Historia języka polskiego
9. Zróżnicowanie regionalne polszczyzny.
Podstawową odmianą języka polskiego, odgrywającą główną rolę w kulturze jest język literacki, zwany współcześnie językiem ogólnym. Odmiana ta używana jest na całym obszarze kraju, przez ogół ludzi wykształconych, przez środki i instytucje o charakterze administracyjnym, politycznym, gospodarczym, oświatowym i kulturalnym. Jest to odmiana wspólna, znana Polakom, upowszechniana przez szkoły i środki masowego przekazu, odmiana podlegająca ustalonym normom poprawnościowym, kultywowana od wieków. Język ogólnonarodowy ma dwa zasadnicze rodzaje: język mówiony i pisany. Oprócz odmiany ogólnej można wyróżnić w polskim języku narodowym odmiany terytorialne, do których zaliczamy dialekty regionalne i gwary. Oprócz odmian związanych z regionem, wyróżniamy też odmiany zawodowe i środowiskowe.Język polski w dzisiejszych czasach swoją postać zawdzięcza długiemu i powolnemu rozwojowi. Przede wszystkim nie jest on jednolity na obszarze całego kraju, o czym świadczą jego liczne odmiany. W dziejach Polski ważną rolę polityczną i kulturalną odegrały dzielnice: Wielkopolska, Małopolska i Mazowsze. Lokalne odmiany polszczyzny tych regionów ostatecznie wpłynęły na kształt dzisiejszej polszczyzny literackiej. Dominującą rolę przypisuje się Wielkopolsce i Małopolsce, nieco mniejszą zaś Mazowszu, gdyż po przeniesieniu stolicy z Krakowa do Warszawy (1596 r.) proces kształtowania się języka literackiego był już prawie zakończony. Oprócz języka literackiego, znanego wszystkim Polakom, istnieją także języki lokalne, odmiany regionalne języka, które nazywamy dialektami. Dialekty często nazywane są też dialektami ludowymi, gdyż posługuje się nimi głównie ludność wiejska. Różnią się one od języka ogólnego cechami fonetycznymi, gramatycznymi i słownikowymi. W obrębie dialektów wyróżnia się odmiany językowe, ograniczone do mniejszego obszaru tzw. gwary. Te dwa terminy często są używane jako synonimy. Dialekty mają bardzo długą historię, są starsze od polszczyzny literackiej. Źródłem dialektów było zróżnicowanie plemienne ludów słowiańskich zamieszkujących obszar państwa polskiego. Różnice językowe utrzymywały się przez wieki, a miał na to wpływ ogół czynników politycznych, społecznych i gospodarczych. Zróżnicowanie zachowało się do dziś. Obecnie wyróżnia się pięć dialektów polskich:
- małopolski
- śląski
- mazowiecki
- kaszubski
Ich odrębność od języka ogólnego zaznacza się głównie w fonetyce, w słownictwie, w gramatyce (składnia i fleksja).
Regionalne odmiany polszczyzny to zatem terytorialne warianty języka ogólnego, które mają oprócz wszystkich istotnych cech języka ogólnego także środki językowe charakterystyczne tylko dla danych regionów. Do połowy XX wieku polszczyzna regionalna była też ograniczona do środowiska inteligencji danego regionu jako jej mowa codzienna, a więc był to wariant terytorialno-środowiskowy języka ogólnego. Obecnie w związku z procesami demokratyzacji języka regionalizmy pojawiają się w mowie ludności różnych grup społecznych danego regionu, nie tylko w języku inteligencji.
Genezy regionalnych odmian polszczyzny należy upatrywać m.in. w podziałach etniczno-językowych w okresie staropolskim oraz późniejszych podziałach na dzielnice i prowincje państwa polskiego, a następnie w zróżnicowanym rozwoju języka polskiego w granicach trzech zaborów.
Tradycyjnie wyróżniano trzy regionalne odmiany polszczyzny występujące na terenie państwa polskiego, tj. odmianę krakowską (małopolską), poznańską (wielkopolską) i warszawską (mazowiecką). Ponadto wyodrębnia się też dwie odmiany spoza obecnych jego granic, tj. odmianę wileńską (północnokresową) i lwowską (południowokresową). Współcześnie na podstawie badań powojennych można mówić ponadto o nowych regionalnych odmianach polszczyzny, takich jak: polszczyzna pomorska (Grudziądz, Tczew, Starogard), północnomałopolska (Łódź, Radom, Kielce, Lublin) i górnośląska, powstała w środowiskach miejskich Górnego Śląska. Wiele regionalizmów używanych jest przez inteligencję konkretnych miast lub mniejszych wspólnot regionalnych, stąd też mowa o polszczyźnie białostockiej, nowosądeckiej, siedleckiej itp.
