1. Ukształtowanie się sądownictwa stanowego w dawnej Polsce - geneza, struktura, kompetencje.

W Zjednoczonym Królestwie sądy miały charakter stanowy. Każdy stan posiadał własne sądownictwo, sądził się odrębnym prawem. Rozwinęły się w tym czasie sądy ziemskie jako sądy stanowe szlachty. Ponadto sądem właściwym dla szlachty, w zależności od rodzaju sprawy, były sądy wiecowy, grodzki i podkomorski.

1. Sąd ziemski:

• Powstał z sądu nadwornego doby rozbicia dzielnicowego;

• Dawni sędziowie nadworni utrzymali się w województwach (ziemiach) początkowo jako królewscy sędziowie lokalni, działający w asyście asesorów;

• Składał się w Małopolsce z sędziego i podsędka, którzy zasiadali razem w asyście 4-6 asesorów powołanych przez sędziów spośród szlachty przybyłej na sądy;

• Do personelu sądy należał też pisarz i woźny;

• W Wielkopolsce główną rolę odgrywał starosta jako namiestnik króla. W skład sądu wchodzili tu: starosta jako przewodniczący, sędzia i podsędek, wojewoda, podkomorzy i chorąży;

• Podobnie ukształtowały się sądy na dzielnicowym Mazowszu;

• W praktyce dostojnicy wyręczali się często powoływanymi przez siebie zastępcami w postaci żupców-komorników;

• Każde województwo (lub ziemia) miało własny sąd ziemski;

• Objeżdżał on województwo i odbywał sesje w poszczególnych powiatach;

• Z czasem ustanowiono stałe sądy złożone z żupców (Mazowsze, Wielkopolska) czy komorników (Małopolska);

• Sędzia z podsędkiem zjeżdżali na sądy wiecowe lub potem sejmikowe;

• Terminy w których sądził sąd ziemski określono roczkami;

• Przywileje nieszawskie określiły, że w każdym powiecie ma mają się odbywać 4 sesje rocznie;

• Na przełomie XV i XVI w. nastąpiło ujednolicenie sądu ziemskiego w całej Koronie zgodnie ze wzorem małopolskim;

• Kompetencja sądu ziemskiego rozciągała się na wszystkie sprawy, w których szlachta osiadła występowała w charakterze pozwanych;

• Wyjątkiem były sprawy przekazane wyraźnie sądom grodzkim i podkomorskim lub spraw, które szły przed sąd wiecowy (lub sejmikowy) albo też bezpośrednio przed sąd króla

2. Sąd oprawcy (justycjariusza):

• Justycjariusze-oprawcy ścigali przestępców zagrażających porządkowi publicznemu, bez względu na ich przynależność stanową;

• Oprawca chwytał podejrzanych, przeprowadzał śledztwo i odbywał sąd;

• Łączył funkcje policyjne, śledcze i sądowe;

• Ustanowienie oprawców miało na celu ugruntowanie bezpieczeństwa publicznego;

• Koniec w. XIV szlachta wystąpiła przeciw oprawcom uzyskując w 1388 r. przyrzeczenie zniesienia urzędu oprawcy;

• Oprawcy wdzierali się w zakres sądownictwa dominalnego;

• W XV w. oprawca stał się urzędnikiem policyjnym, powołanym do ścigania złoczyńców, chwytania ich i stawiania przed sąd starosty; w końcu tego stulecie urząd ten całkowicie znikł.

c) Sąd grodzki:

• Ukształtował się u schyłku XIV w. w Małopolsce;

• Sądzenie szlachty nieosiadłej oraz jurysdykcja we wszystkich sprawach, na które nie rozciągała się kompetencja innych sądów;

• W odniesieniu szlachty osiadłej był uprawniony do sądzenia spraw karnych z tzw. czterech artykułów grodzkich:

• Podpalenie,

• Napad na dom szlachcica,

• Rabunek na drodze publicznej,

• Zgwałcenie;

• Starosta pełnił funkcję sędziego;

d) Sąd podkomorski:

• Ok. połowy XIV w. wyodrębnił się na Małopolsce, a w XV w. w Wielkopolsce;

• Wyłączna kompetencja w sprawach o rozgraniczenie dóbr szlacheckich;

• Zasiadał podkomorzy lub jego zastępca;

• Sąd zbierał się na polu w miejscu, gdzie trzeba było wytyczyć granic;

• Jego jurysdykcja utrzymała się aż do końca dawnej Rzeczypospolitej

e) Sąd wiecowy:

• Należał do sądów wyższych;

• Jeden na województwo (ziemię);

• Stanowił kontynuację sądu księcia dzielnicowego na wiecu;

• W Wielkopolsce przewodniczył starosta jako namiestnik króla, a jako asesorowie zasiadali wojewoda i kasztelanowie;

• W Małopolsce przewodniczył wojewoda (nieznano starostów generalnych);

• przyjmowano fikcję, że zasiadający w sądzie wiecowym reprezentowali osobę króla

• wyroki miały walor wyroków sądu monarchy;

• uczestniczyli też: sędzia, podsędek i pisarz ziemski - do nich należało formalne prowadzenie procesu;

• były sądami do spraw ważniejszych np. o dobra dziedziczne szlachty;

• zbierał się zwykle 3x w roku, na tzw. roki wielkie (od 1454 r. raz do roku);

• wyrażał wolę króla, a więc nie było od niego apelacji;

• zamarły w 2 poł. XV w.

f) Sąd króla:

• tzw. sąd nadworny (in curia);

• zazwyczaj król nie zasiadał osobiście, dygnitarze zasiadali i sądzili w jego imieniu;

• warunek konieczny - sąd musi odbywać się na dworze króla;

• niekiedy do rozsądzenia jakiejś sprawy król delegował dygnitarzy świeckich lub duchownych, a w sprawach mieszczan - rajców miejskich. Tworzyli oni tzw. sąd komisarski. Rozstrzygał on sprawę do której został powołany, a następnie rozwiązywał się. Wyrok sądu komisarskiego wymagał zatwierdzenia króla, a następnie stawał się prawomocny.

• kompetencje sądu królewskiego:

• najcięższe przestępstwa - zdrada, zbrodnia obrazy majestatu;

• sprawy - z wyjątkiem 4 art. grodzkich - w których groziła obwinionemu szlachcicowi osiadłemu konfiskata majątku, utrata życia lub czci;

• skargi przeciwko urzędnikom z tytułu ich urzędowania;

• sprawy dotyczące majątków i dochodów królewskich;

• sprawy z zakresu prawa państwowego;

g) Sądownictwo kościelne:

• sądy synodalne - konkurujące z sądami archidiakona, sprawowano je podczas objazdu diecezji przez biskupa;

• w każdej parafii specjalnie wybrani ludzie zeznawali o wszystkich naruszeniach prawa - ich zeznania stanowiły podstawę wszczęcia dochodzenia;

• Kazimierz Wielki dążył do ograniczenia kompetencji sądów duchownych w sprawach osób świeckich (ustawa z 1359 r.);

• w początku w. XV sytuacja sądownictwa duchownego została umocniona - Jagiełło wydał w 1324 r. w Wieluniu edykt, który przyrównywał wyznawanie zasad husyckich do zbrodni obrazy majestatu. Nakazywał on władzom świeckim ( starostom, władzom miejskim) ściganie osób podejrzanych o herezję a wskazanych przez inkwizytorów oraz wykonywanie wyroków w stosunku do osób uznanych przez sądy duchowne za winne;

• rozwinęła się działalność inkwizycji kościelnej;

• Bp krakowski oraz kard. Zbigniew Oleśnicki opisując działalność represyjną wobec heretyków stwierdzał: „podejrzanych o herezje palimy lub w wieczystym każemy im umrzeć więzieniu”;

• wzmocnienie pozycji Kościoła napotykało opór szlachty;

• kompromisowa ugoda duchowieństwa ze szlachtą małopolską z 1437 r. stanowiła, że sądy duchowne mają rozpatrywać następujące kategorie spraw:

• o herezję;

• związane z małżeństwem;

• o zaniedbanie dorocznej spowiedzi i komunii;

• zobowiązań złożonych dobrowolnie do akt kościelnych (więc i dziesięciny swobodnej);

• testamentów na cele pobożne;

h) Sądy miejskie i leńskie prawa niemieckiego:

• sąd rady miejskiej:

• najważniejszy sąd w miastach, które wykupiły dziedziczne wójtostwa;

• złożony z rajców pod przewodnictwem burmistrza;

• rada miejska sądziła sama lub też razem z ławą - tzw. sąd radzicko-ławniczy;

• sprawy najważniejsze w I instancji;

• był sądem wyższym dla pozostałych sądów miejskich;

• był sądem wyższym dla okolicznych miast, miasteczek oraz wsi na prawie niem., wydając dla nich pouczenie prawne - ortyle;

• sąd wyższy prawa niemieckiego na zamku krakowskim:

• Kazimierz Wielki powołał ten sąd dla Małopolski, aby zapobiec zwracaniu się po ortyle i z apelacjami do Magdeburga;

• był to prowincjonalny sąd leński dla wójtów i sołtysów z dóbr królewskich;

• wydawanie pouczeń innym sądom prawa niemieckiego na Małopolsce;

• sąd sześciu miast:

• instancja odwoławcza od orzeczeń sądu wyższego na zamku krakowskim i innych sądów wyższych dla Małopolski;

• sądzili w nim komisarze powołani po 2 z 6 większych miast małopolskich ( Kraków, Kazimierz, Bochnia, Wieliczka, Nowy Sącz, Olkusz);

• zbierał się 3x do roku na ratuszu krakowskim;

• w ten sposób ukształtowały się 3 instancje w sądownictwie prawa niem.:

• sąd ławy i rady;

• sąd wyższy prawa niem.;

• królewski sąd sześciu miast;

i) Sądy wiejskie:

• sądy gajone:

• działały we wsiach na prawie polskim;

• sądził pan lub wyznaczony przez niego urzędnik i przysiężni;

• sąd ławy wiejskiej:

• we wsiach na prawie niemieckim;

• funkcjonował na mocy przywileju lokacyjnego;

• sołtys + ławnicy;

• apelacja od niego szła do pana wsi;

2. Sądownictwo kościelne w dawnej Polsce - geneza, struktura, kompetencje.

• powstały w 1 poł. XIII w.;

• I instancja - sąd archidiakona, od niego apelacja do sądu biskupa, a następnie do sądu metropolity (arcybiskupa gnieźnieńskiego);

• rozpowszechnił się urząd oficjała - sędziego duchownego mianowanego przez biskupa;

• kompetencje:

• privilegium fori - wszystkie sprawy w których duchowny występował w roli pozwanego;

• sprawy os. świeckich o naruszenie zas. wiary (causa spirituales);

• naruszenie przepisów mających związek ze sprawami duchownymi (causa spiritualibus annexae) np. dotyczących małżeństwa i dziesięcin;

• wyjątki:

• sprawy o dobra ziemskie;

• sprawy o zdradę i obrazę majestatu;

• sądy inkwizycyjne:

• sądy specjalne, do walki z herezją;

• inkwizytorzy (przeważnie dominikanie) ścigali podejrzanych o herezję, przeprowadzali śledztwo, a następnie odgrywali główną rolę w procesie i przy wydawaniu wyroków;

• nakładał kary kościelne;

• jeśli pozwany nie wyrzekł się swych poglądów był oddawany w ręce władzy świeckiej i najczęściej palony żywcem na stosie;

3. Sądy prawa niemieckiego w dawnej Polsce.

• sąd miejski prawa niemieckiego:

• sąd ławniczy składał się z wójta i ławników;

• szczególny charakter miał sąd wielki gajony:

• odbywał się 3x w roku;

• przy udziale pana miasta lub w jego zastępstwie landwójta:

• sądy gorącego prawa:

• wyrok w ciągu doby;

• przestępca złapany na gorącym uczynku lub kupiec z obcego miasta określano jako gość;

• kompetencje:

• władca (pan) nadawał prawo sądzenia we wszystkich sprawach wójtowi i ławnikom;

• sąd we wsiach na prawie niemieckim:

• powstały na wzór sądów miejskich;

• sądził sołtys z ławnikami:

• sąd odbywano w określonych terminach - tzw. rokach gajonych:

• prawo niem. stosowano wówczas, gdy ludność tych wsi stanowili koloniści z Zachodu;

• tam, gdzie ludność polska była lokowana na prawie niem. stosowano prawo zwyczajowe polskie;

• pan przekazywał sądownictwo sołtysowi w sprawach mniejszej wagi, sam natomiast sądził w sprawach wagi wyższej;

4. Sądy szlacheckie I instancji - geneza, skład, kompetencje.

• sądy I instancji - od 1523 r. możemy używać takiego określenia, gdy wprowadzono formułę processus - przepisy procesu, które wprowadzają nowoczesny środek odwoławczy apelację;

• Sąd ziemski:

• podstawowy sąd dla szlachty

• wykształcił się z sądu nadwornego książąt dzielnicowych

• skład sejmu w Wielkopolsce:

• starosta

• wojewoda

• podkomorzy

• kasztelan

• sędzia ziemski

• skład sejmu w Małopolsce:

• przewodniczył sędzia ziemski

• podsędek

• pisarz ziemski

• woźni sądowi do czynności technicznych

• sąd objazdowy, nie ma stałej siedziby, zjawiał się w konkretnych miejscach i konkretnych terminach tzw. roczkach (konkretne dni), teren wokół tego miejsca stawał się powiatem

• Kompetencje:

• wszystkie sprawy szlachty osiadłej

• do ksiąg sądu ziemskiego wpisywano obok wyroków wszelkie czynności prawne dot. nieruchomości np. sprzedaż nieruchomości, obciążenie nieruchomości pożyczką, wpisywano hipoteką; księgi pełniły funkcję dzisiejszej księgi wieczystej

• Sąd grodzki (starościński)

• należał do kompetencji starosty;

• starosta sądził sam lub wyznaczał kogoś innego;

• miał stałą siedzibę;

• Kompetencje:

• sądził wszystkie sprawy szlachty gołoty (która nie miała majątków ziemskich, stanowiła duży odsetek, miała największe znaczenie w okresie oligarchii magnackiej, była to szlachta wykorzystywana przez magnatów);

• sądził szlachtę osiadłą w przypadku 4 najpoważniejszych przestępstw tzw. 4 artykuły grodzkie albo 4 artykuły starościńskie:

• napad na drodze publicznej;

• napad na dom szlachcica;

• podpalenie;

• gwałt (zgwałcenie kobiety przez mężczyznę);

• księgi sądu grodzkiego - można było wpisywać czynności prawne dot. nieruchomości, ale księgi te nie miały wieczności;

• pod koniec XVI w. księgi sądu łęczyckiego i sieradzkiego otrzymywały wieczność.

• Sąd podkomorski:

• sądził spory o granicy dóbr ziemskich pomiędzy szlachtą (spory o miedzę);

• posiedzenie odbywało się na miejscu spornej granicy;

• jechał podkomorzy lub w jego zastępstwie niższy urzędnik komornik;

• sąd wydawał decyzję na miejscu i wyznaczał na miejscu sporną granicę.

5. Sąd ziemski - geneza, skład, kompetencje, funkcjonowanie (patrz wyżej)

6. Reforma sądownictwa szlacheckiego za Stefana Batorego.

• Do 1578 najwyższym sędzią był król. W swym sądzie nadwornym monarcha mógł sądzić wszystkie sprawy. Miał prawo wywołać przed swój sąd każdą sprawę w królestwie. Każdy, do początków XVI wieku również chłop, mógł zażądać sądzenia jego sprawy przez sąd królewski.

• Od wprowadzenia w polskim prawie w 1523 apelacji sąd królewski stał się również najwyższym sądem odwoławczym. Mimo tego, że król posługiwał się do sądzenia komisarzami, sąd królewski nie mógł poradzić sobie ze sprawnym i szybkim wymiarem sprawiedliwości.

• Początkowo próbowano zaradzić sytuacji tworząc jako sądy drugiej instancji sądy wiecowe dla każdego województwa, z wojewodami na czele. Sąd królewski zaczął również odsyłać do sądów wiecowych sprawy, które wpływały do niego jako sądu pierwszej instancji.

• Nie udrożniło to jednak wymiaru sprawiedliwości a spowodowało większe zamieszanie co do właściwości poszczególnych sądów.

• Konieczne w takiej sytuacji prace nad reformą sądownictwa przebiegały w okresie ruchu egzekucyjnego i walki szlachty o zwiększenie udziału we władzy. W efekcie szlachta uzyskała wyłączny wpływ na sądownictwo ziemskie kosztem uprawnień króla.

• W 1563 utworzono jednorazowe sądy ostatniej instancji w województwach przekazując im wszystkie sprawy z sądów królewskich.

• Podobnie uczyniono w czasie pierwszego i drugiego bezkrólewia.

• Ostatecznie w 1578 Stefan Batory zrzekł się uprawnień najwyższego sędziego na rzecz utworzonego jednocześnie Trybunału Koronnego.

• Sądzili w nim reprezentanci szlachty i duchowieństwa.

• Deputatów szlacheckich było dwudziestu siedmiu i byli oni wybierani corocznie na sejmikach deputackich po jednym lub dwóch z województwa, w zależności od jego wielkości.

• Sześciu deputatów duchownych wybierały kapituły. Uczestniczyli oni w rozstrzyganiu spraw, gdy jedną ze stron był duchowny (stanowili wówczas połowę składu orzekającego).

• Na czele trybunału stał obieralny marszałek. Deputatom duchownym przewodził prezydent, którym zostawał zazwyczaj kanonik gnieźnieński.

• Początkowo Trybunał zbierał się w Piotrkowie dla ziem prowincji Wielkopolski;

• W Lublinie dla prowincji Małopolski;

• W Łucku sądzono sprawy z ziem ruskich Korony. Od 1590 zaprzestano sesji w Łucku a cała prowincja małopolska sądziła się odtąd w Lublinie.

• Sesje w lubelskim ratuszu odbywały się wiosną i latem, a na piotrkowskim zamku jesienią i zimą;

• Kompetencje Trybunału Koronnego określiła konstytucja sejmu walnego warszawskiego w 1578.

• Trybunał był drugą i ostatnią instancją dla spraw cywilnych, rozstrzyganych w sądach ziemskich, grodzkich, podkomorskich, komisarskich i wiecowych.

• Rozpatrywał też sprawy karne wniesione według kompetencji sądów grodzkich oraz wypadki naruszenia procedur i łamanie prawa przez starostów i urzędników grodzkich.

• Tylko najcięższe sprawy, w których osiadłemu szlachcicowi groziła kara śmierci, więzienia, lub utrata czci czy majątku rozstrzygał sąd sejmowy.

• Sprawy rozstrzygano jednomyślnie. Jednak gdy dwa głosowania nie dały rezultatu, w trzecim decydowała większość.

• Przy równości głosów sprawę odsyłano do sejmu, a od 1607 do następnej sesji trybunału.

• W przypadku spraw mieszanych (gdy jedną ze stron był duchowny), w razie braku większości głosów, decydował sąd sejmowy.

• Wyroki trybunalskie wydawano w formie dekretów, podpisywanych przez trzech deputatów. Wyroki te nie mogły być podważane ani znoszone przez żaden sąd, a ich egzekucję powierzano odpowiednio sądom grodzkim.

• Językiem urzędowym dla rozpatrywania spraw z województw i ziem koronnych była łacina, sprawy z terenów litewsko-ruskich załatwiano w języku starobiałoruskim, a od XVIII praktycznie tylko w języku polskim.

• W XVIII wieku doszło praktycznie do całkowitego uzależnienia trybunałów od magnaterii. Ferowane przez nie wyroki sądowe stały się narzędziem w walce zwalczających się fakcji magnackich, a strona, która obsadziła swoimi stronnikami sąd trybunalski mogła liczyć na uzyskanie znaczącej przewagi nad przeciwnikami.

