany do ich ewentualnej realizacji. Ci, którzy ten zakaz przekraczają podlegają karze ekskomuniki latae sententiae. Papież zachęca, aby w podjęciu decyzji nie kierować się sugestiami lub osobistymi względami, ale należy brać ponad wszystko chwałę Boga i dobro Kościoła. Jan Paweł II w tej Konstytucji zwraca się z prośba do całej wspólnoty Kościoła, aby w czasie Sede vacante trwała na modlitwie o łaskę właściwego wyboru Papieża. Do tej modlitwy wzywa także tych Kardynałów, którzy z racji wieku nie korzystają już z prawa uczestniczenia w wyborze Papieża.

Również słowa zachęty kieruje do tego, kto zostanie wybrany, aby nie uchylał się od przyjęcia tego urzędu. Jan Paweł II uzasadnia to faktem, że Bóg wkładając brzemię na wybranego Papieża, będzie go podtrzymywał swoją ręką, aby był zdolny udźwignąć to jarzmo. Powierzając mu wielkie zadania, udzieli także pomocy do ich wypełnienia, a obdarowując go godnością, udzieli mu również siły, by nie ugiął się pod ciężarem urzędu.

Ostatni rozdział Konstytucji mówi o przyjęciu i ogłoszenie wyboru oraz rozpoczęcie posługi nowego Papieża. Kodeks Prawa Kanonicznego w kanonie 332§1 stwierdza, że: „Pełną i najwyższą władzę w Kościele otrzymuje Biskup Rzymski przez zgodny z prawem i zaakceptowany przez niego wybór wraz z konsekracją biskupią. Stąd tę samą władzę otrzymuje od momentu przyjęcia wyboru na Papieża ten elekt, który posiada sakrę biskupią. Gdyby elekt nie miał sakry biskupiej, powinien być zaraz konsekrowany na biskupa”.Ustawodawca postanawia w nim, że istnieją dwa istotne elementy do otrzymania pełnej i najwyższej władzy przez Biskupa Rzymu. Pierwszym jest akt dokonanego legalnie dokonanego wyboru i zaakceptowanie go przez papieża elekta, a drugim jest konsekracja biskupia wybranego, przez którą dokonuje się włączenie elekta do Kolegium Biskupiego.

Konstytucja apostolska Universi Dominici Gregis uściśla postanowienia Kodeksu. Po dokonanym kanonicznie wyborze Kardynał Diakon ma za zadanie przywołać Sekretarza Kolegium Kardynałów i Mistrza Papieskich Ceremonii Liturgicznych. Następnie Kardynał Dziekan lub pierwszy z Kardynałów w porządku starszeństwa w imieniu całego Kolegium wyborców prosi elekta o wyrażenie zgody następującymi słowami: Czy przyjmujesz twój kanoniczny wybór na Biskupa Rzymskiego? Jeśli wyrazi zgodę wówczas Dziekan lub pierwszy z Kardynałów w porządku starszeństwa pyta: Jakie imię przyjmujesz?. Po otrzymaniu odpowiedzi Mistrz Papieskich Ceremonii Liturgicznych w obecności przywołanych dwóch ceremoniarzy jako świadków sporządza dokument dotyczący wyboru nowego Papieża i wybranego przez niego imienia. Po przyjęciu wyboru elekt zostaje Biskupem Rzymu, a jeśli brak mu sakry winien otrzymać świecenia biskupie. Dokonuje ich Dziekan Kolegium Kardynałów lub, w przypadku jego nieobecności, Subdziekan, a gdyby ten miał jakąś przeszkodę, najstarszy Kardynała Biskup. Po przyjęciu wyboru elektorzy oddają cześć nowemu Papieżowi, a następnie oddają chwałę Bogu za ten wybór. Wówczas pierwszy z Kardynałów Diakonów ogłasza oczekującemu Ludowi Bożemu dokonany wybór i imię nowego Papieża, który bezpośrednio potem udziela Błogosławieństwa Apostolskiego Urbi et Orbi z balkonu Bazyliki Watykańskiej.