Odmiany regionalne polszczyzny podlegają dziś wielu zmianom. Zmiany realiów sprawiają, że wraz z zanikiem np. dawnych przedmiotów giną wyrazy regionalne dotychczas różnicujące polszczyznę, np. krakowskie trafika `sklep z tytoniem', krakowskie szabaśnik i południowopolskie (południowokresowe, południowomałopolskie i śląskie) bratrura `piekarnik w tradycyjnym kuchennym piec kaflowym', warszawskie obsadka `uchwyt pióra'. Zanikają stare zapożyczenia, nie tylko wywodzące się z języków państw zaborczych, np. z rosyjskiego: raniec `tornister', odkrytka `pocztówka' i z niemieckiego: grysik `kasza manna', poznańskie kluft `ubranie', ale też np. stare zapożyczenia francuskie: kajet `zeszyt'. Upowszechniają się też pierwotne regionalizmy warszawskie, które są uznawane za formy ogólnopolskie i wypierają w ten sposób regionalizmy typowe dla innych regionów, np. warszawskie określenia: zsiadłe mleko, kasza manna, cukier puder, wypierają krakowskie nazwy: kwaśne mleko, grysik, mączka cukrowa i śląskie: kiszka, grys. Wpływ mediów przyczynia się do upowszechniania mazowieckich formacji słowotwórczych na -ak, np. dzieciak, kurczak, zieleniak, czy wymowy nieudźwięczniającej, np. brat ojca, a nawet takich zjawisk pochodzenia gwarowego mazowieckiego, jak twarda wymowa połączeń l + i, k' + e, g' + e (lyst, kedy, droge rzeczy).
Ślady pierwotnej łączności plemion Polan, Ślężan i Wiślan ( stanowiących główny trzon narodowo-językowego zespołu polskiego) zachowały się do dziś w kilku starych cechach głosowych łączących narzecza Wielkopolski, Małopolski i Śląska w jedną całość w opozycji do narzeczy Mazowsza i Pomorza kaszubskiego.
Z cech tych dwie z pewnością sięgają dalekiej przeszłości:
a) rozwój odziedziczonego z doby prasłowiańskiej tzw. zgłoskotwórczego l miękkiego w położeniu przed spółgłoskami zębowymi twardymi w -eł- np. wełna, zmełły;
b) udźwięcznianie spółgłosek zamykających wyrazy (wygłosowych) przed samogłoskami i spółgłoskami tzw. sonornymi (m,n,r,l) rozpoczynającymi wyraz następny (por. np., krakowsko-poznańską wymowę : kod_idzie, bog_równy, brad_niesie, zanióz-em z warszawską: kot_idzie, bok_równy, brat_niesie, zaniósł-em `zaniosłem' itp.)
Zwłaszcza ta druga cecha unikatowa w Słowiańszczyźnie dowodzi szczególniejszej łączności między tymi trzema narzeczami, chociaż również między nimi zachodziły pewne dawne różnice, jakie pozostawiły swe ślady w dzisiejszych stosunkach gwarowych.
Gwary wielkopolskie (tj. gwary dawnych Polan) zachowały ogólnosłowiańską wymowę spółgłosek cz, ż, sz, podczas gdy gwary małopolskie (gwary dawnych Wiślan) i niektóre śląskie zmieniły te spółgłoski w c, z, s, która to cecha łaczy je z gwarami Mazowsza ( stąd miano mazurzenia): por. wielkopol. Czapka, żaba, szyja - z małopol. i mazow. capka, zaba, syja itp. Tak samo w zakresie wymowy samogł. nosowych Wielkopolska zajmuje odrębne stanowisko, wyrobiła bowiem przemianę tych samogłosek w położeniu przed spółgł. zwartymi w połączenia typu e+m, o+m, e+n, o+n, (np.: bende=będę, kont=kąt, zemby=zęby, zomb=ząb), podczas gdy w gwarach małopolskich i mazowieckich zachowała się we wszystkich pozycjach wymowa czysto samogłoskowa, która w wielu okolicach prowadzi do zaniku nosowości u tych samogłosek np. geba=gęba, reka=ręka, zob=ząb. Obie te cechy jednak, różniące gwary wielkopol. od małopol., choć niewątpliwie dawne, nie wydają się tak charakterystycznymi jak cechy łączące gwary dawnych Polan, Wiślan i Ślężan w całość, którą trzeba uważać za pierwotną polszczyznę.
Mazowsze odróżniało się od gwar pierwotnej Polski zasadniczo tylko dwoma starszymi cechami: brakiem udźwięcznia przed początkowymi samogłoskami i spółgłoskami sonornymi (por. kot idzie, brat robi itd.) i rozwojem prasłow. zgłoskotwórczego l miękkiego w -oł- w położeniu przed spółgłos. Zębowymi twardymi (np.: wiołna=wełna, zmiołty=zmełły itp.)
Natomiast gwary kaszubskie mają pewne cechy, które nie tylko odróżniają je od reszty gwar polskiego obszaru językowego, ale zarazem łączą z gwarami dawniejszych ich zachod. sąsiadów Wieleckich i obodrzyckich. Dwie z nich to: zastępstwo prasłow. l zgłoskotwórczego przez -oł- we wszystkich pozycjach (np.: połni=pol. pełny, wołk=wilk, dołgie=długie) oraz zmiękczenie spółgłoski przed -ar- pochodzącym z prasłow. miękkiego r zgłoskotwórczego w położeniu przed spółgłoskami zębowymi twardymi (np. kasz. cwardi - pol. twardy, martwi- martwy itp.)