7. Sądy: asesorski, relacyjny, referendarski, kapturowy w Rzeczypospolitej szlacheckiej.

• Sąd asesorski (Asesoria):

• przewodniczył kanclerz lub podkanclerzy, a asesorami byli referendarze, regenci kancelarii, jeden z sekretarzy królewskich;

• sprawy o dobra i dochody królewskie;

• sprawy miast rządzących się prawem magdeburskim i chełmińskim władzami [państwowymi, szlachtą, instytucjami kościelnymi oraz mieszczan z miastem lub między sobą;

• wypierała z powodzeniem komisarski sąd sześciu miast (właściwy tylko dla Małopolski);

• urzędniczy, fachowy charakter asesorii;

• górowała ona nad innymi sądami kulturą prawniczą sędziów;

• uchodziła za jedyny w Polsce sąd niesprzedajny;

• była sądem zadwornym;

• sąd relacyjny:

• utarła się możliwość odwołania się od wyroków Asesorii do sądu w którym zasiadał sam monarcha w asyście obecnych na dworze senatorów;

• sąd apelacyjny dla lenn Korony;

• w XVII w. orzekał w sprawach spornych o cerkwie i ich uposażenie między prawosławnymi i unitami oraz w odwołaniach od wyroków biskupów prawosławnych, gdy zniesiono apelację od patriarchy w Konstantynopolu;

• z czasem zakazano apelacji od Asesorii do sądu relacyjnego;

• sąd marszałkowski:

• sądził w rezydencji króla;

• jurysdykcja miejscowo ograniczona do najbliższej okolicy rezydencji;

• utrzymanie spokoju na dworze i w bezpośrednim jego otoczeniu;

• sprawy karne związane z naruszeniem spokoju i bezpieczeństwa;

• Sąd referendarski:

• pojawia się wraz z zanikiem urzędu sędziego nadwornego

• początkowo jedynie przesłuchiwali strony i referowali w asesorii, potem jako I instancja (sąd dominialny króla);

• sprawy wniesione przez chłopów z królewszczyzn → chronił chłopów przed nadmiernym wyzyskiem;

• król mógł ukarać starostę za utrudnianie wniesienia skargi chłopowi:

• karą pieniężną;

• zapewnić chłopu ochronę przed prześladowaniem poprzez wydanie listu żelaznego (glejtu);

• wyroki wykonywane przez komisarzy → mała skuteczność ze względu na sabotowanie wyroków przez magnatów.

• sądem wyższym dla sądów referendarskich była Asesoria;

• Sąd kapturowy:

• sądy I instancji powoływane w okresie bezkrólewia;

• kolegialne, w przyspieszonym trybie, często na wniosek instygatora;

• funkcjonowały aż do powołania nowego króla;

• sprawy o bezpieczeństwo publiczne, osób, mienia, RP;

• dopuszczano torturowanie;

• łamano zasadę neminem captivabimus nisi iure victum [łac., `nikogo nie uwięzimy, chyba że prawnie zostanie zasądzony'], zasada nietykalności osobistej pol. szlachty osiadłej (z wyjątkiem schwytania sprawcy na gorącym uczynku kradzieży lub zbrodni); zagwarantowana przez Władysława II Jagiełłę 1425, 1430 i 1433

8. Reforma ustroju sądów w ustawodawstwie Sejmu Wielkiego.

• sądy szlacheckie:

• połączono sądy grodzkie, ziemskie i podkomorskie tworząc w ich miejsce kolegialne sądy ziemiańskie złożone z 10 sędziów wybieranych na 4 lata na sejmikach deputackich, miały być „zawsze gotowe” tzn. urzędować stale

• reforma Trybunałów - ustanowiono dwa osobne Trybunały - dla Wielkopolski z siedzibą w Piotrkowie i dla Małopolski z siedzibą w Lublinie, również miały funkcjonować stale

• sądy miejskie:

• utworzono sądy magistratów miejskich oraz sądy apelacyjne wydziałowe zgodnie z nowym podziałem kraju;

• zreorganizowano sąd asesorski - najwyższy sąd dla miast i mieszczaństwa, osobny dla Korony i Litwy; asesorzy: senatorowie i posłowie wybierani przez sejm na 2 lata oraz plenipotenci miejscy: (8 w A. koronnej, 4 w A. litewskiej), sądom asesorskim przewodniczyli kanclerze nie zasiadający w Straży Praw (prezesem A. koronnej został H. Kołłątaj), sądem kolegialnym był też sąd referendarski.

• sądy wiejskie pozostały dominialnymi

• sąd sejmowy

• był sądem specjalnym w zakresie orzekania o winie ministrów i innych najwyższych urzędników z tytułu

• odpowiedzialności konstytucyjnej za naruszenie prawa oraz w zakresie ważniejszych przestępstw politycznych, złożony z 12 senatorów i 24 posłów

• sądy komisji rządowych i porządkowych

• były sądami nowo powstałymi

• rozpatrywały sprawy sporne, objęte kompetencjami danych urzędów administracyjnych.

• poddanie ogółu ludności kraju, bez względu na przynależność stanową, sądom Komisji Skarbowej i komisji porządkowych (w sprawach skarbowych, handlowych, wekslowych i związanych z czynnościami aparatu władzy) było pierwszym wyłomem w stanowej strukturze sądownictwa.

9. Ustrój sądów w Księstwie Warszawskim.

• Konstytucja gwarantowała niezależność sądownictwa i jawność postępowania;

• zniesiono sądownictwo stanowe w tym dominialne;

• zrównano obywateli wobec prawa i sądu;

• sędziowie sądów wyższych mianowani byli przez króla dożywotnio, sędziowie pokoju mianowani przez króla na 6 lat z kandydatów zgłoszonych przez sejmiki powiatowe, do drobnych spraw powołano dożywotnio podsędka;

• utworzono odrębne sądy karne (sądy policji prostej do wykroczeń, sądy policji poprawczej do występków zagrożonych karą do 2 lat, sądy sprawiedliwości kryminalnej 1 na 2 dep. do zbrodni i apelacji od wyroków sądów policji) i cywilne ( sądy pokoju do spraw spornych majątkowych, w których wartość przedmiotu sporu była niska, trybunały cywilne I instancji do spraw nie majątkowych i poważniejszych majątkowych, sąd apelacyjny - jeden na całe Księstwo);

• instancją kasacyjną w sprawach cywilnych i karnych była Rada Stanu;

10.Kompetencje sądownicze Rady Stanu w Księstwie Warszawskim.

• Był to organ zupełnie nowy, nieznany dotychczas w ustroju Polski, utworzony w oparciu o wzory francuskie. W KW był to organ stały o funkcjach pomocniczych w stosunku do władzy królewskiej.

• Artykuły konstytucji dot. RS zostały rozwinięte w dekrecie królewskim z 24 XII 1807 r.

• Skład:

• początkowo Rada Stanu nie różniła się od Rady Ministrów, tworzyli ją ministrowie, prezes RM był jednocześnie szefem RS.

• w VIII 1808 r. na mocy dekretu królewskiego skład powiększono o 6 radców stanu, a w 1810 (po przyłączeniu Galicji Zach. po wojnie z Austria liczbę ich zwiększono do 12).

• funkcjonariuszami RS (ale nie członkami) byli referendarze - najpierw 4, później 6.

• członkowie RS wchodzili w skład Izby Poselskiej w liczbie nie większej niż 13

• Zadania:

• przygotowywanie projektów ustaw sejmowych i dekretów królewskich.

• kontrola urzędników i pociąganie ich do odpowiedzialności.

• funkcje sądowe:

• sąd kasacyjny - rozpatrywanie skarg na wyroki ostateczne sądów cywilnych i karnych (sąd III instancji), kasacja - badanie zgodności wyroku z prawem materialnym i przepisami proceduralnymi w 1810 r. z RS wyodrębnił się Sąd Kasacyjny orzekający w składzie 5 sędziów.

• sąd kompetencyjny - rozpatrywanie sporów o właściwość pomiędzy władzami administracyjnymi a sądami, spory takie mogły mieć char. negatywny (zarówno sąd jak i organ adm. odmawia rozpatrzenia danej sprawy) lub pozytywny (odwrotnie), wyroki miały charakter precedensowy.

• sąd administracyjny - rozpatrywanie w II instancji sporów natury skarbowej pomiędzy administracją a obywatelem, wynikłych z kontraktów zawieranych przez organy administracji z obywatelami w interesie publicznym (np. budowa drogi, dzierżawa dóbr narodowych), sądami adm. I instancji były rady prefekturalne, RS w I instancji rozpatrywała jedynie spory powstałe z umów zawartych przez samych ministrów w interesie całego kraju.

• z czasem również kontrola ministrów, którzy przedkładali Radzie kwartalne i roczne raporty i sprawozdania finansowe i o „stanie kraju”.

• Postanowienia i decyzje RS nabierały mocy prawnej dopiero z chwilą zatwierdzenia ich przez króla, zatwierdzenia takiego nie

• wymagały jedynie wyroki wydawane przez RS działającą jako sąd kasacyjny.

11.Sądownictwo administracyjne w Księstwie Warszawskim

i Królestwie Polskim do roku 1867.

• sądownictwo administracyjne to rozpatrywanie skarg obywateli na nielegalne (czyli niezgodne z prawem) wydawanie decyzji administracyjnych.

• W XIX w. były dwa modele:

• model anglosaski, w którym skargi na nielegalne decyzje administracyjne były kierowane do sądów powszechnych, w Anglii funkcjonowało to dobrze, w Europie (Włochy, Belgia) nie spełniał oczekiwań, bo sędziowie nie znali prawa administracyjnego (znali prawo cywilne, karne)

• model francuski (kontynentalny), za rządów Napoleona skargi na nielegalne decyzje administracyjne nie były kierowane do sądów powszechnych, ale do specjalnych organów sądowniczych i powiązanych z funkcjonującą wtedy administracją. Powiązanie to było wadą tego systemu, bo sądy administracyjne na początku XIX w. nie miały cechy niezawisłości, ale w ciągu XIX i XX w. sądownictwo to zostało zreformowane i dzisiaj możemy mówić o niezawisłości sądów administracyjnych od władzy wykonawczej. Napoleon utworzył Księstwo Warszawskie i wprowadził ten model.

• I instancja: rady prefekturalne, funkcjonowały w poszczególnych departamentach

• II instancja: rada stanu

• rada stanu nie rozpatrywała wszystkich skarg na nielegalne decyzje administracyjne

• zajmowała się sprawami podatkowymi (prośby o ulgi podatkowe)

• rozstrzygano spory majątkowe między organami administracyjnymi a przedsiębiorcami, którzy zawarli umowę z organami administracji na wykonanie jakiś robót

• rada stanu była sądem II instancji, ale w wyjątkowych przypadkach pełniła rolę I instancji (wtedy gry stroną był minister)

• w latach 1815 - 1867 istniał ten model w Królestwie Polskim, zakres merytoryczny niewiele się zmieniał, system dwóch instancji pozostał, zmieniły się organy w Królestwie Polskim:

• I instancja:

• komisje wojewódzkie do 1837 r.,

• od 1837 r. do 1867 - rządy gubernialne

• II instancja:

• początkowo do 1822 r. była tzw. delegacja administracyjna,

• po 1822 r. do 1830 - rada stanu,

• 1836 - 1841 - rada stanu

• 1841 - 1861 - zlikwidowano radę stanu, funkcję przejęły warszawskie departamenty rządzące w Petersburgu

• 1861 - 1867 - rada stanu (w ramach reform Aleksandra Wielopolskiego)

• po 1867 zlikwidowano sądownictwo administracyjne w Królestwie Polskim.

12.Zmiany w organizacji sądownictwa w Królestwie Polskim

do reformy z lat 1875-76.

• Konstytucja Królestwa Polskiego gwarantowała niezawisłość sądownictwa w sferze orzekania oraz sędziów mianowanych przez króla dożywotnio, których nie można było usunąć z urzędu bez prawomocnego wyroku sądu - co nie zostało wprowadzone w życie.

• Natomiast Statut Organiczny nie wspominał nic o niezawisłości sędziów, których z resztą można było zwolnić lub przenieść zależnie od uznania władzy najwyższej.

• Sądy niższej instancji

• Sądownictwo cywilne

• sądy pokoju: powiatowe → okręgowe(od 1842 r.)

• wydziały hipoteczne powiatowe od 1825 r. (tzw. „mała hipoteka”)

• rejenci powiatowi → okręgowi

• pisarze sądów pokoju - pisarze hipotek powiatowych → okręgowych

• trybunał cywilny

• wydziały hipoteczne od 1818 r. (tzw. „hipoteka duże własności”)

• skład

• rejenci

• pisarze kancelarii hipotecznej ziemskiej (przygotowywali wnioski i decyzje)

• kompetencje

• wykonywanie praw o przywilejach i hipotekach

• rozpatrywanie wszelkiego rodzaju wpisów hipotecznych odnoszących się do właściwych nieruchomości

• zwierzchność hipoteczna - skład rozpatrujący wnioski w wydziałach hipotecznych

• sąd apelacyjny

• dla sądownictwa cywilnego: sąd II instancji - apelacje od wyroków trybunałów cywilnych

• dla sądownictwa karnego: wydział karny - II instancja sądów kryminalnych

• Sądownictwo karne

• sądy policji poprawczej

• sądy kryminalne

• 1835 r. - zmiany w postępowaniu karnym → zmiany w organizacji sądownictwa karnego, prawo apelacji od wyroków sądów kryminalnych, które dotychczas były I i ostatnią instancją

• Zmiany w instancji najwyższej

• W 1814 r. przekazano postępowanie kasacyjne w sprawach karnych Sądowi Apelacyjnemu → w razie skasowania zaskarżonego wyroku nie odsyłano sprawy do ponownego rozpatrzenia w innym sądzie, ale rozstrzygano ją merytorycznie w Sądzi Apelacyjnym; postępowanie stało się bardziej rewizyjne niż kasacyjne.

• 21 X 1815 r. Sąd Najwyższej Instancji:

• skargi kasacyjne na ostateczne wyroki sądów cywilnych

• po skasowaniu Sąd Najwyższej Instancji sam rozstrzygał w sprawie (in merito)

• skład: 7 osób - senatorowie i sędziowie pochodzący z nominacji

• W wyniku zmian w latach 1814 - 1815 zachwiana została fundamentalna zasada ustrojowa sądownictwa → nie więcej niż dwie instancje merytoryczne i trzecia kasacyjna.

• Postępowanie przed instancją kasacyjną nabrało cech rewizyjnych.

• Po powstaniu listopadowym - likwidacja Sądu Najwyższej Instancji wraz z likwidacją Sejmu

• 8 I 1833 r. tymczasowe upoważnienie przez Radę Administracyjną 7-osobowego składu sędziów Najwyższej Instancji do wykonywania wszystkich atrybucji Sądu Najwyższej Instancji (w komplecie orzekającym nie było już senatorów).

• W połowie lat 30. XIX w. w pionie sądownictwa karnego funkcjonowały:

• sady policji prostej

• sądy policji poprawczej

• sądy kryminalne

• Sąd Apelacyjny w komplecie 5-osobowym - wydziel kryminalnym (od 1835 r.)

• Sąd Apelacyjny w tzw. „wydziale kasacyjnym” (od 1841 r.)

• a w pionie sądownictwa cywilnego:

• sądy pokoju

• trybunały cywilne

• Sąd Apelacyjny

• Sąd Najwyższej Instancji (od 1815 r.)

• Ukaz z 1841 r.

• likwidacja Rady Stanu wraz z Sądem Najwyższej Instancji

• utworzenie IX departamentu Senatu Rządzącego - cywilny, miał atrybuty Sądu Najwyższej Instancji i rozstrzygał ostatecznie sprawy cywilne

• utworzenie X departamentu Senatu Rządzącego - karny, jako najwyższa instancja w sprawach karnych

• zanik ostatnich śladów kasacji → departamenty rozpatrywały jedynie skargi na wyroki wydane w II instancji, a od ich orzeczeń nie było możliwości odwołania (stanowiły III instancję)

• skład departamentów: senatorowie i członkowie senatu z nominacji królewskiej

• podział: wydziały na czele z przewodniczącymi

• nadzór na przestrzeganiem zasad procedury sądowej i jednolitością orzecznictwa: dyrektor Komisji Rządowej Sprawiedliwości (jako Prokurator Generalny), za pośrednictwem podporządkowanych mu prokuratorów naczelnych (w każdym departamencie)

• Departamenty nie wpłynęły na likwidację odrębności Królestwa gdyż:

• przewagę w składzie mieli senatorowie i członkowie polskiego pochodzenia

• ulokowane były w Warszawie

• urzędowały w języku polskim

• stosowały w orzecznictwie odrębne prawo

• nie podlegały w żadnym zakresie ministrowi sprawiedliwości Cesarstwa

• Reforma sądownictwa po powstaniu styczniowym

• Do powstania styczniowego organizacja sądownictwa, wprowadzona jeszcze w Księstwie Warszawskim, funkcjonowała w Królestwie Polskim w swoim zasadniczym kształcie pomimo częściowych zmian, które jednak nie naruszyły samej istoty funkcjonowanie, całkowicie odrębnej od rosyjskiej.

• 1864 r. - wprowadzenie w Rosji nowego ustroju sądów - „ustawy sądowe” Aleksandra II

• Komisja Prawnicza w Warszawie - oddział Komitetu Urządzającego, powierzono jej przygotowywanie projektów reformy sądownictwa w Królestwie

• skład: delegowani do Warszawy prawnicy rosyjscy

• nie pozostawała w związku z Radą Stanu

• przygotowała wstępne projekty, które następnie przeszły bardzo długo drogę przygotowawczo-legislacyjną

• została zlikwidowana wraz z likwidacją Komitetu Urządzającego w 1871 r.

• ostateczna treść aktów została ustalona przez Własną Kancelarie Cesarstwa do Spraw Królestwa

13.Ustrój sądów w Królestwie Polskim po reformie z lat 1875-76.

• Reforma lat 1875/1876:

• miała na celu unifikację sądownictwa Królestwa i Rosji i rusyfikację

• przejęcie etatów w sądownictwie przez Rosjan

• sędziowie okręgowi i Izba Sądowa - początkowo 50%/50%, potem liczba Polaków maleje

• prezesi sądów - tyko Rosjanie

• sędziowie gminny - zasadniczo tylko Polacy, ze względu na zgłaszanie kandydatur przez społeczeństwo

• sędziowie pokoju i prezesi zjazdów - praktycznie Rosjanie, ze względu na nominację ministra sprawiedliwości

• ograniczenie zasady niezawisłości urzędu sędziowskiego

• zakaz przenoszenia sędziów do innej miejscowości bez jego zgody oraz możliwość zwolnienia tylko na mocy wyroku sądu karnego dotyczył jedynie prezesów sądów, wiceprezesów i sędziów, którzy przepracowali na tych stanowiska bądź na stanowiskach prokuratorów lub sędziów śledczych nie mniej niż 3 lata

• sędziowie gminny i ławnicy mogli być w trakcie kadencji czasowo zawieszeni, bądź zwolnienie z urzędu przez ministra sprawiedliwości, gdy przemawiały za tym „szczególnie ważne przyczyny”

• minister sprawiedliwości po porozumieniu się z warszawskim generał-gubernatorem mógł zwolnić ze służby lub przenieść sędziów pokoju i prezesów zjazdów

• 1876 r. - likwidacja dotychczasowych sądów i Komisji Rządowej Sprawiedliwości, początek funkcjonowania nowych sądów

• rozdzielenie jurysdykcji spraw mniejszej wagi od spraw poważniejszych

• brak rozdziału jurysdykcji karnej i cywilnej

• cywilne i karne sprawy mniejszej wagi → sądownictwo pokojowe (nie było powiązane instytucyjnie z sądownictwem ogólnym)

• sądy gminne dla ludności wiejskiej

• obejmowały 1 - 3 gmin administracyjnych

• skład: sędzia gminny, ławnicy

• komplet sądzący; min. 3 członków

• oddzielnie stanowiska sędziego gminnego od urzędu wójta gminy

• po 1876 jedyna instytucja na której skład miało wpływ społeczeństwo

• kandydatów na sędziów gminnych i ławników wybierały zebrania gminne na 3-letnią kadencję

• sędziów gminnych mianował minister sprawiedliwości (mógł wybrać osobę spoza kandydatów)

• funkcjonowała przy nich kancelarie sądowe, kierowane przez pisarzy

• sędziowie pokoju dla mieszkańców miast

• pochodzili z nominacji ministra sprawiedliwości

• sprawowali jurysdykcję jednoosobowo, z reguły w obrębie powiatu

• funkcjonowała przy nich kancelarie sądowe, kierowane przez pisarzy

• utworzono przy nich wydziały hipoteczne, posiadające oddzielne kancelarie i archiwa oraz funkcjonujące na mocy przepisów prawa z 1818 r. i 1825 r.