Konstytucja stwierdza, że konklawe kończy się po przyjęciu wyboru chyba, że Papież zarządzi inaczej. Od tej chwili mogą mieć kontakt z Papieżem: Substytut Sekretariatu Stanu, Sekretarz Sekcji ds. relacji z Państwami, Prefekt Domu Papieskiego oraz ci, którzy muszą omówić z Papieżem elektem sprawy nie cierpiące zwłoki.

Dopełnieniem wyboru jest inauguracja pontyfikatu i objęcie w posiadanie przez papieża Patriarchalnej Archibazyliki Laterańskiej. Jest ona właściwym kościołem Biskupa Rzymu i Matka wszystkich Kościołów.

Papież na zakończenie Konstytucji apostolskiej Universi Dominici Gregis dokonuje aktu promulgacji zaznaczając, że tylko postanowienia w niej zawarte obowiązują w czasie wakatu Stolicy Apostolskiej i przy wyborze nowego Papieża. Autor w ten sposób promulguje Konstytucje dla całego Kościoła Powszechnego i jednocześnie dodaje klauzule uchylającą wszystkie inne wcześniejsze dokumenty wydane w tym względzie.

Bibliografia:

• Jan Paweł II, Konstytucja apostolska Universi Dominici Gregis, Rzym 1996.

• Kodeks Prawa Kanonicznego, Poznań 1984.

• Krukowski J. (red), Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, t. II/1, Księga II, Lud Boży.

• Pawluk T., Prawo Kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II, t. 2, Lud Boży jego nauczanie i uświęcanie, Olsztyn 2002.

Pytania :

1. Ilu maksymalnie Kardynałów elektorów może liczyć Konklawe?

Konklawe może liczyć maksymalnie 120 elektorów.

2. Gdzie zamieszkują Kardynałowie elektorzy podczas wyboru Biskupa Rzymu?

Kardynałowie podczas Konklawe zamieszkują w Domu Świętej Marty (Domus Sanctae Marthae).

3. Kto ma za zadanie stwierdzić fakt śmierci Papieża?

Stwierdzenia śmierci papieża dokonuje Kardynał Kamerling.

4. Kto może udziela świeceń episkopatu nowo wybranemu papieżowi, gdyby takowy ich nie posiadał?

Świeceń episkopatu papieżowi elektowi udziela Dziekan Kolegium Kardynalskiego, a gdy ten jest przeszkodzony to Subdziekan, a w dalszej kolejności, gdyby ten nie mógł, to najstarszy Kardynał ze stopnia Biskupów.

5. W jakim okresie czasu od wakansu Stolicy Apostolskiej powinno się rozpocząć Konklawe?

Konklawe powinno się rozpocząć pomiędzy piętnastym a dwudziestym dniem licząc od dnia wakatu Stolicy Apostolskiej.

Jan Paweł II, Konstytucja apostolska Universi Dominici Gregis, p.1

Tamże, p.3

Tamże, p.7

Tamże.

Tamże, p.12.

Tamże.

Tamże, p.13.

Tamże.

Jan Paweł II, Pastor Bonus, w: AAS 80 (1988), s. 860.

Jan Paweł II, Konstytucja apostolska Universi Dominici Gregis, p.16.

Tamże.

Tamże.

Jan Paweł II, Pastor Bonus, AAS 80 (1988), 905.

Jan Paweł II, Konstytucja apostolska Universi Dominici Gregis, p 19.

Tamże, p.26.

Tamże, p.28.

Por. kan. 340 i kan. 347§2

Por. kan.53

Jan Paweł II, Konstytucja apostolska Universi Dominici Gregis, p. 44.

Tamże, p.48

Tamże.

Tamże, p.50.

Tamże, p.51.

Tamże, p.64.

Tamże, p.65.

Tamże, p.66.

Tamże.

Tamże, p.69.

Tamże, p..75.

Por. KPK, Kan. 332§2

Por. KPK, Kan. 44.

Jan Paweł II, Konstytucja apostolska Universi Dominici Gregis, p.80

Tamże, p.83.

KPK, Kan. 332§1.

J. Krukowski (red.), Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, t. II/1, Księga II, Lud Boży, s. 161.

Jan Paweł II, Konstytucja apostolska Universi Dominici Gregis, p.87.

Tamże, p.90.

Tamże, p.89.

Tamże, p.91.

12

---