Tak więc po dziś dzień w ugrupowaniu i wzajemnym ustosunkowaniu pięciu głównych kompleksów gwar polskich: wielkopolskiego, małopolskiego, śląskiego, mazowieckiego i kaszubskiego, możemy dostrzec ślady pięciu zasadniczych składników plemienno-językowych, z których powstał w obrębie dawnego państwa język i naród: Polan, Wiślan, Ślężan, Mazowszan i Kaszubów.
Z natury rzeczy nasz język, tzw. narzecze ogólne nie może być całkowicie jednolite: istnieją w nim zarówno odcienie terytorialne, związane od pewnego stopnia z podłożem gwarowym otoczenia, jako też odcienie czy względy wynikające z różnic społecznych i zawodowych. Inaczej brzmi ono w ustach mieszkańców Poznania czy Krakowa, inaczej w Warszawie czy Lublinie, a jeszcze inaczej w ustach ludzi pochodzących ze Lwowa czy Wilna, u których najsilniej uwidoczniają się cechy lokalne związane z mową otaczającej te miasta ludności niepolskiej. Jeszcze inny charakter ma ten sam język ogólny, mówiony przez inteligencję pracującą, urzędników, inżynierów, nauczycieli czy lekarzy, a inaczej brzmi on w ustach kupców, przemysłowców, robotników i rzemieślników. Każda z grup społecznych wnosi doń - zwłaszcza w zakresie słownictwa, ale nie tylko - pewne cechy związane z jej zawodem czy trybem życia. Mimo to narzecze ogólne pozostaje bardziej jednolite i spójne na całej przestrzeni kraju od gwar ludowych ponieważ:
a) wzajemny kontakt między ludźmi posługującymi się nim jest zawsze żywszy niż między ludem wiejskim poszczególnych okolic
b) nad jego rozwojem i wszelkimi dążeniami odśrodkowymi w jego obrębie panuje niezwykle potężny czynnik scalający - język pisany (literacki).
Czynnik ten sprawia, że narzecze ogólne, będące jego naturalnym podkładem, jest językowym wykładnikiem życia kulturalnego całego narodu, geneza jego łączy się bezpośrednio z powstaniem narodu jako całości społecznej i kulturalnej.
Polskie narzecze ogólne i oparty na nim język literacki powstały na podłożu gwarowym tej dziedziny, która w dobie formowania się państwa i narodu miała przewagę nad pozostałymi, a dziedziną tą była ziemia Polan. (późniejsza Wielkopolska), jako siedziba plemienia, które pod przewodnictwem swych władców plemiennych, Piastowców, doprowadziło w II poł. X w. do zjednoczenia głownych plemion wschodniolechickich w jedną całość, co też stało się podstawą sformowania i utrwalenia naszego narodu.
Wielkopolski podkład gwarowy języka ogólnego i literackiego przejawia się w całym szeregu jego właściwości gramatycznych i słownikowych, z których najważniejsze to:
Ścisłe odróżnianie szeregów spółgłoskowych cz, ż, sz od c, z, s (czapka, żaba, szyja), czyli tzw. brak mazurzenia, które obejmuje w całości pierwotną Małopolskę, Mazowsze, a obce jest Wielkopolsce.
2. Wymowa dwu samogł. nosowych ę, o (tj. o nosowe) , podczas gdy stan ten nie jest znany w gwarach Małopolski - zamiast ę wymawia się ą tj. nosowe a , albo nosowe o
3. Brak przejścia końcowego -ch w -k , które występuje w gwarach południowo-zachodniej Małopolski ( Kraków i sięgając, aż poza Częstochowę), np.; grok=groch, duk=duch, na nogak=na nogach, itp., a zupełnie nieznane w Wielkopolsce.
4. Niestosowanie w j. literackim końcówki -wa dla formy 1 os. l.mn. (np. siedziwa, robiliśwa ), która pierwotnie należała do l.podwójnej, ale w całej wsch. części Polski, aż po linię Płock-Kraków przeniesiona została do l. mn., wypierając z niej prawie całkowicie dawne zakończenia - m, - my, używane na zachód od tej linii.
Niemałą rolę w utrwaleniu wielkopolskiej podstawy naszego narzecza ogólnego odegrał Kościół, którego organizacja wyszła z Wielkopolski (Gniezno), a także drukarstwo, które przyczyniło się ostatecznie do ustalenia ogólnego typu polskiego j. kulturalnego. Zasadniczymi składnikami tego języka pozostały zatem na zawsze elementy wielkopolskie, zmodyfikowane jednak i uzupełnione w pewnym stopniu przez wpływy podłoża małopolskiego, wśród którego rozwinęły się główne ośrodki życia kulturalnego i umysłowego za ostatnich Piastów i Jagiellonów.
Opracowanie na podstawie:
Język polski, pochodzenie, powstanie, rozwój T. Lehr - Spławiński, Warszawa 1978
( no i źródeł internetowych - oczywiście art. naukowych )
4