• zjazd sędziów pokoju i sędziów gminnych jako instancja apelacyjno-kasacyjna

• kilka powiatów stanowiło okręg pokojowy, w którym funkcjonował zjazd

• skład: etatowy prezes zjazdu, sędziowie gminni, sędziowie pokoju okręgu

• instancja apelacyjna od wyroków sądów gminnych i sędziów pokoju

• instancja kasacyjna od wyroków ostatecznych sądów gminnych i sędziów pokoju

• funkcjonowała przy nich kancelarie sądowe, kierowane przez sekretarzy i ich pomocników

• powołano przy nich komorników i woźnych

• cywilne i karne sprawy większej wagi → sądy ogólne

• 10 sądów okręgowych (po jednym w każdej guberni)

• podział na wydziały: karny, cywilny, hipoteczny

• skład: prezes, 2 wiceprezesów, 6 sędziów (były wyjątki)

• do składu zaliczano również: sędziów śledczych, powołanych do prowadzenia śledztw w sprawach karnych

• funkcjonowała przy nich kancelarie sądowe, kierowane przez sekretarzy i ich pomocników

• powołano przy nich komorników i woźnych

• Izba Sądowa w Warszawie jako sąd apelacyjny

• na czele - starszy prezes

• podział na departamenty, z prezesami na czele

• powołano przy nich komorników i woźnych

• Departament Senatu Rządzącego w Petersburgu jako instancja kasacyjna, wspólna dla całego państwa rosyjskiego

• Sądy ogólne orzekały kolegialnie, w komplecie przynajmniej 3-osobowym

• Prokurator - pełnił obowiązki oskarżyciela publicznego w sprawach karnych przed sądami okręgowymi, Izbą Sądową i Departamentem oraz czuwał na ścisłym przestrzeganiem prawa i działalnością sądów

• Urzędy sędziowskie w sądownictwie ogólnym:

• z nominacji cesarskiej, po przedstawieniu kandydatury ministra sprawiedliwości

• pierwsza posada - sędzia śledczy (wyższe studia prawnicze, min. 25 lat, 4-letnia aplikacja)

• awans po odpowiednim stażu na stanowisku niższym

• Adwokatura:

• zniesienie podziału na mecenasów, adwokatów i patronów

• „adwokat przysięgły” - obrońca sądowy przy sądach ogólnych

• „pomocnik adwokata” - aplikant

• brak samorządu zawodowego adwokatury

• prawa i obowiązki Rady Adwokackiej przydzielono sądom okręgowym

• „prywatni obrońcy” - funkcjonowali przy sądach pokojowych (gminnych, pokoju i zjazdach); nie wymagano od nich wykształcenia prawniczego, jedynie pewnej praktyki urzędniczej dającej znajomość prawa

• Język urzędowy → rosyjski; poza ustępstwami na rzecz języka polskiego w trakcie rozpraw w sądach gminnych

14.Ustrój sądów w II Rzeczypospolitej.

• W konstytucji marcowej

• organami narodu w zakresie wymiaru sprawiedliwości były niezawisłe sądy

• W konstytucji kwietniowej

• sądy są organami państwa pozostającymi pod zwierzchnictwem prezydenta

• Zasady przewodnie sądownictwa

• Zasada niezawisłości sędziów

• sformułowana w konstytucji marcowej - sędziowie są niezawiśli i podlegają tylko ustawom

• gwarancją tego był zakaz usuwania i przenoszenia sędziów oraz immunitet sędziowski

• prawo o ustroju sądów powszechnych z 1928 r. pozwalało władzy mianującej przenosić sędziów bez ich zgody do innego sądu lub w stan spoczynku

• Zasada nominacji sędziów

• przyjęta w konstytucji

• wyjątek: sędziowie pokoju, wybierani przez ludność

• należało to do kompetencji prezydenta, od 1930 r. sędziowie grodzcy byli mianowani przez ministra sprawiedliwości

• kandydaci: studia prawnicze, aplikacja sądowa, egzamin sędziowski, nie mogli należeć do partii politycznych

• Zasada wyłącznej kompetencji sądów w sprawach wymiaru sprawiedliwości

• Zasada udziału czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości

• wybór sędziów pokoju przez ludność

• udział obywateli w sądach przysięgłych

• brak tego w konstytucji kwietniowej

• Zasada wyłączenia z kompetencji sądów uprawnienia do badania legalności ustaw

• Zasada hierarchiczno-instancyjnej budowy sądownictwa

• sądy rozpatrujące sprawę merytorycznie - sądy I instancji

• sady w wyniku apelacji kontrolujące merytoryczną słuszność orzeczeń - sady II instancji

• sądy stojące na straży jednolitości wykładni prawa - sady III instancji

• Sądy powszechne

• powołane do rozstrzygania wszystkich spraw karnych i cywilnych;

• Sądy Grodzkie

• orzekały jednoosobowo jako I instancja w drobnych sprawach karnych i cywilnych

• udzielały pomocy sadowej innym sądom;

• Sądy Okręgowe

• I instancja w ważniejszych sprawach karnych i cywilnych

• II instancja dla Sądów Grodzkich

• rozstrzygały kolegialnie (3) lub jednoosobowo

• dzieliły się na wydziały

• sądy przysięgłych - istniały w sądach okręgowych dla orzekania o zbrodniach zagrożonych cięższymi karami i o przestępstwach politycznych

• wydziały handlowe, rozpatrywały w składzie 1 sędzia okręgowy, 2 ławników

• jednoosobowe sądy dla nieletnich powołane przez ministra sprawiedliwości

• Sądy Apelacyjny

• II instancja dla sądów okręgowych

• I instancja w sprawach szczególnych

• orzekał w składzie 3-osobowym, rzadko 1-osobowym

• dzielił się na wydziały

• Sąd Najwyższy

• II instancja dla Sądów Apelacyjnych

• orzekał w innych sprawach przekazanych mu przez ustawy

• czuwał nad jednością orzecznictwa sądowego

• dzielił się na izby: cywilną, karną, dla spraw adwokatury

• Sądy szczególne

• ich kompetencje ograniczały się do określonej kategorii spraw

• Sądy wojskowe

• ustawa z 1919 r. znowelizowana w 1936 r.

• podlegali im: żołnierze, podoficerowie, oficerowie, w niektórych sprawach osoby cywilne

• kodeks karny wojskowy i kodeks postępowania wojskowego

• Sądy pracy

• powołane w 1928 r.

• orzekały w spornych sprawach cywilnych wynikających ze stosunku pracy, sprawami związanymi z nauką zawodu, od 1934 r. w sprawach chałupniczych

• komplet sądzący: sędzia zawodowy, 2 ławników (1 od pracodawcy, 1 od pracownika)

• odwołania do sądów okręgowych

• Sądy wyznaniowe

• funkcjonowały na obszarze b. Zaboru rosyjskiego

• spory w sprawach małżeńskich wyznawców określonych wyznań

• przepisy wewnętrzne związków wyznaniowych

• Trybunał Kompetencyjny

• rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między organami administracji i sądami

• ustawa z 1925 r.

• skład: 2 prezesów, 14 członków mianowanych przez prezydenta na wniosek Rady Ministrów

• Trybunał Stanu

• Najwyższy Trybunał Administracyjny

• Organy pomocnicze

• Prokuratura

• normowało ja prawo o ustroju sądów powszechnych z 1928 r.

• organ państwa powołany do ścigania przestępstw

• podporządkowana ministrowi sprawiedliwości (naczelny prokurator)

• prokuratury nie istniały tylko przy sądach grodzkich - funkcję oskarżycieli publicznych pełniła tu policja państwowa i w określonych przepadkach organy administracji ogólnej I instancji

• zadania

• wszczynanie postępowania karnego w sprawach przestępstw ściganych z urzędu

• oskarżenie przed sądem

• nadzór nad wykonywaniem kar

• Prokuratoria Generalna

• dekret z 1919 r., ustawa z 1919 r., rozporządzenie prezydenta z 1924 r.

• obsługa prawna Skarbu Państwa, instytucji i przedsiębiorstw państwowych oraz zakładów finansowanych przez państwo

• zastępstwo procesowe przez sądami powszechnymi

• opinie prawne dla organów państwa

• siedziba w Warszawie + kilka organów terenowych

• Adwokatura

• jednolite przepisy z 1932 r. , znowelizowane w 1938 r.

• adwokatura - wolny zawód, świadczenie pomocy prawnej polegającej na obronie i zastępstwie osób przed sądem, komisjami dyscyplinarnymi i innymi organami publicznoprawnymi, udzielanie porad, opracowywanie pism i aktów prawnych

• samorządowa organizacja - izby adwokackie na czele z Naczelną Radą Adwokacką

• nadzór: minister sprawiedliwości, Sąd Najwyższy

• Notariat

• funkcjonariusz publiczny

• mianowany i odwoływany przez ministra sprawiedliwości

• opłacany przez osoby na rzecz który wykonywał świadczenie

• sporządzanie aktów notarialnych obejmujących oświadczenia stron i stwierdzenia faktów

15.Rodzaje źródeł prawa i poznania prawa w Polsce od X do XIII w.

1. Polskie prawo zwyczajowe

Źródła prawa - normy prawne zwyczajowe, bądź stanowione (przez władze) jak statuty, przywileje, ordynacje, konstytucje(ustawy sejmowe).

Źródła poznania prawa - wszelkie materiały pozwalające odtworzyć treść prawa(spisy prawa zwyczajowego, dokumenty, księgi sądowe, itp.).

Wiadomości z najdawniejszych okresów czerpiemy głównie z źródeł praktyki. Np. coraz liczniejsze dokumenty z XII i XIII (dyplomy książęce=> potwierdzające czynności prawne jak np. darowizny, akty nadania, akty sądowe).

Księga henrykowska - zwiera akty prawne oraz opisy transakcji zawieranych przez klasztor w XIII i na początku XIV wieku.

Formularze czynności prawnych - wzory spisywania czynności prawnych. Najstarsze: XIII/XIV.

Księga elbląska - najstarszy spis polskiego prawa zwyczajowego spisany przez krzyżaków XIII/XIV wiek (źródło poznania prawa)

2. Prawo stanowione

Przywileje jednostkowe - wydawane na rzecz osób fizycznych: rycerzy, możnowładców później także osób prawnych: instytucje kościelne.

• Przywileje immunitetowe - ograniczające prawo książęce na rzecz osób posiadających immunitet.

Przywileje ziemskie - obejmujące wszystkich członków stanu lub stanów

Statuty - ustanawiane przez władcę normy prawne regulujące poszczególne dziedziny życia państwowego.

3. Prawo kościelne a prawo kanoniczne

Prawo kanoniczne - zespól norm prawnych wytworzonych przez kościół, regulujących stosunki kościoła wewnątrz i na zewnątrz.

Prawo kościelne - zespól norm prawnych, regulujących stosunki kościoła wewnątrz i na zewnątrz, bez względu na to czy zostały wytworzone przez kościół czy państwo, czy będące wynikiem porozumienia stron.

colletio tripartita - zwód prawa kanonicznego znany w Polsce w XII wieku.

Statuty Prowincjonalne - uchwalane na ogólnopolskich synodach prowincjonalnych, prowincjonalnych udziałem legatów papieskich.

Statuty diecezjalne - uzupełnienie wydawane na synodach diecezjalnych.

4. Prawo niemieckie na ziemiach polskich

Przywileje lokacyjne - zezwolenie na lokacje miasta/wsi wydawane przez panującego.

Dokument lokacyjny - dokument określający ustrój miasta/wsi obowiązki i prawa wsi, zapewniając im prawo używania prawa niemieckiego.

Zwierciadło saskie - podstawowe źródło prawa niemieckiego w Polsce.(Spis prawa zwyczajowego niemieckiego)

Pouczenia prawne źródło prawa miejskiego

Ortyle - jednostkowe wyroki sądów o charakterze precedensów.

Weichiblid magdeburski - zbiór prawa miejskiego w Polsce stosowany w Polsce obejmował ustrój sądów oraz miejskie prawo sądowe (redakcja Konrada z Opola XIV wiek)

Prawo polskie w tym okresie było głównie prawem zwyczajowym. Brak zachowanych zbiorów tego prawa. Jego znajomość czerpiemy głównie ze źródeł praktyki. Przede wszystkim są nimi dokumenty stwierdzające dokonanie jakiejś czynności prawnej. Powstawały one na podstawie formularzy czynności prawnych, co prowadziło do ujednolicenia prawa. Do najważniejszych źródeł informacji o dawnym prawie należy Księga Henrykowska z XIII wieku zawierająca spis transakcji dokonanych przez klasztor cystersów. Innym ważnym źródłem jest Księga Elbląska - Spis prawa polskiego/chełmińskiego? z XIII wieku przygotowany na potrzeby zakonu krzyżackiego. Informuje on nas o istnieniu narodu polskiego posługującego się własnym ujednoliconym prawem. Zawiera przepisy dotyczące organizacji sądów, postępowania sądowego i prawa karnego. Zarysowuje się w niej duże zróżnicowanie stanowe.

Obok prawa zwyczajowego pojawiały się zalążki prawa stanowionego. Można tu wyróżnić przywileje jednostkowe (zwłaszcza immunitety) oraz przywileje ziemskie. Raz wydany przywilej stwarzał prawo podmiotowe dla obdarzonego i nie mógł być zmieniony bez jego zgody. Inną formą były statuty tj. normy prawne ustanawianie przez panującego. Najstarsze znane były wydane przez Bolesława krzywoustego i regulowały obowiązki wojskowe ludności.

Prawo kanoniczne (wydane przez kościół) i prawo kościelne(państwowe). Najważniejszym zbiorem prawa kanonicznego był collectio tripartitia (patrz PHP) oraz dekret Gracjana i dekrety Grzegorza IX. Istotne były także statuty prowincjonalne i diecezjalne ustanawiane na synodach.

Źródłem prawa niemieckiego było zwierciadło saskie oraz Weichbild magdeburski a także pouczenia prawne i ortyle.

16.Źródła prawa i poznania prawa w Polsce w dobie monarchii stanowej.

W XIV-XV wieku przeważało nadal prawo zwyczajowe. Prawo pisanie zyskiwało jednak na znaczeniu. Widziała w nim szlachta przed samowola urzędników. Najważniejszym pomnikiem prawa stanowionego tamtego okresu są statuty Kazimierza Wielkiego. Statut wielkopolski został wydany przy udziale możnowładztwa, podczas gdy małopolski w całości został uchwalony na wiecu. Zawierały one przepisy dotyczące ustroju, prawa sadowego karnego. Unifikowały one istniejące przepisy, w miejsce przestarzałych wprowadzając nowe. Statuty te połączono razem z ekstrawagantami (krótkie ustawy królewskie) oraz prejudykatami (wyroki w fikcyjnych sprawach) tworząc zwody ogólnopolskie w ok. XV wieku. Kontynuacją ustawodawstwa Kazimierza Wielkiego były statuty uchwalane przez sejmy walne np. statut Warcki 1423. Sam król wydawał przywileje ogólne lub indywidualne a także edykty(sprawy wojskowe) i dekrety(handel). Sejmiki lokalne ustanawiali lauda, które dla swojej ważności nie potrzebowały zatwierdzenia królewskiego. Źródłem prawa niemieckiego były ortyle oraz wilkierze.

17.Źródła prawa i poznania prawa w Rzeczypospolitej szlacheckiej.

Źródła prawa:

• prawo zwyczajowe - było podstawowym źródłem prawa sądowego ziemskiego, źródła prawa

• konstytucje sejmowe - uchwały sejmów walnych, konstytucja sejmowa to suma wszystkich

• Konstytucje mogły być:

• − czasowe - zawierały w swojej treści termin do którego mają obowiązywać

• − wieczyste - miały obowiązywać stale

• W tym okresie zanikają przywileje, ponieważ szlachta sama sobie uchwala prawa w konstytucjach.

• Od 1543 r. uchwały podejmowane są w j. polskim, wcześniej w j. łacińskim. Od 1576 r. konstytucje publikowano i rozsyłano województw i ziemi. Od 1613 r. wprowadzono obowiązek oblatowania konstytucji - wpisywania ich treści do ksiąg grodzkich grodu miejsca odbywania się sejmu (wpis - oblata). W II poł. XVII w. coraz częstsze zrywanie sejmów doprowadziło do zastoju w ustawodawstwie.

• akty prawne monarchy: edykty, uniwersały (regulowały sprawy wyznaniowe i wojskowe, sądownictwa), dekrety (sprawy

• handlu, ceł), ordynacje (organizacja żup solnych, itp.)

• tzw. artykuły hetmańskie - pojawiają się w XVI w., są to przepisy karne karno-procesowe obowiązujące w wojsku.

• lauda sejmikowe - uchwały sejmików ziemskich, stanowiły prawo partykularne.

• pacta conventa - umowa o charakterze publicznoprawnym pomiędzy szlachtą a nowo obranym królem, zawierały zobowiązania elekta przyjęte przed wstąpieniem na tron, ich treść była układana za każdym razem na nowo.

• artykuły henrykowskie - jako prawa fundamentalne, a w XVIII w. prawa kardynalne - dwukrotnie spisane: w 1768, 1775 r.,

Źródła poznania prawa:

• księgi sądowe - sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich,

• diariusze sejmowe (dzienniki) - dokładne zapisy - przebiegu obrad sejmu walnego, pojawiają się na przełomie XVI-XVII w.

• Od 1630 r. zaczęto wydawać tzw. inwentarze konstytucji sejmowych - alfabetycznie ułożone streszczenia poszczególnych ustaw ze wskazaniem miejsca. gdzie można znaleźć ich pełną treść.

• Pod koniec okresu członkowie zakonu pijarów - Józef Załuski i Stanisław Konarski rozpoczęli wydawanie drukiem wszystkich polskich ustaw i konstytucji od Kazimierza Wielkiego. Zbiór ten nosił nazwę Volumina legum. W latach 1732-1739 wydano tomów tego zbioru, później jeszcze 2 tomy do Sejmu Wielkiego wyłącznie. Tom 9 został wydany dopiero w latach 70-tych XIX w. (obejmował dzieło Sejmu Wielkiego) przez Akademię Umiejętności.

• próby kodyfikacyjne w XVI w., Formula processus, próby kodyfikacyjne w XVIII w. statuty litewskie

Źródła prawa niemieckiego:

• Prawo niemieckie w Polsce w XVI w odchodziło od swojego niemieckiego pierwowzoru i dostosowywało się do polskich warunków - pojęcie ius municypale poloniae (zamiast prawo niemieckie)

• Największą role w nauce prawa miejskiego w XVI w. odegrały prace Bartłomieja Groickiego wydane w 1558 r.. napisane opublikowane w języku polskim:

• „Artykuły prawa magdeburskiego obowiązujące w Koronie Polskiej” zawierały dzisiejsze prawo cywilne.

• „Porządek sądów i spraw miejskich prawa magdeburskiego w Koronie Polskiej” - organizacja sądownictwa i postępowanie sprawach cywilnych.

• „Postępek sądów około karania na gardle w Koronie Polskiej” - przeróbka Caroliny.

• „Obrona wdów i sierot” - prawo rodzinne i opiekuńcze.

• „Ustawa płacy u sądów prawa magdeburskiego w Koronie” - cała materia opłat i kosztów sądowych.

• w 1581 r. - tłumaczenie na język polski Zwierciadła Saskiego i Weichbildu Szwabskiego autorstwa Pawła Szczerbicy.

W dobie Rzeczypospolitej szlacheckiej prawo zwyczajowe odgrywało nadal istotna role głownie w zakresie stosunków prywatnoprawnych. Natomiast w stosunkach publicznoprawnych na plan pierwszy wysunęło się prawo stanowione. Jego podstawowym źródłem stały się normy uchwalane przez sejm zwane konstytucjami. Rozróżniano konstytucje czasowe wieczyste. Podstawowe normy ustrojowe zawarte w układach elekta ze szlachta traktowano jako niezmienne, Taki charakter przypisywano przede wszystkim artykułom henrykowskim. Stanowiły one zasadniczy zrąb paktów i ujmowane na równi z fundamentalnymi uprawnieniami szlachty jako prawa kardynalne, czyli podstawa ustroju RP;. Od końca XVI wieku przyjęła się zasada ujmowania wszystkich uchwal każdego sejmu jako całości. Konstytucje wydawano w imieniu króla. W drugiej polowie XVII wieku coraz częstsze zrywanie sejmów doprowadziło do zastoju w ustawodawstwie. Obok konstytucji sejmowych król z tytułu posiadanych uprawnień wydawał edykty, artykuły wojskowe oraz ordynacje. Przywileje stawały się coraz rzadsze. Specjalna ich forma były akty inkorporacyjne.

Źródła prawa polskiego nie były ujęte w jednomyślny system. Najważniejsze prawa stanowione zostały wydrukowane w Statucie Łaskiego powstałym z inicjatywy sejmu radomskiego. W wyniku ruchu egzekucyjnego powstała kodyfikacja procesu sadowego znana jako Formula Processus. Był to w Rzeczypospolitej jedyny dział prawa, który został skodyfikowany. Odrzucony został projekt korektury praw, który obejmował ustrój sądów, proces, prawo karne, prawo prywatne, prawa stanów oraz formuły czynności prawnych. Sejm odrzucili ten projekt na wniosek obozu egzekucyjnego, bowiem zmierzał on do ograniczenia kompetencji sejmu. Źródłem prawa miejskiego były wydane Artykuły prawa magdeburskiego. Wśród źródeł prawa wiejskiego na szczególną uwagę zasługują ustawy wiejskie zwane wilkierzami. Mogły one zmieniać przepisy prawa magdeburskiego i prawa zwyczajowego zgodnie z wola pana, który posiadał pełnię władzy prawodawczej w swoich dobrach. Ustawy wydane przez magnatów w poszczególnych latyfundiach obejmowały czasem nie tylko wsie, ale i miasta prywatne. Odrębne prawo szlachty pruskiej zostało skodyfikowane w tzw. Korekturze Pruskiej. Była ona oparta na prawie chełmińskim, uwzględniało wzory prawa ziemskiego, była nasycona prawem rzymskim. Stosowano ja także jako prawo pomocnicze w zakresie spadkobrania w Koronie. Prąd kodyfikacyjny osiągnął sukces na Litwie gdzie powstały trzy statuty litewskie z których ostatni obowiązywał aż do 1840 roku.

18.Centralne pojęcia ziemskiego prawa osobowego.

Zdolność prawną - posiadali wszyscy osobami wyjątkiem niewolników i wywłoczników.

Zdolność do czynności prawnej - początkowo nie było dokładnie określonego wieku lecz następowało to z chwilą kiedy osoba osiągała dojrzałość fizyczną. Statut Warcki określił lata sprawne dla chłopców na 15 dla dziewczyn na 12.

W średniowieczu istniały różnice w zakresie Zdolności prawnej i czynności prawnej ze względu na:

1. przynależność do grupy społecznej a później stanowej

2. Płci. Pełnie praw posiadali dorośli mężczyźni, a dojrzała kobieta pozostawała pod opieka rodziny aż do wyjścia za mąż Bardziej samodzielna była pozycja wdowy, która zarządzała majątkiem męża aż do swojej śmierci

3. Przynależności państwowej

4. Przynależności etniczno wyznaniowej Żydzi nie mogli zawierać malżeństw z chrześcijanami mogli mieszkać tylko w wyznaczonych im miejscach, ale mieli tez szczególne prawa: mogli pożyczać pieniądze na procent, w czasie procesu z chrześcijanami gdy byli pozwani chrześcijanie poza świadkami chrześcijanami musieli przedstawić też świadków żydów. Tatarzy nie mogli zawierać malżeństw z chrześcijanami, nie mogli zasiadać sejmikach nie mogli pełnić funkcji urzędowych.

19.Małżeństwo świeckie i kanoniczne w dawnej Polsce: zawarcie, stosunki osobowe i majątkowe między małżonkami, rozwiązanie.

ŚWIECKA FORMA ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA

• Zawarcie wystarczyło tyko wspólne mieszkanie i potwierdzenie oświadczeniem woli wejścia w związek małżeński.

• Zmówiny - umowa przedślubna zawierana między obiema rodzinami. Określała ona warunki małżeństwa a przede wszystkim czas ślubu i warunki majątkowe

• Zdawiny - oddanie oblubienicy panu młodemu(a w tym przenosiny i pokładziny).

• Dziewczyna przy wyjściu musiała mieć zgodę rodziców lub opiekunów a w ich braku - krewnych zamążpójście bez takiej zgody powodowało brak prawa do posagu. Samodzielnie za mąż wychodziły wdowy.

KOŚCIELNA FORMA ZAWARCIA MAŁŻEŃSTWA(1197):

• Zapowiedzi (od 1215) ogłaszano je trzykrotnie kościołach parafialnych obu stron(w XV w. szlachta osiadła została zwolniona)

• Zaręczyny - to co zmówiny

Rozwiązanie małżeństwa - następowało przez śmierć jednego z małżonków, do powstania kościelnej była też możliwość rozwodu poprzez oddalenie żony z domu męża.

Posag i wiano

• Wyprawa(szczebrzuch) - ruchomości przeznaczonych do jej osobistego użytku oraz przedmiotów gospodarstwa kobiecego

• Posag - otrzymywała dziewczyna wychodząca za mąż od ojca lub opiekuna. Stanowił on część majątku rodzinnego jaki należy się córce.

• Wiano - zabezpieczenie posagu przez męża dla żony. Składało się z dwóch części: oprawy - suma posagu podjętego przez męża będąca zabezpieczeniem posagu, i wiano właściwe też w wysokości posagu. Zapisywano je specjalnym listem wiennym, który od XV w. wpisywano do ksiąg sądowych. Zapisywano je na części dóbr męża, które zaczęto nazywać dobrami oprawnymi(wiennymi).

Stosunki majątkowe między małżonkami

• Wspólnota majątkowa - majątek męża i żony stanowił całość, która w przypadku śmierci jednego z małżonków w całości przypadała drugiemu.

• Rozdzielność majątkowa - przez cały czas działania małżeństwa oba majątki były rozdzielone.

• Jedność zarządu - przy rozdzielności majątkowej mąż zarządzał majątkiem żony. Ograniczony był jednak zgodą żony W razie śmierci żony posag szedł do dzieci albo w przypadku ich braku wracał do rodziny żony.

Stanowisko majątkowe wdowy

• Rozporządzała ona swoim posagiem i wianem, miała też prawo do korzystania na równi z synami z pozostawionego przez męża majątek, aż do śmierci lub ponownego małżeństwa.. W drodze zwyczaju wyodrębniła się zasada, że gospodaruje całym majątkiem do śmierci lub powtórnego małżeństwa. Kazimierz Wielki, który w swoich statutach ograniczył role szlachcianki do wiana i darowizn męża, właściwie dopiero statut warcki zniósł ten obyczaj. Ruchomości: Sprzęty domowe, konie (które używała za życia męża) i połowa szat, w przypadku braku wiana przysługiwał jej wieniec - zwykle 30 grzywien.

Zawarcie małżeństwa i jego ważność

• Od 1577 w Polsce zaistniał obowiązek zawierania przez katolików małżeństw kościelnych(w kościele przed proboszczem w obecności 2 świadków) małżeństwa zawarte nie według tej reguły uważano za potajemne i były nieważne do 1741 kiedy to zostały zalegalizowane.

• Według prawa kanonicznego małżeństwo uważano za nieważne, jeśli zachodziła przeszkoda zrywająca(brak świadomego oświadczenia woli, nierówność stanowa gdy druga osoba nie była jej świadoma, pominięcie istotnej formy zawarcia, impotencja, pokrewieństwo w linii prostej lub bocznej do czwartego pokolenia, święcenia, brak chrztu). Niektóre przeszkody były tylko wzbraniające to znaczy, że istniejącego już małżeństwa nie unieważniały

• Separacja od stołu i łoża przerwanie wspólnego życia małżeńskiego.

Stosunki majątkowe miedzy małżonkami

• Zaręczynom zwykle towarzyszyła intercyza, która regulowała szczegółowo co wejdzie na wprawę, jaka będzie wysokość posagu i wiana. Intercyzy wpisywana do ksiąg sądowych.

• Ko0nstytucja 1588 zobowiązywała braci do ustanowienia posagu w wysokości równej sióstr wyposażonych za życia ojca, jeśli bracia utracili schedę ten obowiązek przechodził na wierzycieli. Dobra wienne nie odpowiadały za długi męża

• W prawie miejskim magdeburskim odrębność majątkowa, w chełmińskim wspólność majątkowa(za życia obojga, wspólnota po śmierci podział na pół).

• Dożywocie - zapis męża na rzecz żony na wypadek wdowieństwa(użytkowanie). Od XVI też na rzecz męża(Użytkowanie).

20.Pojęcie i podział rzeczy w polskim prawie ziemskim.

21.Posiadanie i własność w polskim prawie ziemskim.

Istota własności było faktyczne jej dzierżenie z podaniem tytułu. Prawo użytkowania i rozporządzania było ograniczone prawami osób trzecich.

Własność:

• termin upowszechnił się w XVI w.

• dawniej określano jako dzierżenie, dzierżenie wieczyste, władanie

• istota - władanie fizyczne z podaniem tytułu

• prawo własności = prawo użytkowania, posiadania, dysponowania

• 1576 r - konstytucja - zniesienie ostatniego regale (górnicze)

• z reguły własność alodialna

• własność lenna - pograniczne królewszczyzny na ziemiach ruskich → grupa szlachty zależna od starosty nie posiadająca praw politycznych

• XVII - odradzanie się własności zależnej w latyfundiach magnackich - man - nie posiada praw politycznych, dzierży ziemię na prawie lennym i podlega swemu panu.

• grunty folwarczne utraciły wiele niezależności na rzecz panów

• niektóre grupy ludności wiejskiej otrzymały tzw. „dobre prawo do ziemi” - szczególnie królewszczyzny - w postaci „prawa zakupnego lub wieczystej dzierżawy (emfiteuza) → możność dziedziczenia i dysponowania (kontrola przez sądy dominalne wiejskie)

• zachowały się inne formy własności podległej - sołectwa, wójtostwa, olędrzy, młyny.

• własność działek miejskich i podmiejskich ogrodów - własność alodialna, a czynsz nabrał charakteru ciężaru realnego.

• przy przeniesieniu własności - wpis do ksiąg sądowych.

Posiadanie było stanem faktycznym nie prawnym.

• Wyróżniano posiadanie prawne i bezprawne.

• Proces petytoryjny - dotyczący prawnego tytułu posiadania

• Proces posesoryjny - który stanowił ochronę posiadania , bez badania jej tytułu. Dowodzono, że wyrzucenie z posiadania nastąpiło w sposób gwałtowny.

• od 1543 r - konstytucja - w razie wybicia z dóbr w ciągu miesiąca do sądu grodzkiego, który sprawdzał (skrutynium) czy doszło do wybicia i wprowadzał w dobra poszkodowanego.

22.Własność podzielona w dawnym prawie ziemskim.

• Pan posiadał własność zwierzchnią ziemi a chłop miał własność podległą.

• Chłop czynszowy(na prawie niemieckim) najpierw musiał płacić za prawo do ziemi stąd jego prawo nazywano: Prawem zakupnym:

• dzierżonego nadziału nie można było mu odebrać bez odszkodowania

• Chłop przekazywał gospodarstwo w drodze dziedziczenia zstępnym w linii prostej

• Mógł je alienować za zgodą pana

• Zakres własności podległej regulował statut warcki, pan zbiegłego chłopa musiał czterokrotnie wezwać do powrotu i dopiero mógł osadzić tam innego chłopa. Statuty Kazimierza wielkiego natomiast stanowiły, że majątek chłopski nie odpowiadał za długi pana.

23.Zastaw w prywatnym prawie ziemskim.

• zastaw - ograniczone pr. rzeczowe o char. akcesoryjnym (zależnym od istnienia wierzytelności), przysługujące wierzycielowi na rzeczy cudzej w celu zabezpieczenia jego wierzytelności w formie potencjalnej możliwości zaspokojenia się z tej rzeczy, w momencie wykonania zobowiązania przedmiot zastawu wraca do dłużnika.

• zastaw dany - dobrowolny, powstający w wyniku umowy,

• zastaw wzięty - ustanowiony wbrew woli, najczęściej przy zobowiązaniach ex delicto, też. zastaw sądowy - ustanawiany na początku procesu dla zabezpieczenia przedmiotu sporu,

• zastaw na rzeczy ruchomej - tzw. zastaw ruchomy - był zawsze z dzierżeniem i czysty, dłużnik przenosił na wierzyciela posiadanie i użytkowanie zastawionej rzeczy - moment tworzący zastaw (nie potrzeba umowy), wierzyciel użytkując rzecz pobiera z niej owoce, pożytki nie są zaliczane na poczet długu,

• zastaw na nieruchomościach - tzw. nieruchomy - polegał na przeniesieniu na wierzyciela posiadania i użytkowania dóbr. Występował w dwóch postaciach:

• początkowo był to zastaw tzw. antychretyczny - zastaw nieruchomy, z dzierżeniem i czysty, tzn. pożytki czerpane z dóbr nie były zaliczane na poczet długu, mógł być ustanowiony z tzw. klauzulą na upad, klauzulę tę stosowano dla ominięcia przepisów ograniczających alienację dóbr dziedzicznych (dla ominięcia prawa bliższości) - jeżeli dłużnik w określonym w umowie terminie nie zwróci długu dobra przechodzą na własność wierzyciela.

• w XIII w. pojawia się tzw. zastaw nieruchomy do wydzierżenia - ekstenuacja - dobra przechodzą w posiadanie wierzyciela, ale pożytki są zaliczane na poczet długu, kiedy suma pożytków wynosiła sumę długu wierzytelność ulegała umorzeniu i dobra zastawne wracały do zastawcy.

• Przy zastawie z dzierżeniem zastawnik mógł zastaw zarówno ruchomy jak i nieruchomy zastawić z kolei osobie trzeciej, ale pod warunkiem, że drugi zastaw nie będzie wyższy niż pierwszy - był to tzw. podzastaw.

• Od XIV w. zaczęła się kształtować nowa forma zastawu na nieruchomości, bez dzierżenia, był to zastaw nie wymagający przeniesienia posiadania na wierzyciela, w przeciwieństwie do poprzednich powstawał poprzez wpis we właściwym miejscu - dawniej w księgach sądu ziemskiego lub grodzkiego - tzw. hipoteka.

• W II poł. XVI w. konstytucje sejmowe uregulowały hipotekę w sposób najbardziej nowoczesny w Europie.

• W 1588 r. sejm uchwalił konstytucję „O ważności wpisów przy zastawie bez dzierżenia”, zasady:

• zasada pierwszeństwa - w pierwszym rzędzie zaspakajane są prawa tego wierzyciela, który był pierwszy wpisany w księgach (przy kilku zastawach na tej samej rzeczy) - wg zasady prior tempore, potior iure,

• zasada jawności - jawność ta miała charakter formalny, oznaczała prawo wglądu do księgi w sądzie (za drobną opłatą) czy na danych dobrach nie został ustanowiony zastaw.

• zasada szczegółowości - oznaczała, że hipotekę ustanawia się nie na całym majątku dłużnika, ale na określonej rzeczy nieruchomej wchodzącej w skład tego majątku.

• zasada dobrej wiary - przyjmowano, że faktyczny stan obciążenia jest zgody ze stanem w księgach, do kontrolowania zgodności wpisów ze stanem faktycznym zobowiązane były kancelarie sądowe.

24.Sposoby nabycia własności w polskim prawie ziemskim.

• pierwotne - przy pierwotnym nabyciu powstaje nowe prawo własności niezależnie od tego czy ktokolwiek i kiedykolwiek był już właścicielem danej rzeczy:

• zawłaszczenie - ocupatio - rzeczy niczyjej lub porzuconej, obowiązywała przy tym zasada; Res nullus cedit primo ocupanti - rzecz niczyja staje się własnością tego, kto pierwszy ją zajął. Związane z tym były pewne czynności formalne np. przy nabyciu gruntu: obejście gruntu i postawienie znaków granicznych (stad częsta nazwa „ujazd” na oznaczenie włości pańskiej lub „obejście” jako określenie gospodarstwa chłopskiego) lub uderzenie zieloną witką, przy nabyciu mieszkania: wejście do mieszkania i rozpalenie ognia, przy nabyciu rzeczy niczyjej potrzebna też była wcześniejsza publiczna zapowiedź - interdictio.

• dawność - przez ten termin rozumiano zarówno zasiedzenie jak i przedawnienie - jeżeli ktoś w drodze zasiedzenia nabywa prawo to ktoś drugi w drodze przedawnienia traci. Dawność - nabycie prawa poprzez długotrwałe, spokojne posiadanie rzeczy i użytkowanie jej tak jak właściciel (dawniej bez terminu lat ale „z dawien dawna”). Posiadanie i użytkowanie danej rzeczy musiało być nieprzerwane. Statuty Kazimierza Wielkiego określiły ściśle terminy potrzebne do nabycia własności z tytułu zasiedzenia.

• ius neufragi - prawo nadbrzeżne - zezwalało mieszkańcom wybrzeża na zawłaszczenie rzeczy, które morze wyrzuciło na brzeg. Rzeczy i ludzie wyrzuceni na brzeg morski stawały się własnością właściciela tego fragmentu brzegu - prawo nadbrzeżne stanowiło początkowo regale, później monarcha przekazywał je panom-właścicielom ziemi nadbrzeżnej, od XIII w. następowało ograniczanie a następnie znoszenie prawa nadbrzeżnego.

• zdobycz wojenna,

• polowanie i rybołówstwo - w granicach określonych przez prawo, szczególnie przez regale łowieckie oraz przywileje,

• pochodny - polega na przeniesieniu (transmisji) prawa własności z właściciela dotychczasowego na nowego (alienacja), prawo pochodzi od poprzednika, zgodnie z zasadą nemo plus iuris transferre potest quam ipse habet;

• nadania książęce (królewskie), darowizna - między osobami fizycznymi,

• dziedziczenie czyli spadkobranie,

• umowa kupna-sprzedaży, przy nabyciu nieruchomości umowa składała się 2 aktów: pierwszy - wzdanie przenosił własność, drugi akt - wwiązanie - przenosił posiadanie. Początkowo wzdania dokonywano w obliczu księcia który wystawiał stosowny dokument natomiast wwiązania dokonywano na miejscu, wzdanie było aktem formalnym, dokonywano go przez wypowiedzenie ustalonej formuły i wykonanie symbolicznych gestów np. zwyczaj wypicia przez zbywcę wody, piwa lub miodu (tzw. woda zrzeczenia się - aąua abrenuntiationis). Wwiązanie łączyło się z ustaleniem granic posiadłości W XIV w. dokument wystawiany przez monarchę został zastąpiony przez wpis do ksiąg sądowych.

25.Ograniczenia prawa własności w polskim prawie ziemskim.

• Regalia - monopol monarchy (regale górnicze, łowieckie)

• Prawo bliższości - prawo wyłączenia od własności dóbr dziedzicznych osób posiadające gorsze prawo

• Prawo pierwokupu

• Prawo retraktu - odzyskania dóbr dziedzicznych w formie skupu

• Retrakt - zabór - darowizna z dóbr dziedzicznych dokonana bez zgody krewnych

• Część swobodna trzecina - prawo do alienacji 1/3 dóbr bez zgody krewnych(w Polsce nie upowszechniona, na Litwie tak)

• Prawa sąsiedzkie np.

• Prawo przechodu

• Wypasu

• Przejazdu

• polowania po zbiorach

• Prawo kobylego pola swobodny wypas od X do IV

26.Powstanie, zmiana i wygaśnięcie zobowiązań w polskim prawie ziemskim.

Istota zobowiązania

• Istota zobowiązania polega na świadczeniu opartym na wierzytelności. Wierzytelność jest stosunkiem prawnym między dwiema osobami wierzycielem i dłużnikiem, na mocy którego wierzyciel ma prawo żądać od dłużnika określonego świadczenia posiadającego wartość majątkową pod rygorem egzekucji.

Powstanie zobowiązania

• Umowa

• Skutek występku

Zmiana i wygaśnięcie zobowiązania

• Zmiana zobowiązania polegała bądź na zmianie jego treści bądź osób będących stronami. Następowała w drodze umowy bądź po śmierci jednej ze stron

• Zobowiązanie gasło przez akt przeciwny a nie przez wykonanie świadczenia.

27.Sposoby umacniania zobowiązań w polskim prawie ziemskim.

• Przysięga

• Litkup - czyli zwyczaj biesiadny lub poczęstunku przez nabywce, miał upamiętnić uczestnikom(świadkom) powzięcie transakcji.

• Załoga - (szlachta) osoba odpowiedzialna miała w razie nieziszczenia świadczenia w terminie zjechać do gospody wraz z określoną liczbą służby i koni oraz przebywać tam na własny koszt do momentu wykonania świadczenia

• Łajanie - w razie niespełnienia długu w terminie wierzyciel będzie mógł go łajać

• Zakład - mógł być urzędowy albo umowny tzn. nałożony przez władzę lub urzędnika. Polegał na nałożeniu obowiązku zapłacenia określonej sumy za niewykonanie świadczenia lub dokonaniu czynu, którego chciano uniknąć.

• Cenzura kościelna - groźba kary boskiej na wypadek nie dokonania umowy

• Zadatek - danie pewnej sumy pieniędzy jako dowód chęci wykonania umowy

• Zastaw

• Rękojemstwo - poświadczenie innej osoby, że w razie niewykonania świadczenia ona za to odpowie

28.Pokrewieństwo naturalne, sztuczne i duchowe, powinowactwo - wyjaśnij pojęcia oraz przedstaw sposoby obliczania pokrewieństwa w polskim prawie ziemskim.

• Pokrewieństwo naturalne — wzajemny stosunek, oparty na więzach krwi, łączący osoby pochodzące od wspólnego przodka lub bezpośrednio od siebie.

• Pokrewieństwo może być w linii prostej - line recta i w linii bocznej - line oblicta. Krewnymi w linii prostej są osoby z których jedna pochodzi od drugiej, przy czym rozróżnia się linię wstępną (wstępni - ascendenci - rodzice, dziadkowie, itd.) oraz linię zstępną (zstępni - descendenci - dzieci, wnuki, itd.). Inni krewni (pochodzący od wspólnego przodka) są krewnymi w linii bocznej (rodzeństwo, ciotki, kuzynowie, itd.).

• Pokrewieństwo wywołuje skutki prawne, w prawie cywilnym np. w zakresie spadkobrania, w zakresie przeszkód małżeńskich (zakaz zawarcia małżeństwa z krewnym do IV stopnia komp. kanonicznej włącznie w linii prostej i bocznej), w prawie karnym np. odpowiedzialność za kazirodztwo.

• Pokrewieństwo oblicza się w stopniach.

• Istnieją dwa sposoby obliczania pokrewieństwa:

• komutacja rzymska — wg zasady „ile urodzeń tyle stopni” - quod generationes tot gradus — liczy się ilość narodzin na obu liniach prostych bez wspólnego przodka, sposób ten przyjęty jest przez ustawodawstwo świeckie (np. w prawie spadkowym),

• komutacja kanoniczna - wg zasady „jedno pokolenie - jeden stopień” - liczy się ilość pokoleń bez wspólnego przodka, jeżeli linie są nierówne to komutację liczymy w linii najdłuższej. Do 1918 r. Kościół posługiwał się komutacją kanoniczną, potem uznał i przyjął komutację rzymską,

• Pokrewieństwo sztuczne - powstawało w wyniku aktu prawnego, przede wszystkim w wyniku przysposobienia (adopcji) czyli uznania kogoś za syna (ew. córkę). Adopcja służyła głównie jako sposób przekazania majątku nieruchomego na wypadek śmierci, wobec ograniczenia swobody testowania. Szczególnie rozpowszechniony był zwyczaj adopcji zięciów w braku synów.

• Pokrewieństwo duchowe - stosunek między dzieckiem chrzestnym a rodzicami chrzestnymi, również było przeszkodą małżeńską.

• Powinowactwo - stosunek między jednym z małżonków a krewnymi naturalnymi drugiego małżonka, powinowactwo również mogło być w linii prostej i bocznej (np. stosunek męża do krewnych żony w linii prostej to powinowactwo proste, natomiast do braci lub sióstr żony to powinowactwo boczne). Stopień powinowactwa oblicza się w taki sam sposób jak stopień pokrewieństwa. Powinowactwo również stanowiło przeszkodę małżeńską.

29.Spadek i rodzaje dziedziczenia w polskim prawie ziemskim.

• dziedziczenie beztestamentowe

• spadek: ogół praw majątkowych i obowiązków natury majątkowej

• dziedzice konieczni - synowie, w równych częściach (prawo staropolskie)

• krewni boczni - od XIII w .w prawie rycerskim krewni boczni do 4 stopnia

• niedział - początkowo w ogóle bez dziedziczenia, późniejsze oparte na współwłasności - przyrost części zmarłego do pozostałych w częściach idealnych

• kobiety - początkowo tylko ruchomości z posagu

• ks. elbląska: śmierć rycerza bez synów - majątek zabiera panujący i ma obowiązek oddać żonie i córkom rzeczy należące do matki i wyposażyć córki

• statut warcki: dziedziczenie dóbr ziemskich przez córki w braku synów, gdy byli synowie to dla córek posag w pieniądzach równy ich części spadkowej, dobra macierzyste dziedziczyły córki na równi z synami

• na Mazowszu duże opory przed przyjęciem dziedziczenia kobiet

• podział dóbr na ojczyste i macierzyste: po śmierci matki na równi synowie i córki (w latach sprawnych) dziedziczyli dobra macierzyste (posagowe, oprawne, także otrzymane w spadku), które ojciec musiał wydzielić i (początkowo, potem Statuty KW zniosły to) po śmierci matki odpisać ½ majątku ojczystego dzieciom. / wdowa, która wychodziła za mąż musiała oddać dzieciom z poprzedniego małżeństwa całość dzierżonych dóbr wiennych i ½ dóbr macierzystych.

• czwarcizna -XVIIw. z prawa węgierskiego do praktyki: ¾ dóbr ojczystych dla synów , ¼ dla córek

• podział spadku: przez najstarszego syna na równe części, po kolei wybierali sobie potem od najmłodszego, ten co dzielił brał ostatni - to co zostało :P

• dziedziczenie testamentowe

• testament od XIII wieku, najpierw ustny, pod koniec wieku jakos pisemne rozporządzenie ostatniej woli spadkodawcy na wypadek śmierci / zwykle część dla Kościoła (dlatego bronił swobody testowania i domagał możliwości przekazywania nieruchomości, nalegał by sporządzać go przy duchownym, która miał dopilnować zapisów pobożnych) , rzadko oddalano cały majątek od bliskich

• ograniczenie swobody testowania: konstytucje 1505,1510, ograniczenie zapisów na rzecz kościoła do ruchomości i pieniędzy, do zapisu nieruchomości potrzebne zatwierdzenie przez ustawę sejmową

• puścizna - w braku dzieci, krewnych bocznych i testamentu - puścizna = kaduk (pozostały majątek) zabierał panujący

• puścizna pana - w wiejskim do XIV w. dziedziczenie tylko w linii prostej, dlatego majątek bezdzietnego chłopa brał jego pan/Statuty KW zniosły to i dopuściły linie boczne do dziedziczenia

• miejskie prawo spadkowe-jednakowe prawa spadkowe mężczyzn i kobiet, różnice tylko w:

• gerada- przedmioty z wyprawy żony + przedmioty osobistego użytku z małżeństwa (w tym klejnoty) -dziedziczyły córki i synowie- duchowni, w ich braku najbliższa krewna (duża wartość)

• hergewet - odzież męska, konie z uprzężą, broń, zbroja- tylko męscy krewni (mniejsza wartość)

• swoboda testowania- pozwalano dokonywać legatów na cele pobożne dobrami dziedzicznymi

30.Podstawowe pojęcia ziemskiego prawa karnego: związek przyczynowy i wina,

przestępstwo i kara.

• związek przyczynowy i wina:

• najpierw karano, gdy połączono fakt z osobą sprawcy (bez badania winy)

• potem kazuistycznie rozpatrywano konkretne przypadku z uwzgl. zw. przyczynowego lub winy

• XIII w. praktyka odróżniała zabójstwo z przypadku (łagodniejsza kara) od umyślnego

• Statuty KW -kazuistycznie odróżniały winę umyślną i nieumyślną, nasilenie złej woli

• Później praktyka sądowa uznawała tylko poważne zranienia jako przyczynę śmierci

• K. XV w. -rozróżniano winę umyślną i nieumyślną w zabójstwie (bez odróżnienia od przypadku)

• Orzecznictwo trybunalskie XVII w. odróżnienie winy od przypadku (jedynie główszczyzna)

• Prawo miejskie: rozróżniano winę nieumyślną, umyślną, przypadek (tylko kara prywatna)

• rodzaje przestępstw

• podział na causae maiores (sprawy większe) i causae minores (mniejsze)

• najcięższe przestępstwa ścigane z urzędu (publiczne):

• crimen laesae maiestatis - przeciw panującemu, mające za cel jego zdrowie, życie, władzę

• (od konstytucji 1588 wyłącznie w stosunku do króla, nie jego rodziny)

• zdrada (np. poddanie zamku/sprowadzenie nieprzyjaciół do kraju/rokosz przeciw władcy)

• przeciw religii panującej (np. herezje - w XIV w. prześladowania begardów i beginek, waldensów, od 1424 husytów), czary

• miasta: bunty i spiski przeciw władzon miejskim - kara śmierci

• miasta, wsie: przestępstwa przeciw przepisom pracy

• przeciw pokojowi i porządkowi publicznemu - napad na dom szlachcica (ograniczona konstrukcja miru, jak ktoś zginął przy tym to skrutynium i kara śmierci)

• przeciwko moralności i dobrym obyczajom (sodomia, homoseksualizm-kwalifikowana kara śmierci, czasem za cudzołóstwo w mieście, na wsi-raczej inna kara + pokuta)

• przeciw skarbowi państwa (defraudacja, używanie obcej monety, fałszerstwo monety - fałszerstwa ogólnie przestępstwami hańbiącymi itd.)

• od 1710 r. kradzież na szkodę skarbu publicznego

• przeciw władzom i sądom - nieposzanowanie władzy królewskiej (np. wyciągnięcie miecza lub zranienie kogoś w obecności króla lub starosty, niewykonanie wyroku sądu, opór wobec egzekucji wyroku, niedopuszczenie do ciążenia lub wwiązania)

• urzędnicze (dużo w Statutach KW), nie było mowy o nich w ustawach, król sam rozpatrywał arbitralnie (najcięższe: korupcja urzędników sądowych)

• łotrostwa (potem zaostrzono kary za napady na drogach-kwalifikowane kary śmierci)

• przestępstwa ścigane ze skargi prywatnej:

• mężobójstwo (choć w XVI - XV w. też kara państwowa za zabicie szlachcica, oprócz główszczyzny), statuty KW: kwalifikowane zabójstwa: krewnobójstwo, zabójstwo szlachcica (za pomoc odpowiadano tak samo jak gł.sprawca) , później podział zabójstw na kryminalne (umyślne)-ścięcie i cywilne (nieumyślne)-wieża dolna na rok i 6tygodni od 1538 + główszczyzna, zaliczane do przestępstw przeciw życiu/zdrowiu ; prawo ziemskie zabraniało jednania przy zabójstwie, w wiejskim częste (zadośćuczynienie kasą, przebaczenie-pokora)

• uszkodzenie ciała: zranienie (rany krwawe/sine/pobicie)/okaleczenie (obcięcie/ ochromienie)

• obraza czci: potwarz (zarzucenie przestępstwa) / zniewaga (obraźliwe słowa), od XVI w.

• surowsze kary za potwarz-kalumnię, były popularne w formie drukowanych paszkwili

• - porwanie (rapt) - od 2 poł. XVI w. porwanie kobiety wbrew jej woli karano infamią, czasem karą śmierci, w 1631 wprowadzono skrutynium w tych sprawach

• gwałty: na osobie (bezprawne uwięzienie/zgwałcenie/porwanie kobiety - 50 grzywien dla sądu i zadośćuczynienie za szlachciankę, tylko 6 za chłopkę , jeszcze mniej jak była sama w lesie :D / majątku (kradzież (chąźba) )- także niewolnego/poddanego (Statuty KW wprowadzały karę państwową)

• kradzieże - przestępstwa hańbiące, wyodrębniały je Statuty KW: kwalifikowane (na dworze króla/rycerza/ koni ze stada/nocna kradzież zboża z pola) dla zawodowców-łotrów: kara śmierci (Statuty KW wprowadzały karę państwową) oraz zwykłe

• podpalenie

• pojedynek (od 1588 karalność samego wyzwania) - mimo to uchodziły bezkarnie, legalny za zgodą króla

• odpowiedź - w celu ograniczenia wróżd, od XVI w. , w prawie miejskim kara śmierci za to

• zasady wymiaru kary:

• próby dostosowania kary do przestępstwa (oderwanie kary od zemsty) - zasada talionu (talion materialny) , kary odzwierciedlające (talion symboliczny)

• uprzywilejowanie stanów (wyższe nawiązki, główszczyzny za np. szlachcica), ochrona szlachty przed zabójcami z niższego stanu = obowiązkowa kara śmierci (bez kary kompozycyjnej)

• okoliczności obciążające: recydywa (3x to samo najczęściej, 2x w prawie chełmińskim) ; gorący uczynek ; należenie ofiary do stanu wyższego ; „zły umysł” (premedytacja)

• pozostawienie na łasce : sankcja fakultatywna np. za naruszenie miru, czci (kara arbitralna)

• zbieg przestępstw: kumulacja kar (tyle nawiązek ile ran zadano)

• od XV w. zaostrzenie represji karnej (kary śmierci, dużo kwalifikowanych)

• w miastach już od połowy XV. prewencja ogólna ( publiczne wykonywanie kar, itp.)

• zróżnicowanie represji w zależności od stanu: dla szlachty mniejsza (np. kary kompozycyjne)

• praktyka sądów wiejskich łagodniejsza (ale większy zakres penalizacji-np. zakaz palenia tytoniu, gier), zabójstwo: pan kierował sprawę do s.miejskiego ; miejskich - surowsza

• często udział Kościoła wymierzaniu kary dla poprawy skazanego (drobne przestępstwa)

• podział kar

• zwykłe (np. śmierć przez powieszenie - hańbiąca, dla mężczyzn, dla kobiet utopienie, też hańbiąca/ścięcie - szlachecka ) / kwalifikowane z udręczeniami)

• indywidualne/zbiorowe

• mniejsze / większe

• kary krwi - śmierci i okaleczające (mutylacyjne) / kary pieniężne / niewoli / wygnania / niełaski / konfiskaty majątku / na czci

• publiczne / prywatne (na rzecz powoda/poszkodowanego)

• kryminalne / półkryminalne (cywilne) , późniejszy podział w prawie miejskim/ziemskim

• kara śmierci - najdawniejsza forma: ukamienowanie , potem podział na zwykłe/ kwalifikowane (stos, pal, zakopanie żywcem + przebicie kołem, ćwiartowanie, łamanie kończyn, wplecenie w koło :P ), w drodze łaski udręczenia mogły być wykonane dopiero na trupie :D ; w późniejszym średniowieczu w miastach i wsiach na prawie niemieckim pk ze „Zwierciadła Saskiego” oparte na karach na życiu/ciele, również w prawie ziemskim ostrzejsze represje, jeszcze za KW: kary śmierci i mutylacyjne rzadko, raczej dla łotrów ;) ; karano nią heretyków (od 1424, edykt wieluński), wobec naruszenia interesów skarbowych

• kat - wykonawca kar śmierci i mutylacyjnych, utrzymywany przez miasto, wypożyczany w razie potrzeby sądom ziemskim ; był infamisem (pozostawał poza społecznością miejską, zlecano mu różne inne niegodne funkcje: rakarza, burdelmamy ;) itd. , niesława także potomstwa -> zawód raczej dziedziczny)

• kara proskrypcji (wywołania) -ogłaszana publicznie po zaocznym wyroku ; fikcyjna śmierć proskrybowanego - majątek do konfiskaty, małżeństwo rozwiązane , schwytanego wywołańca należało zabić ; wydawano czasem glejty, zapewniające im czasową nietykalność

• kary niewoli i wygnania - XI-XIII w. jako złagodzenie kary śmierci , oddawano w niewolę lub sprzedawano do obcych krajów, wobec szlachty:

• banicja - samowolny powrót do kraju = kara śmierci, w późniejszym okresie jako złagodzona wersja wywołania: bez utraty majątku i czci, zawieszenie w urzędzie, niemożność kandydowania.. + starosta, który schwytał takiego typka, umieszczał go w wieży, ale nie mógł zabić ; rozróżniano wieczystą - za przestępstwa kryminalne= utrata praw cywilnych i politycznych; prostą - np. niewykonanie wyroku sądu;

• w prawie miejskim banicji odpowiadało: wygnanie z miasta, na wsi: wyświecenie ze wsi

• konfiskaty majątku - początkowo wspólne z proskrypcją lub k. śmierci; dotkliwe i skuteczne; od XIII w. jako samoistna kara ; urzędniczy zwykle rozgrabiali mienie (stąd nazwa złupienie), kara za niestawienie się na pospolite ruszenie, król nadawał delatorowi (temu, kto zgłosił to), bo obowiązywała zasada, że Król nie może zatrzymać majątku szlachcica dla siebie

• kary mutylacyjne - okaleczające: obcięcie ucha (szelmowanie), przekłucie/obcięcie ręki, napiętnowanie rozpalonym żelazem (np. skorumpowanych woźnych :P), wyrwanie języka, jeśli to on był „sprawcą” przestępstwa ;)

• kary na skórze - później obok mutylacyjnych: np. piętnowanie, ucięcie ucha, hańbiące, przeznaczone dla stanów nieuprzywilejowanych

• kary pieniężne - coraz większe znaczenie od XII-XIII w. , początkowo charakter wykupu od śmierci czy mutylacji (kary kompozycyjne- compositio= układ ,ugoda) ;

• kary oznaczane w srebrnych grzywnach.

• Podział na kary publiczne (pobierał książę lub sędzia) / prywatne (płat) - dla powoda (gdy złamano mir to kasę dostawał np. powód, ale równolegle należała się też kara publiczna), bardzo płynny, sędziowie często dawali jedno i drugie i tak ;)

• Wobec winnego, który nie był w stanie się wykupić, stosowano karę śmierci/mutylacji

• Kara 70 („niemiłościwa”) - na Mazowszu 50, mniejsze to 15 i 12 grzywien / małe: 6, najniższa: 300, liczona w denarach (najstarsza, w XI w z Czech, w XIII już zdewaluowała)

• Taryfikator okazał się zbyt srogi: początkowo płacono ok 1/3 wysokości nominalnej, dalej też ewaluowała (1/6, 1/12), za karę 300 sędziowie przyjmowali nawet parę kurcząt ;) ; w połowie XIV w. realna wartość kar = ok. 1/5, potem 1/10 i 1/24

• Pokup - za zabójstwo (oprócz główszczyzny) kara państwowa, w Krk „piętnadziesta” (15) dla sądu, 70 dla Króla

• Główszczyzna - suma składna za głowę zabitego dla jego rodziny (wys. zależnie od stanu), statut młpl: za szlachcica:60, włodykę:30, woja z sołtysa/chłopa:15, chłopa: 10 (4 dla pana), statut wlkp: 30 za szlachciurę, 6 za chłopa ; od XVI-XVII w. płacono niezależnie od np. kary śmierci

• Pusta głowa -szła dla starosty, gdy zabity nie miał rodziny, której można dać główszczyznę

• Nawiązka - płacona poszkodowanemu za okaleczenie, zranienie, pobicie ( -II- i stopnia ran), spowodowanie trwałego kalectwa = ½ główszczyzny

• Część nawiązki/główszczyzny za chłopa brał pan

• Kary na czci -infamia = utrata czci szlacheckiej, nie musiała oznaczać wygnania, w odróżnieniu od proskrybowanego infamis nie był pozbawiony praw, ale nie mógł wykonywać funkcji publicznego zaufania i otrzymywać darowizn od króla

• odwołanie zniewagi - odkupienie przez główszczyznę lub słowami: „to cóżem powiedział, zełgałżem jak pies” i odszczekanie „psim głosem” pod stołem ;)

• prawo miejskie: kary na czci połączone z udręczeniem: np. pręgierz (lub klatka), do którego przywiązywano z opisem za co; wiejskie: kuna, gąsior, kłoda (dyby), „biskup”, chłosty (plagi)-wymierzane korbaczem (batem),kijem, powrozem, ilość: 5-500 (1000)

• zakład (vadium) - dla zapobieżeniu przestępstwu ustanawiany przez monarchę/starostę, płacono niezależnie od odpowiedzialności karnej ; w XIV-XV w. wysokie i popularne

• kary kościelne - orzekane przez sądy duchowne, obok prywatnych/pbulicznych

• ekskomunika - wyłączenie ze społeczności chrześcijańskiej (konfiskata mienia przez władzę)

• interdykt miejscowy (zakaz nabożeństw, sakramentów i pogrzebów na danym terenie)

• pokuta była najbardziej popularną karą: uroczysta -przywiązanie do drabiny i na widok publiczny, potem nieco złagodzono i rozumiano jako pokutę publiczną (w sposób ostentacyjny sepłniana), np. leżenie krzyżem w kościele podczas mszy ; prywatna (interdykt i ex miały nieraz za zadanie wywrzeć presję, nakłonić do spełnienia pokuty)

• kary pozbawienia wolności

• kara wieży - (od XV w. na Mazowszu, w Koronie od konstytucji 1493, 1496)

• kara za mężobójstwo na 1 rok i 6 tygodni, kara wieży mogła trwać od tygodnia - 4 lat i 24 tyg.

• niehańbiąca, szlachcic sam się zgłaszał na odbycie kary (inaczej infamia)

• koszty pobytu w wieży obciążały skazańca

• konstytucja z 1538: gdy mężobójstwo - karę odbywano w wieży dolnej: zimnym lochu, gdzie spuszczano żywność na sznurze , wieża górna była dla lżejszych przestępstw

• kara więzienia - charakter hańbiący, raczej tylko w miastach, skazańcy w kajdanach i zmuszani do ciężkich robót

31.Naczelne zasady polskiego procesu ziemskiego.

• Polski proces sądowy ukształtował się w zarysie w XIII w., do końca I Rzeczypospolitej nie zmienił się, nie wyodrębniło się postępowanie w sprawach karnych od postępowania w sprawach cywilnych. Był to proces akuzacyjny - skargowy, tzn. sąd nie działał w procesie bez skargi upoważnionej strony (nemo iudex sine actore - nie ma sędziego bez powoda), skarga była warunkiem rozpoczęcia oraz trwania postępowania.

• Zasady procesu:

• skargowość (akuzacyjność),

• formalizm procesowy - rygorystyczny obowiązek przestrzegania określonego zachowania się przed sądem, nie zachowanie wymaganej formy czynności prowadziło do jej nieważności lub upadku sprawy,

• ustność - cały przebieg postępowania odbywał się formie ustnej,

• jawność (materialna) - wszystkie czynności procesowe są jawne zarówno dla sądu jak i dla obu stron,

• publiczność (jawność formalna) - postępowanie toczy się wobec publiczności (edukacja oraz kontrola)

• dyspozytywność - rozporządzalność - strony procesowe są dysponentami swoich roszczeń dochodzonych w procesie, tzn. na każdym etapie procesu, powód może odstąpić od powództwa, pozwany może uznać roszczenie powoda, strony mogą zawrzeć ugodę sądową, z zasady rozporządzalności wynika to, że tylko od strony zależy, czy skorzysta ona ze środka odwoławczego, sąd mógł wyrokować tylko w takim zakresie w jakim powód się domagał, nie mógł wykroczyć poza roszczenie zawarte w pozwie,

• zasada kontradyktoryjności - sporności - proces toczy się w formie sporu stron przed sądem, na stronach ciąży obowiązek zgromadzenia materiału procesowego i przedstawienia go sądowi.

32.Strony i zastępstwo procesowe w polskim procesie ziemskim.

• Dwie strony procesowe: powód i pozwany (actor, reus), w języku staropolskim pierca i sąpierz. Stroną inicjatywną jest powód;

• Zastępstwo procesowe Jeżeli strona miała zdolność sądową a nie miała zdolności procesowej musiała być zastępowana.

• Źródłem zastępstwa może być przepis prawa (zastępstwo ustawowe). Z mocy prawa zastępcami nieletnich są rodzice. Drugi rodzaj zastępstwa to takie, które strona procesowa ustanawia, czyli udziela pełnomocnictwa osobie trzeciej na zastępowanie jej w czasie procesu (zastępstwo dobrowolne).

• Pierwotnie zastępstwo w procesie polskim wynikało z tego, że proces ten był sformalizowany (naruszenie formalizmu mogło doprowadzić do upadku sprawy, dlatego powoływano zastępców. Byli to zastępcy niepłatni.

• Pierwszych zastępców upoważnianych określano mianem prokuratorów (działali per procura - na podstawie upoważnienia), działali oni w granicach upoważnienia i ze skutkami dla strony.

• Upoważnienie mogło być szczególne (do jednej czynności) lub ogólne, generalne (do całego procesu). Strona dająca upoważniane - mocodawca.

• Było to zastępstwo amatorskie, niepłatne. Z czasem pojawia się zastępstwo zawodowe (prokurator �� patron). Palestra - ogół patronów zgrupowanych przy jakimś sądzie.

33.Pozew w polskim procesie ziemskim - forma, treść, doręczanie.

• Pozew formalne wezwanie pozwanego do stawienia się w określonym czasie przed sądem, miał do poł. XIV w. formę ustną.

• Pozywaniem zajmował się niższy urzędnik sądowy zwany woźnym. Otrzymywał od powoda wynagrodzenie - tzw. pozewne, ponadto jeśli pozwany mieszkał w oddalonej miejscowości powód musiał woźnemu również wynagrodzić koszty pobytu poza domem - tzw. strawne. Pozew musiał być tak sformułowany, jakby nakazującym był sędzia (błędy woźnego obciążały powoda), ponieważ sądy wywodziły się z sądu monarszego w pozwie jako sędzia występował monarcha.

• Ponieważ pozew był ustny, woźny musiał się czymś wylegitymować, jakimś symbolem władzy sędziowskiej - np. pieczęć sędziego, pierścień sędziowski bądź laska. Od tego jakim symbolem woźny się legitymował rozróżniano pozew z pieczęci, pozew z pierścienia oraz pozew z laski.

• Od początku ustaliła się zasada, że pozwanie musiało się odbywać w posiadłości pozwanego, wyjątkiem od tego było pozywanie w sądzie jeśli pozwany przebywał w miejscu sądu (np. na wiecu).

• Od poł. XIII w. zaczął się kształtować pozew pisemny, był uprzywilejowaną formą stosowaną wobec rycerstwa, szlachty osiadłej, mającej dobra ziemskie - szlachta posesjonaci (woźny przekształcał się w tego, który przynosił dokument i musiał go właściwie wręczyć).

• Wraz z tym ustaliły się elementy treści pozwu:

• − oznaczenie sędziego (do Konstytucji 3-go maja jako sędzia występował monarcha),

• − określenie powoda,

• − określenie pozwanego - nazwisko, posiadłość, stan społeczny, wszystkie tytuły i urzędy,

• − określenie przedmiotu powództwa,

• − czas (termin) i miejsce stawienia się,

• − tzw. formuła pozywająca - najważniejsza część pozwu określała rodzaj (zakres) odpowiedzialności pozwanego w procesie, formuła pozywająca przesądzała o tym, na czym będzie przeprowadzona egzekucja w razie nie wykonania wyroku przez pozwanego, ta odpowiedzialność pozwanego w procesie mogła być:

• 1) osobista, tzn. prawami osobistymi, życiem, zdrowiem i wolnością,

• 2) całym majątkiem, a więc wszystkimi prawami majątkowymi pozwanego,

• 3) określona rzeczą wchodzącą w skład majątku pozwanego.

• − data napisania i pieczęć sędziego,

34.Ekscepcje - pojęcie, rodzaje i rola w polskim procesie ziemskim.

• Ekscepcje procesowe - formalne przeszkody, zarzuty procesowe podnoszone w czasie procesu (przed litis contestatio) przez pozwanego jeżeli nie chciał uznać żądania powoda ani wdać się w spór merytoryczny.

• ekscepcje peremptoryjne - niweczące proces, powodowały oddalenie pozwu:

• ekscepcja dawności (dzisiejsze przedawnienie) - traci się prawo na skutek niedochodzenia go przez określony czas. (fatalia iuris - powód tracił prawo do skargi, jeżeli nie popierał sprawy przez rok i 6 tygodni, co świadczyło, że nie przywiązuje do niej wagi

• res iudicata - zarzut rzeczy osądzonej - jeżeli pozwany podniósł zarzut, że między nim a powodem o ten sam przedmiot zapadł już wyrok, to obecny proces był nieważny, wg zasady, że nie może być postępowania dwa razy w tej samej sprawie (jeżeli raz zapadł wyrok) - bis de eadem re agere non licet (nie wolno procesować się dwa razy w tej samej sprawie).

• res contracta - zarzut rzeczy załatwionej, kiedy spór został wcześniej rozstrzygnięty bez udziału sądu.

• ekscepcje dylatoryjne - wstrzymujące bieg postępowania do momentu usunięcia przeszkody:

• ekscepcje niewłaściwości sądu - sprawę musiał rozpatrywać sąd właściwy ze względu na miejsce zamieszkania pozwanego, stan pozwanego oraz przedmiot sporu

• zarzut niesprawności pozwu - ekscepcja ta mogła dotyczyć usterek w treści pozwu albo usterek w czynności

• pozywania, naganienie szlachectwa - pozwanie szlachcica pozwem ustnym (po ukształtowaniu się pozwu

• pisemnego) wyjątek - w miejscu sądu. Pozew kładziony - jeżeli woźny nie zastawał pozwanego w jego posiadłości mógł zostawić pozew w domu na stole w obecności jakiegokolwiek dorosłego domownika (po tym musiał zdać w sądzie relację z tej czynności). Z czasem wykształcił się jeszcze łatwiejszy sposób doręczenia pozwu kładzionego - woźny miał prawo wetknąć pozew w szparę miedzy drzwi a futrynę (na dowód tego odłupywał drzazgę z drzwi). Pozew kładziony funkcjonował do XVI w.

• ekscepcja plurium litis consortium - polegała na tym, że osoba pozwana mogła domagać się aby po jej stronie albo po stronie powoda stanęły w procesie również inne osoby (zmierzała do zastąpienia strony jednoosobowej stroną wieloosobową).

• intercesja - powołanie się na zachodźcę, domaganie się pozwanego, aby w jego miejsce wystąpiła inna osoba, np. pozwany w procesie o własność rzeczy powoływał się na kogoś od kogo daną rzecz kupił (jeżeli rzecz była kradziona to miała tzw. wadę prawną, - zgodnie z zasadą nemo plus iuris...)

35.Dylacje - pojęcie, rodzaje i rola w polskim procesie ziemskim.

36.Litis contestatio - pojęcie, znaczenie instytucji dla przebiegu procesu ziemskiego.

litis contestatio - miało miejsce gdy pozwany wdawał się w spór merytoryczny. Skutki:

− od tego momentu pozwany nie mógł już podnosić ekscepcji,

− następowała tzw. zawisłość sporu przed sądem, co oznaczało, że sprawa nie mogła być już przeniesiona do innego sądu i musiała

się w tym sądzie zakończyć orzeczeniem merytorycznym,

− konsumpcja skargi,

37.Postępowanie dowodowe i rodzaje wyroków w polskim procesie ziemskim.

• W dawnym procesie postępowaniem dowodowym i oceną dowodów rządziła formalna (legalna) teoria dowodowa.

• Polegała na tym, że sędzia nie oceniał wartości dowodów, ponieważ, ich wartość była określona u przepisach prawnych. Rola sędziego w procesie ograniczała się do ustalenia która strona przedstawia dowód lepszy i na pilnowaniu czy strona w przeprowadzaniu dowodu nie popełniła jakiegoś błędu (potknięcie się w dowodzie). Proces nie zmierzał do ustalenia prawdy obiektywnej. Wartość dowodu była z góry określona przepisach prawa, np. przyznanie się do winy najlepszym dowodem, jeden świadek - żaden świadek...

• Dowody dzieliły się na: pewne. niepewne, wiecej jak niepewne, wątpliwe - poszlaki.

• Przy formalnej teorii dowodowej ważna była kwestia pierwszeństwa w przeprowadzeniu dowodu, praktycznie decydowała o rozstrzygnięciu sprawy ponieważ przeciwdowód możliwy był jedynie wtedy, gdy strona upadla w dowodzie.

• Bliższość do dowodu - przyznanie pierwszeństwa w przeprowadzeniu dowodu. Określały ją zasady: bliższa była strona, która oferowała lepszy dowód, jeżeli obie oferowały dowody tej samej wartości decydowała wyższość stanowa, jeżeli natomiast obie strony były równe stanem bliższość przysługiwała pozwanemu.

• Środki dowodowe:

• przysięga stron - inaczej niż obecnie - stanowiła dowód samoistny - przysięga powoda - akkuzucyjna - oskarżająca, przysięga pozwanego - oczyszczająca, formuła przysięgi była stała i musiała być wygłoszona przy odpowiednim zachowaniu, pomyłka słowna - tzw. potyczel - prowadziła początkowo do upadku w dowodzie, później dopuszczono możliwość trzykrotnego powtarzania przysięgi,

• współprzysiężnicy - przysięga strony mogła być umocniona przysięgami innych osób (potwierdzającymi - nie byli to świadkowie), współprzysiężnicy nie stanowili samodzielnego środka dowodowego lecz uzupełnienie przysięgi strony, ich liczba wahała się od 2 do 12, np. przysięga „samotrzeć” oznaczała przysięgę strony wspartą przez dwóch wspólprzysiężników,

• zeznania świadków,

• relacja woźnego - np. z doręczenia pozwu, również sąd mógł wysłać woźnego aby coś zobaczył, sprawdził, spisał elementy spadku po zmarłym itp.

• wstecz - jeżeli pozwany powoływał się na zarzut rzeczy osądzonej lub wcześniej toczyła się podobna sprawa, wtedy sąd zwracał się do innego sądu o przedstawienie wyroku w tej sprawie.

• wizja sądowa - naoczna, w celu ustalenia jakiegoś stanu sąd sam udawał się na miejsce, stwierdzał stan faktyczny (najczęściej przy sporach posesoryjnych).

• z czasem też dokument pisany (XIII) w.

• W przypadku, gdy zawodziły te środki dowodowe stosowano tzw. sądy boże - ordalia - różnego rodzaju próby, opierające się na przeświadczeniu, że Bóg nie dopuści do krzywdy niewinnego, przeprowadzane uroczyście, z udziałem duchownych (uchwalą soboru z 1215 r. zakazano udziału duchownych w ordaliach, mimo to uczestniczyli bo brali za to kasę). Sądy Boże mogły być jednostronne albo dwustronne.

• Dwustronne:

• − pojedynek sądowy - szlachta walczyła na miecze, topory, mieszczaństwo i chłopi na kije, był najczęstszym środkiem dowodowym przy naganie sędziego.

• Jednostronne:

• − sąd pławienia (zimnej wody) - woda jako żywioł czysty przyjmie osobę niezbrukaną kłamstwem, daną osobę wrzucano

• do wódy, jeżeli tonęła było to dowodem na niewinność, sąd ten nie sprawdzał się wobec kobiet (dość spore suknie trzymywały długo na wodzie)

• − sąd gorącej wody - polegał na włożeniu dłoni do wrzątku, jeżeli po określonym czasie rana goiła się był to dowód na niewinność

• − sąd gorącego żelaza - polegał albo na przeniesieniu rozpalonego żelaza albo na przejściu trzech kroków po rozpalonym żelazie, jeżeli rany się goiły był to dowód na niewinność.

Wyrok:

• publiczne i ustne ogłoszenie wyroku (stanowczego, końcowego - nie przedstanowczego)

• od XIII w. wydawano na żądanie i koszt strony w formie pisemnej + pieczęć księcia i obecnych na procesie asesorów (dostojników)

• XIV w. - wyroki wpisywano do ksiąg (sentencjonarzy), stronom wydawano za opłatą wyciąg z nich, sporządzany na podstawie ksiąg przez pisarza - dekret (wpisywany do księgi dekretów)

• formy ustalenia wyroku prawomocnego: - klauzula (zobowiązanie przegranego do „wieczystego milczenia”) albo zakład do zapłacenia w przypadku ponownego wszczęcia sprawy), wydanie wyroku w solennej postaci dokumentu książęcego.

• po wyroku (też przedstanowczym) strona wygrywająca wnosiła na rzecz sędziego opłatę (trzesne, potem pamiętne), przez co sędzia miał potem to w razie czego poświadczyć

• kondemnata (w. zaoczny)-z rozwojem procesu zaocznego (kontumacyjnego; 2 rok zawity)

• banicja procesowa (kondemnatka) - charakter kary za nieposłuszeństwo wobec sądu (niestawiennictwo w sądzie), powodowała utratę zdolności procesowych

38.Środki odwoławcze w polskim procesie ziemskim.

Środki odwoławcze:

• remisja - XIV - XV w. - sąd sam lub na wniosek strony mógł (ale nie musiał) przekazać sprawę wyższej instancji

• nagana sędziego - namiastka apelacji - strona niezadowolona z wyroku lub postępowania pozywała sędziego, że sądził niesprawiedliwie , sędzia naganiony musiał wstrzymać się od prowadzenia spraw + rozpoczęcie nowego procesu (bliższość do dowodu po stronie sędziego), potem aby zmniejszyć ilość nagan wprowadzono zakład (kocz, koc) płacony początkowo w futrach zwierzęcych - płaciła ta strona, która przegrała naganę. Jeśli sędzia nagananiony przegrał - wyrok był uchylony, sędzia tracił urząd i zwracał kocz, jeśli wygrał to dostawał kocz i wyrok się uprawomocniał

• apelacja - początek XVI w. w miastach i prawie kanonicznym, potem też w prawie ziemskim (Formula Processus 1523), dopuszczalna w zasadzie tylko przeciw wyrokom stanowczym , po utworzeniu Trybunału Koronnego to on był sądem apelacyjnym od sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich) , w sądach wiejskich w królewszczyznach chłopi odwoływali się od ławy do sądu zamkowego, a potem do referendarskiego, w dobrach prywatnych odwołanie do sądu pana - ostatnia instancja

• mocja (1538) - po początkowym uchyleniu nagany przywrócono ją, tylko nie powodowała utraty czci i urzędu przez sędziego, a jedynie zwrot koczu i zapłatę kary prywatnej na rzecz naganiającego. Przeciw sędziemu grodzkiemu do sądu sejmowego, przeciw ziemskim i podkomorzemu - przed TK . Mocja utrzymała się aż do upadku szlacheckiej RP

• gravamen - środek mający na celu zapobiegać nadużyciom sędziego, który wzbraniał się przed przyjęciem apelacji, nagany, potem mocji (pozywano go przed sąd wyższej instancji)

• wznowienie procesu - nadzwyczajny środek prawny - tylko w razie znalezienia nowych dowodów lub skasowania wyroku przez dekret nowego kompletu Trybunału (od 1726) - te kasacje prowadziły do przedłużania się procesów , nadużyć i niepewności prawa

• male obtentum - „wyrok podstępnie uzyskany” - przeciwko sądowi zaocznemu, badano w tym wypadku okoliczności wydania wyroku, można go było uchylić i dać do ponownego rozpatrzenia

39.Kodeks Napoleona - ogólna charakterystyka i obowiązywanie

na ziemiach polskich.

• KN był z zasady wprowadzany we wszystkich państwach pozostających pod hegemonią Francji. Art. 69 konstytucji Księstwa Warszawskiego stanowił, że prawo cywilne Księstwa stanowić będzie kodeks cywilny francuski (od 1807 r. nazywany Kodeksem Napoleona). Został on wprowadzony w Księstwie z dniem 1 maja 1808 r., a na ziemiach pogalicyjskich od 15 sierpnia 1810 r. Jako autentyczny traktowano tekst francuski.

• KN był wyrazem tendencji wczesnokapitalistycznych. Opierając się na doktrynie prawa naturalnego, sankcjonował fundamentalne zdobycze rewolucji francuskiej i tworzył prawne warunki rozwoju wczesnego, wolnokonkurencyjnego kapitalizmu.

• Zapewniał jednostce całkowitą swobodę działalności gospodarczej. W swych założeniach ogólnych opierał się na zasadach indywidualizmu i liberalizmu burżuazyjnego. Natomiast w rozwiązaniach szczegółowych nawiązywał do dawnego francuskiego prawa zwyczajowego, do prawa rzymskiego oraz do prawa stanowionego przedrewolucyjnego (ordonanse) i rewolucyjnego.

• Kodeks w czasach powstania uważany był za arcydzieło sztuki legislacyjnej. Odznaczał się zwięzłością, jasnością sformułowań, precyzją ujęć prawnych. Uniknięcie zarówno kazuistyki jak i nadmiernej abstrakcyjności oraz elastyczność sformułowań umożliwiły dostosowywanie Kodeksu do zmieniających się stosunków społeczno-gospodarczych, co zadecydowało o jego długowieczności.

• KN liczył 2281 artykułów, dzielił się na 3 księgi (dzieliły się na tytuły);

• I księga - o osobach - zawierała przepisy o używaniu i utracie praw cywilnych, o aktach stanu cywilnego, prawo małżeńskie osobowe, przepisy o władzy ojcowskiej, adopcji, opiece i kurateli

• księga II - o majątkach i różnych rodzajach własności - przepisy o własności, użytkowaniu i służebnościach

• księga III - o różnych sposobach nabycia własności - prawo spadkowe, małżeńskie, majątkowe i obligacyjne.

• Przed księgę I został wysunięty tytuł wstępny (6 art.) „o ogłaszaniu, skutkach i stosowaniu praw ogólności”

• Systematyka Kodeksu nawiązywała formalnie do podziału „Instytucji” Gaiusa (persone-res-actiones), ale przede wszystkim sankcjonowała trzy prawno-naturalne wolności - osoby, własności i umów.

• Kodeks Napoleona uważany był przez twórców za prawo zupełne i pewne. Był jedynym źródłem prawa cywilnego, zawierającym kompletny materiał prawny. Sędzia pod groźbą pociągnięcia do odpowiedzialności, nie mógł odmówić wymierzenia sprawiedliwości, „pod pozorem, że prawo milczy, ciemne jest albo niedostateczne” (art. 4).

• KN w Księstwie Warszawskim spotkał się z początkową ostrą opozycją, głównie ze strony duchowieństwa

• katolickiego (laicyzacja małżeństwa) oraz średniej szlachty (przepisy o hipotece).

40.Systematyka Kodeksu Napoleona - zasady, zalety i wady.

41.Prawo małżeńskie i rodzinne w ujęciu Kodeksu Napoleona.

• Prawo rodzinne:

• ograniczenia prawne dzieci pozamałżeńskich wynikały z dążenia do ochrony trwałości i nienaruszalności legalnej rodziny. W tym celu KN przyjmował min. zasadę domniemania ślubnego pochodzenia dziecka (pater is est quem nuptiae demonstrant).

• KN wyróżniał dwie kategorie dzieci nieślubnych: a) naturalne - mogły być uprawnione przez następne małżeństwo (per subseąuens matrimonium) lub dobrowolnie uznane, mogły też sądownie dochodzić swego pochodzenia w drodze procesu o tzw. poszukiwanie stanu (z tym, że KN nie dopuszczał dochodzenia ojcostwa - art.340, zaś dochodzenie macierzyństwa było utrudnione) b) dzieci pochodzące ze związków cudzołożnych i kazirodczych nie mogły być uprawnione ani uznane, nie miały prawa „poszukiwania stanu”

• fundamentem trwałości legalnej rodziny była silna władza ojcowska, w czasie trwania małżeństwa władza nad dzieckiem przysługiwała jedynie ojcu, on wyłącznie zarządzał majątkiem dzieci, KN przewidywał też tzw. „środki poprawy” - możliwość stosowania wobec dziecka przymusu fizycznego włącznie z żądaniem zamknięcia go w domu poprawczym.

• Prawo małżeńskie:

• oparte na zasadach czysto laickich, małżeństwa zawierane przed urzędnikiem stanu cywilnego (tzw. śluby cywilne), mogły być rozwiązywane przez rozwód, wyłączna jurysdykcja w sprawach małżeńskich należała do sądów cywilnych. Przepisy o ślubach cywilnych i rozwodach wywołały w KW ostrą krytykę, która ucichła po powierzeniu funkcji urzędników stanu cywilnego proboszczom mocą dekretu z 1809 r.

• na założeniach dominującej pozycji męża oparte były zarówno stosunki osobiste (patrz wyżej) jak i majątkowe miedzy małżonkami, w prawie małżeńskim majątkowym KN wprowadzał jako ustawowy ustrój majątkowy

• małżeństwa wspólność majątkową, całe mienie nabyte w czasie trwania małżeństwa stanowiło majątek wspólny, użytkowanie i zarząd tym majątkiem, a także majątkiem osobistym żony należał do męża. Interesy żony chroniła służąca jej na majątku męża hipoteka prawna, traktowana jako tajna (nie było obowiązku jej wpisu). Kodeks dopuszczał też inne uregulowanie stosunków majątkowych w drodze umowy przedślubnej.

42.Własność i instytucja majątku w ujęciu Kodeksu Napoleona.

43.Prawo zobowiązań w ujęciu Kodeksu Napoleona.

Prawo zobowiązań

• umowa była ważna, jeśli

• Była zgodna z prawdą

• Osoby zawierające umowę posiadały zdolność do czynności prawnych

• Była zgoda stron do zawarcia umowy (nie było podstępu, przymusu, gwałtu)

• Przedmiot zobowiązania

• Była słuszna - istotna przyczyna zawarcia zobowiązania

• źródła zobowiązań

• Z mocy prawa

• Umowa

• Quasi-kontrakty

• Delikt - szkoda z winy

• Quasi-delikt - szkoda z winy nieumyślnej (niedbalstwo, lekkomyślność)

44.Prawo małżeńskie w Królestwie Polskim.

• Kodeks Napoleona - czysto laickie zasady małżeństwa

• KCKP z 1825 r. - zastąpił odpowiednie przepisy KN - całą księgę 1 (przepisy o używaniu i utracie praw cywilnych, o aktach stanu cywilnego, pr. małżeńskie osobowe, przepisy o władzy ojcowskiej, adopcji, opiece i kurateli) oraz tytuł V księgi III (prawo małżeńskie majątkowe).

• częściowa desekularyzacja małżeństwa,

• religijna forma zawarcia małżeństwa, przed duchownym właściwego wyznania, dla wyznań chrześcijańskich połączenie metryk kościelnych i aktów stanu cywilnego (oba dokumenty sporządzali proboszcze parafii). do cywilnych przeszkód zawarcia małżeństwa dodano zakaz małżeństw chrześcijan z niechrześcijanami (z prawa

• kanonicznego).

• jurysdykcja: sądy cywilne, ale orzekały one o rozwodzie, separacji lub unieważnieniu małżeństwa w oparciu o prawo wyznaniowe małżonków, w ten sposób sądy nie mogły orzekać rozwodów w stosunku do małżeństw katolickich.

• w postępowaniu przed sądem w sprawach małżeńskich uczestniczyli duchowni biegli w danym prawie wyznaniowym - tzw. obrońcy węzła małżeńskiego (defensor matrimonii). Kościół katolicki początkowo bojkotował tą instytucję bowiem nie uznawał jurysdykcji sądów powszechnych w sprawach małżeńskich, w 1827 r. papież zabronił ich uczestnictwa w procesie.

• 1830 - wniesiony został do sejmu projekt nowego prawa małżeńskiego, przekazujący jurysdykcję w sprawach małżeńskich sądom duchownym, projekt jednak upadł,

• 1836 - ukaz carski „O związku małżeńskim” - pełna desekularyzacja �� zestaw XXIV, pyt 2, str. 49,

• 2.Ukaz o małżeństwie z 1836 r.

• Ukaz carski z 1836 r. „O związku małżeńskim” zastąpił przepisy o prawie małżeńskim zawarte w KCKP z

• 1825 r., z wyjątkiem prawa małżeńskiego majątkowego oraz przepisów dotyczących cywilnych skutków rozwiązania małżeństwa, które zachowały moc obowiązującą. Ukaz przeprowadzał pełną desekularyzację małżeństwa.

• Przepisy ukazu odnosiły się do 4 wyznań głównych: rzymskokatolickiego, prawosławnego (grecko-rosyjskiego). unickiego i ewangelickich (ewangelicko-augsburskiego oraz ewangelicko - reformowanego czyli luterańskiego i kalwińskiego. W stosunku do osób pozostałych wyznań stosowano nadal przepisy prawa małżeńskiego zawarte w KCKP z 1825 r.

• Zawarcie małżeństwa:

• − Ukaz z 1836 r. stoi na gruncie wyłącznie religijnej formy zawarcia małżeństwa,

• − wprowadzał obowiązek dokonywania zapowiedzi dla duchownych wszystkich wyznań,

• − warunki istotne dla zawarcia małżeństwa i przeszkody zawarcia małżeństwa określał odrębnie dla każdego z 4 wyznań, w wielu punktach były jednak wspólne (wymagało tego prawo cywilne)

• − Wspólne warunki zawarcia:

• określony wiek,

• zgodne oświadczenie woli nupturientów,

• pozwolenie rodziców lub opiekunów.

• − Wspólne przeszkody małżeńskie:

• istniejący związek małżeński (wielożeństwo),

• pokrewieństwo i powinowactwo do określonego stopnia.

• - Ustanie związku małżeńskiego - również regulowały przepisy wyznaniowe

• - Jurysdykcja:

• − sądy duchowne czterech głównych wyznań

• − w zakresie cywilnych skutków małżeństwa - sądy cywilne, ale od 1853 r. związane ustaleniem sądu duchownego co do winy małżonków

• - Małżeństwa mieszane:

• − zawarcie małżeństwa przed duchownym narzeczonej, wychowanie córek w religii matki a synów w religii ojca, jurysdykcja sądu duchownego wyznania, w którym udzielono ślubu,

• − uprzywilejowanie religii prawosławnej: jeżeli jedno z małżonków było wyznania prawosławnego ślub był obligatoryjnie zawierany przed duchownym prawosławnym, wszystkie dzieci wychowywane w wierze prawosławnej, jurysdykcja należała do sądów duchownych wyznania prawosławnego

45.Prawo hipoteczne w Królestwie Polskim.

• W 1818 r. mijało 10 lat obowiązywania na ziemiach polskich KN i francuskiej hipoteki wg której wpisy hipoteczne wymagały po 10 latach odnowienia pod rygorem utraty ważności. Wymagało to dużego nakładu pracy i czasu, ponadto francuskie przepisy budziły uzasadnione zastrzeżenia. Dlatego postanowiono zastąpić francuskie prawo hipoteczne (tytuł XVIII księgi III KN) nowymi przepisami.

• Projekt powstał w Komisji Prawodawczej przy Komisji Rządowej Sprawiedliwości, autor: Antoni Wyczechowski.

• Tzw. „hipoteka dużej własności” 3 IV 1818 sejm uchwalił „Prawo o ustalenia własności dóbr nieruchomych, o przywilejach i hipotekach”

• Nowe prawo poza hipoteką sensu stricto (długi obciążające nieruchomość) obejmowało ścieśnienia własności (ograniczenia właściciela, prawa innych osób) oraz kontrolę wszelkiego rodzaju przejść własności.

• Zasady:

• obligatoryjność, przymus hipotecznej regulacji dużych dóbr ziemskich i nieruchomości położonych w miastach wojewódzkich. Każda nieruchomość musiała mieć założoną księgę hipoteczną złożoną z 3 części:

• wykaz hipoteczny (dzielił się na 4 działy: I. opis nieruchomości, II. wykazanie właścicieli, III. ścieśnienia własności, IV. długi obciążające nieruchomość),

• księga umów,

• zbiór dokumentów. 2. urzędowy charakter wpisów - dokonywane w kancelariach hipotecznych, po zatwierdzeniu przez zwierzchność hipoteczną (wydział hipoteczny trybunału cywilnego miejsca położenia nieruchomości)

• zasada rękojmi wiary publicznej ksiąg hipotecznych - treść księgi wiąże wszystkie osoby działające w dobrej wierze a nabywca nieruchomości wpisany do księgi uważany jest za właściciela tej nieruchomości.

• zasada pierwszeństwa - wierzyciel wpisany do księgi miał pierwszeństwo w zaspokojeniu wierzytelności, a w wypadku obciążenia nieruchomości kilkoma hipotekami decydowała kolejność wpisów (wg zasady prior tempore potior iure). Wyjątkiem od zasady pierwszeństwa były przywileje - należności, którym służyło pierwszeństwo przed wpisanymi do księgi wierzytelnościami (podatki gruntowe, składki na ubezpieczenie od ognia, należności dla sług i czeladzi)

• zasada jawności hipotecznej - jawność materialna - przymus ujawnienia w księdze wszystkich czynności prawnych, których skutkiem była zmiana właściciela, obciążenie nieruchomości lub zwolnienie z obciążeń (nabycie, zmiana lub umorzenie praw do nieruchomości następowało tylko przez wpis do księgi), jawność formalna - każdy ma prawo wglądu do księgi

• zasada szczegółowości - hipotekę ustanawiało się na konkretnej nieruchomości, a nie na całym majątku.

• zasada niepodzielności - podział obciążonej nieruchomości nie wpływał na prawa wierzyciela, który mógł dochodzić zaspokojenia wierzytelności ze wszystkich lub tylko niektórych części nieruchomości.

• Tzw. hipoteka „malej własności”- w 1825 r. uchwalono „Prawo o przywilejach i hipotekach”, na mocy którego rozciągnięto przepisy hipoteczne na nieruchomości w pozostałych miastach oraz na mniejsze nieruchomości ziemskie.

• Prawo to opierało się o zasadę fakultatywności - nie wprowadzało przymusu regulacji hipotecznej, założenie akt hipotecznych zależało od woli właściciela.

• W mniejszych miastach, szczególnie prywatnych, często występowała tzw. własność niepełna (dominium utile) - powstał spór, czy tego rodzaju nieruchomości mogą mieć własne akta hipoteczne. Praktyka szła w kierunku poszerzenia własności niepełnej (własność ta może posiadać własne akta hipoteczne).

46.Kodyfikacje procedur sądowych obowiązujące na ziemiach polskich

w dobie zaborów.

• gwarancje procesowe

• wzmożone poszukiwanie prawdy materialnej (obiektywnej)

• rozdział procesu karnego i cywilnego

• niezawisłość sądu od czynników zewnętrznych

• równouprawnienie stron procesowych (w postępowaniu karnym dominująca rola oskarżyciela)

• postępowanie zgodne z normami proceduralnymi (mniejsza arbitralność)

instytucje apelacji / kasacji

• procedury niemieckie (cywilna / karna) ( 1877):

• jawność, kontradyktoryjnoć, prawda materialna (oparta na materiale dowodowym stron-cywil ;

• zasada oficjalno-śledcza: możliwość zbierania dowodów przez sąd- sprawy małżeńskie, ścisła zasada śledcza - karne)

• procedury rosyjskie (1864)

• W KP wprowadzone w 1876 przy okazji reformy wymiaru sprawiedliwości na wzór ruski (też wprowadzenie jęz. ruskiego jako urzędowy + ruscy sędziowie i urzędnicy)

• Zerwano z postępowaniem inkwizycyjnym

• Proces karny był mieszany (skargowo - śledczy): 2 etapy śledztwa - dochodzenie policyjne + śledztwo pod nadzorem prokuratury

• Początkowa liberalizacja, potem zaostrzenie postępowania w dobie rewolucji: 1905-utworzenie specjalnych komitetów o uprawnieniu do karania na kolejach 1906 - specjalne sądy wojenno-polowe na ziemiach w stanie wojennym (brak odwołania, doraźne postępowanie, wyrok w ciągu 1 doby)

• procedury austriackie (1873 karna , 1895 cywilna)

• karny: ustny, jawny, swobodna ocena dowodów, mieszany

• cywilny: ograniczona zasada kontardyktoryjności (metoda instrukcyjna-sędzia trochę kierował ;) ), połączenie ustności z pisemnością, swobodna ocena dowodów

47.Kodyfikacje prawa materialnego cywilnego i karnego obowiązujące

na ziemiach polskich w dobie zaborów.

48.Stan prawny i ogólna charakterystyka prawa cywilnego w II Rzeczypospolitej.

49.Stan prawny i ogólna charakterystyka prawa karnego w II Rzeczypospolitej.

- na początku prawo karne było kazuistyczne

- przestępstwa:

1. publiczne

2. prywatne

- kary:

1. publiczne (na ciele, kara śmierci, powieszenie, przez ścięcie, kobiety topiono)

2. prywatne (kary pieniężne, prawo zemsty, kary kompozycyjne: główszczyzna za zabójstwo, nawiązka to kara za zranienie)

- wina i związek przyczynowy: jest trup, jest przestępstwo, musi być kara i winny, jeśli go nie znaleziono, to płacił ten, na czyjej ziemi był trup, bo nie dopilnował swojej posesji

- wina umyślna i nieumyślna: zaczęto to odróżniać

- okoliczności, które wyłączały winę:

• przypadek

• błąd (co do faktu błąd był niezawiniony, ale co do prawa jest wina)

• choroba umysłowa

• przymus fizyczny i psychiczny

• małoletniość (poniżej 12 lat, później poniżej 15)

• pijaństwo

- okoliczności wyłączenia przestępczości samego czynu:

• samopomoc (zabicie złodzieja w domu)

• obrona konieczna (warunki: następstwo w czasie - musi być atak i natychmiastowy atak, proporcjonalność podjętych środków obrony)

• stan wyższej konieczności (człowiek głodny mógł ukraść trochę jedzenia)

• rozkazy

- okoliczności łagodzące - wpływają na wymiar kary, znaczny upływ czasu, przebaczenie pokrzywdzonego, skrucha sprawcy, ciąża, zły stan zdrowia, zwrócenie skradzionych przedmiotów, azyl

- okoliczności obciążające - naruszenie lub złamanie mirów (otoczenie posłów: droga publiczna, mieszkanie), dopuszczenie się czynu na osobie bliskiej (rodzinie czy przełożonym), recydywa, złapanie na gorącym uczynku.

- udział w przestępstwie:

- współsprawstwo - wszyscy odpowiadają jednakowo

- pomocnictwo - był herszt bandy (duża odpowiedzialność) a pomocnicy mieli niższą odpowiedzialność

- poplecznictwo

- paserstwo

- podżeganie (od XVI w. traktowano go jak sprawcę)

50.Organizacja wewnętrzna państwa za pierwszych Piastów.

Władza monarsza.

- na czele Polski byli głównie książęta

- 1025 r. - koronacja Bolesława Chrobrego na króla Polski (panował kilka miesięcy)

- 1025 r. - koronacja Mieszka II (syn Bolesława Chrobrego), panował do 1031 r.

- 1076 r. - koronacja Bolesława Szczodrego (Śmiałego), panował do 1079 r.

Zakres władzy panującego:

- pełnia władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej (bardzo szeroki zakres władzy)

Władza ustawodawcza:

- prawo ustanawiania przepisów prawa (rzadko z tego korzystali, niepisana zasada: dobre prawo to stare prawo, czyli dziedziczne)

Władza wykonawcza:

- panujący był naczelnym wodzem, zwierzchnikiem sił zbrojnych

- prowadził politykę zagraniczną

- podlegał mu zarząd kraju, podlegali mu bezpośrednio wszyscy urzędnicy

- panował nad systemem podatkowym, skarbowym, świadczeniami w naturze (na jego rzecz, korzyść)

Władza sądownicza:

- był najwyższym sędzią (sądził osobiście albo w jego imieniu sądzili niektórzy jego urzędnicy, ale on był najwyższym sędzią, bo każdą sprawę mógł wywołać przed swoje oblicze)

- system sądownictwa książęcego, obejmował całą ludność na terenie Polski

- sądownictwo orzekało na podstawie polskiego prawa zwyczajowego (przechodziło z pokolenia na pokolenie)

- początkowo wymiar sprawiedliwości opierał się na tzw. samopomocy (własny wymiar sprawiedliwości - polegał na zemście), później był likwidowany i ograniczany poprzez:

• instytucję jednaczy (pośrednicy, mediatorzy, którzy zaczęli przeliczać szkody na zdrowiu czy śmierć na pieniądze, efektem były kary prywatne: kara główszczyzny - za zabicie, kara nawiązki - za zranienie)

• umacnianie się pozycji księcia i jego urzędników (sąd samego księcia: sąd inkuria - na dworze, sąd inkolokwio - sąd na wiecu)

Urzędnicy, którzy mieli kompetencje sądownicze:

- wojewoda

- mincerz

- kasztelan

Ograniczenia władzy panującego:

1. zewnętrzne (papiestwo i cesarstwo)

2. wewnętrzne: teoretycznie nie była ograniczona, ale w praktyce musieli liczyć się z tzw. grupami nacisku:

• z hierarchią kościelną (odgrywała olbrzymią rolę)

• możnowładcy (rada monarsza nazywana starszą drużyną).

• Rodzina panującego (dynastia Piastowska)

51.Patrymonialny charakter państwa polskiego w X-XIII wieku.

- traktowanie państwa jako prywatnej własności dynastii panującej;

- przeniesienie norm prywatno - prywatnych do sfery publicznej (państwowej) - chodzi o normy prawa spadkowego, rzeczowego, prawa zobowiązań;

- Piastowie traktowali Polskę jako prywatną własność, np.:

• brak podziału na skarb osobisty i państwowy (publiczny);

• brak podziału na urzędy publiczne i urzędy dworskie, czyli jednolity garnitur urzędników;

• podziały kraju traktowali jako własność rodzinną (1098-1102 Władysław Herman podzielił Polskę między siebie i dwóch synów; podział po śmierci władcy np. testament Krzywoustego);

• hołdy lenne innym podmiotom politycznym w Europie np. cesarzom, papieżom (a nawet królowi Czech);

hołdy lenne - ówczesna polityka, przypominają drabiny lenne

• sprzedaż kawałka terytorium Polski, w 1249-1251 doszło do transakcji Bolesława Rogatka - sprzedał ziemię lubuską dla arcybiskupa magdeburskiego, do monarchii magdeburskiej;

• regale ziemi (w liczbie mnogiej to regalia):

a) insygnia koronacyjne - przedmioty służące do koronacji (korona, jabłko, berło)

b) pewne monopole, pewne wyłączności władcy:

- regale górnicze - tylko władca ma prawo wydobywać kruszce

- regale łowieckie - tylko władca może polować na grube zwierzę

- regale ziemi - cała ziemia w państwie, z lasami, bagnami, nieużytkami, była własnością panującego z wyjątkiem ziem należących do kościoła i możnowładców.

52.Testament Bolesława Krzywoustego - zasady, treść, realizacja.

- inaczej ustawa sukcesyjna

- Krzywousty stworzył porządek dziedziczenia po sobie, chciał uniknąć walki po jego śmierci, miał utrzymać jedność państwa;

- dwie główne zasady testamentu:

• zasada senioratu - zgodnie z tą zasadą władzę zwierzchnią będzie miał najstarszy z rodu Piastów

• zasada pryncypatu - wyjaśniała na czym polega władza zwierzchnia pryncepa:

- miał prowadzić politykę zagraniczną

- najwyższy zwierzchnik wojska

- podlegała mu dzielnica senioralna

- mógł utrzymywać załogi zbrojne w głównych grodach młodszych Piastów

- prawo inwestytury, czyli nominacji arcybiskupa i biskupa

- zwierzchność nad lennami Polski (Pomorze Zachodnie)

- rozstrzygał spory między juniorami.

Podział terytorialny wg testamentu B. Krzywoustego:

1. Mieszko III zwany później starym - Zachodnia Wielkopolska - ziemia dziedziczna

2. Władysław Wygnaniec - Śląsk

3. Bolesław Kędzierzawy - Mazowsze - ziemia dziedziczna

4. Henryk Sandomierski - ziemia sandomierska

5. Pomorze Zachodnie, Gdańskie, Wschodnia Wielkopolska, ziemia sieradzka, łęczycka, krakowska - lenno Polski, podlegało księciu - dzielnica senioralna: niepodzielna, niedziedziczna (przechodziła na najstarszego Piasta).

- upadek zasad testamentu B. Krzywoustego:

- najszybciej upadła zasada senioratu

- w 1146 r. wygnanie pierwszego pryncepa Władysława, władzę obejmuje H. Kędzierzawy

- 1177 r. - faktyczne złamanie zasady senioratu, usunięty został z tronu Mieszko III Stary, a zasiadł Kazimierz Sprawiedliwy, który nie był najstarszym z Piastów, bo starszy był Mieszko III Stary i Bolesław Wysoki syn Władysława Wygnańca

- 1180 r. - prawne złamanie zasady senioratu, stało się to na zjeździe w Łęczycy, na którym zasada senioratu została prawdopodobnie zastąpiona zasadą primogenitury w linii Kazimierza Sprawiedliwego. W ramach tego Kazimierz Sprawiedliwy zrobił ustępstwa dla kościoła. W latach 1210 - 1211 próbowano przywrócić zasadę senioratu. Mieszko Plątonogi, który uzyskał bullę papieską przywracającą zasadę senioratu i tuż przed śmiercią objął Kraków. Leszek Biały obalił tę zasadę.

- 1227 r. - wygasła zasada pryncypatu wraz ze śmiercią Leszka Białego syna Kazimierza Sprawiedliwego.

- po 1227 r. idea pryncypatu zanikła. Najsilniejsi Piastowie nie zabiegali o pryncypat, ale zaczęli zabiegać o koronę

53.Immunitety. Osadnictwo wiejskie na prawie polskim i niemieckim.

• Immunitet ekonomiczny - polegał na zwolnieniu ludności zamieszkałej w dobrach prywatnych od określonych w przywileju danin i posług na rzecz księcia, które przechodziły na rzecz pana.

• Immunitet sądowo-administracyjny - ograniczał lub wyłączał sądownictwo urzędników książęcych nad ludnością zależną osiadłą w dobrach, które posiadały immunitet. Sprawy sądowe na tych ziemiach podlegały ich właścicielowi.

• Nadawanie immunitetów spowodowało zwiększenie władzy panów nad chłopami. WŁADZA OPARTA NA STOSUNKACH FAKTYCZNYCH(z tytułu uprawianej ziemi pana) ZMIENIŁA SIĘ W PODDAŃSTWO.

Osadnictwo na prawie niemieckim.

- na początku XIII w. pojawiło się najwcześniej na Śląsku;

- wsie zakładane były przez obcych osadników, przybyszów z pogranicza Francji i Niemiec, zakładali wsie w Polsce, stosowali prawo niemieckie i ich sposób lokacji był tak dobry, że Polacy zaczęli to przejmować

- zakładano wsie zarówno przez osadników niemieckich jak i polskich

Proces lokalizacji na prawie niemieckim:

- przywilej (zezwolenie) lokacyjny - charakter publiczno - prawny, stroną był panujący książę i on wydawał takie zezwolenia na rzecz feudała świeckiego lub duchownego. Jeżeli ta ziemia nie była jeszcze immunizowana, to wtedy go do dostawała (nie miało to miejsca w przypadku, gdy wieś należała do panującego)

- akt lokacyjny (dokument lokacyjny) - charakter prywatno - prawny, umowa między panem feudalnym (świeckim lub duchownym) zasadźcą, czyli organizatorem lokacji reprezentującym chłopów (osadników). Zasadźca po lokacji stawał się sołtysem, który otrzymywał więcej ziemi, miał prawo do karczmy, jatki (rzeźni), młyna, stawów (inne przywileje ekonomiczne). Finansowe uprawnienia sołtysa wynikały też z pełnionej funkcji samorządowo - sądowej, stał na czele ławy wiejskiej (sąd dla mieszkańców wsi), pobierał 1/3 kar sądowych, 1/6 czynszu, który pobierał na rzecz pana.

- osadnicy mieli zagwarantowane prawo wychodu, jeżeli spełnili ciążące na nich obowiązki mogli wieś opuścić

Proces lokalizacji na prawie polskim (obyczaj wolnych gości):

- odbywał się w XII wieku

- brak własnego samorządu, sądu

- zasięg: początkowo całość ziem polskich, ale lokalizacja na prawie polskim była wypierana przez lepszą lokalizację na prawie niemieckim (Śląsk, Pomorze, Wielkopolska, Małopolska)

- jedyną dzielnicą, gdzie przetrwała dominacja na prawie polskim było Mazowsze

- osadnicy mieli prawo opuścić wieś tylko wtedy, jeśli było to wyraźnie napisane w umowie między feudałem a chłopem

Różnice między lokacjami:

lokacja na prawie polskim	lokacja na prawie niemieckim
XII wiek	XIII wiek
brak własnego samorządu, sądu	samorządy, sąd, ława wiejska
gorsza od lokalizacji na prawie niemieckim	lepsza od lokalizacji na prawie polskim
prawo wychodu uzależnione od umowy chłopa z feudałem	zagwarantowane prawo wychodu

54.Lokacje i samorządowy ustrój miast w średniowiecznej Polsce.

Próg lokacyjny - przeniesienia miast na prawo niemieckie

Miasto wyróżniało się:

• Strukturą zawodowa ludności

• Strukturą przestrzenną i formą zabudowy jak i umocnieniami

• Organizacją odrębnych władz i sądów

• Odrębnym położeniem prawnym ludności

Nowe miasto budowano według ścisłego planu urbanistycznego: rynkiem w środku i odchodzącymi od niego prostopadłymi ulicami

Postawą ustrojową miasta był dokument lokacyjny

W przypadku, kiedy miasto lokował władca(miasta książęce) wystarczył tylko dokument lokacyjny w innym przypadku (miasta prywatne) potrzebny był przywilej lokacyjny.

Znaczenie przywileju polegało na wyłączeniu miasta spod władzy urzędników i poddaniu go pod władze dziedzicznego wójta(najczęściej zasadźca). Powołaniu wójta towarzyszyło przejście miasta na prawo niemieckie.

Dokument lokacyjny zwierał:

• Przywileje wójta

• Nadanie miastu prawa targu

• Określenie warunków wykonywania rzemiosła

• Nadanie mieszczanom gruntów poza miastem

• Określenie obowiązków mieszczan

Monarcha czy pan miasta otrzymywał:

• Czynsz za wydzielone pod budowę parcele

• Opłaty za urządzenia targowe

• 2/3 kar sadowych

Najczęstszym prawem, na którym lokowano miasta było prawo magdeburskie, a także lubecki(pomoże) i flamandzkim. Rodzinne prawo: średzkie, chełmińskie.

• Wójt - zostawał on w stosunku wasala do pana miasta.

Miał obowiązek:

• Przewodniczenie ławie sądowej

• Wykonywanie funkcji policyjnych

• Ściąganie czynszów

• Przygotowywanie miasta do obrony

• Kierowanie obroną

• Osobista konna służba wojskowa

Przysługiwało mu:

• 1/6 czynszu na dworzyszcz

• 1/3 kar sądowych

• wpływ z jatek, młynów wodnych, czasami z łaźni

• posiadał pod miastem wolne od czynszu łany

Rady miejskie od XIII składała się z kilku do kilkunastu rajców. Władza rady powoli się zwiększała kosztem wójta i dążyła do uniezależnienia się od niego i pana miasta

55.Kształtowanie się stanów w Polsce.

STANY:

• Duchowieństwo - wyodrębniło się już w XIII wieku, kiedy kler zaczął się w pełni rządzić prawem kościelnym i uzyskał własne sądownictwo.

• Rycerski/szlachecki - wyodrębnił się na początku XIV wieku wraz z masowym otrzymywaniem immunitetów.

• Mieszczański - wyodrębnienie się tego stanu było ściśle związane z uzyskiwaniem przez miasta praw samorządowych.

• Chłopski - wyodrębnienie się tego stanu miał ścisły związek z upowszechnieniem się systemu czynszowego i czynszowego i związanymi z tym zmianami w stanowisku prawnym

• Stan jest pojęciem swoistym dla stosunków społecznych średniowiecznego społeczeństwa. Stan był grupą społeczną różniącą się od innych nie tylko faktycznym położeniem w społeczeństwie, ale i stanowiskiem prawnym. W społeczeństwie każdy stan wypełniał określone funkcje gospodarcze i społeczne

• Przynależność do określonego stanu był na ogół dziedziczna.

• Stany można podzielić na:

• uprzywilejowane - uczestniczące w różnym stopniu we władzy:

• rycerstwo-szlachta;

• duchowieństwo;

• nieuprzywilejowane, którym prawa stwarzały pewną ochronę - nie zawsze skuteczna - przed nadmiernym uciskiem i wyzyskiem przez stany uprzywilejowane i władzę państwową:

• mieszczanie;

• chłopi;

• Duchowieństwo:

• wyodrębniło się najwcześniej - w początkach XIII w.;

• w początkach XIII w.:

• kler zaczął w pełni rządzić się odrębnym prawem kościelnym i uzyskał własne sądownictwo;

• uzyskał dla dóbr Kościoła rozległe immunitety;

• cechą tego stanu było to, że obejmował on zarówno hierarchię duchowną (biskupów, prałatów, opatów), jak i niższe duchowieństwo miastach i na wsi;

• Rycerstwo-szlachta:

• o przynależności do tego stanu decydowało urodzenie;

• stan ten ukształtował się po masowym zdobyciu immunitetów przez możnowładców i rycerzy, co dobiegło końca w 1 poł. XIV w.

• W stanie szlacheckim wyróżnić można możnowładztwo i rycerstwo.

• W POLSCE W SKUTEK ROZBICIA DZIELNICOWEGO NIE BYLO WARUNKOW DO POWSTANIA HIERACHI LENNEJ tak wiec cały stan podlegał bezpośrednio władcy, czołowi przedstawiciele możnowładztwa zwani komesami skupiali w swym reku urzędy państwowe.

• Była to dziedziczna grupa zamknięta. Podporządkowywali sobie oni ekonomicznie słabszych rycerzy, którzy to wchodzili do familii.

• Ta więź rodowa zapewniała możnowładcy znaczne poparcie polityczne z drugiej zaś strony stwarzała przesłanki łatwiejszej emancypacji średniej i drobnej szlachty./ Równoważyło to wpływ możnowładcy.

• Podstawowym uprawnieniem rycerza była dziedzina własność ziemi zwolniona z ciężarów prawa książęcego.

• Prawo i życie rycerza było szczególnie chronione.

• Do szczególnych uprawnień tej grupy należały: prawo do wykupu przez władcę, wynagrodzenie za wyprawę zagraniczna oraz za straty odniesione w wojnie.

• Możnowładcy posiadali także prawo nieodpowiednie herby i zawołania.

• Mieszczaństwo:

• powstanie tego stanu szło w parze z uzyskaniem przez miasta praw samorządowych;

• odrębny stan mieszczański ukształtował się, gdy upowszechniła się organizacja miast na prawie niemieckim;

• stanowił on w Polsce składnik rozwiniętego społeczeństwa późniejszego społeczeństwa;

• Chłopi:

• Upowszechnienie systemu czynszowego i wiążące się z nim zmiany w stanowisku prawnym chłopów doprowadziły do względnego ujednolicenia podstawowych mas chłopskich;

• Tworzyło to podstawę ukształtowania w okresie dominowania gospodarki czynszowej do ukształtowania się odrębnego stanu chłopskiego;

• Do praw członków tego stanu należały:

• prawo wychodu;

• spokojne posiadanie uprawianej ziemi - odpowiadało w swojej treści pojęciu własności podległej;

• oznaczona układem lub zwyczajowo wysokość ciężarów na rzecz pana;

• określone gwarancje w zakresie sądownictwa;

56.Pojęcia: Regnum Poloniae i Corona Regni Poloniae.

• Korona Królestwa Polskiego (łac. Corona Regni Poloniae) - termin określający instytucję państwa polskiego w późnym średniowieczu, rozumianą zgodnie z koncepcją niezależności instytucji państwa od osoby monarchy. Zarazem nazwa ideologii politycznej wyrażającej się nowym sposobie postrzegania władzy, powstałej pod wpływem koncepcji płynących z Czech i Węgier.

• Termin Korony Królestwa Polskiego zaczerpnięty został z ideologii politycznej realizowanej w monarchiach stanowych Czech i Węgier w późnym średniowieczu. W krajach tych ideologia korony królestwa przyjęła nazwy "Korony świętego Wacława" i "Korony Świętego Stefana", nawiązujące do postrzeganych jako święte insygniów władzy monarszej. W Polsce określenie "Korona Królestwa Polskiego" po raz pierwszy pojawia się w dokumentach królewskich za Kazimierza Wielkiego (1333-1370), nie niesie ze sobą jednak jeszcze spójnej ideologii politycznej, stanowiąc raczej zamiennik dla nazwy Królestwa Polskiego.

• Wygaśnięcie głównej linii Piastów w 1370 i przejęcie władzy przez monarchę z obcej dynastii (Ludwika Andegaweńskiego) doprowadziło do ostatecznego wykrystalizowania się terminu, określającego nowy sposób postrzegania państwa i władcy, charakterystyczny dla rozwiniętej monarchii stanowej.

• Początkowo stosowany był on przede wszystkim w kręgu możnowładztwa małopolskiego (grupa tzw. panów krakowskich). Z czasem dzięki wpływowi jaki wspomniana grupa dostojników wywierała na Ludwika Węgierskiego i Władysława Jagiełłę, Korona Królestwa stała się obowiązującą ideologią państwową.

• Korona Królestwa Polskiego odnosiła się do państwa, jako instytucji niezależnej od władcy, nie będącej już, jak w dobie monarchii patrymonialnej, jego własnością.

• Korona Królestwa określała Polskę, jako organizm niepodzielny, rządzący się prawami i zasadami ustrojowymi stojącymi ponad osobą monarchy. Władca zgodnie z tą ideologią nie miał prawa uszczuplania terytorium państwa, np. poprzez zapis testamentowy lub nadanie ziemi w lenno.

• Nie był też już jedynym i nadrzędnym źródłem prawa, jak w okresie wcześniejszym. Sam podlegał prawom królestwa, co wyrażało się m.in. w wykształconym już w pełni prawie oporu.

• Terminem Korony Królestwa określano często nie tylko ziemie rzeczywiście znajdujące się pod władzą króla polskiego, ale także te do których roszczono sobie prawa, czyli przede wszystkim Śląsk i Pomorze Gdańskie. Do Korony wliczano także stanowiące (pomimo podejmowanych przez lokalnych książąt prób usamodzielnienia się) lenno Polski Mazowsze.

• Za Ludwika Węgierskiego ideologia Korony Królestwa przyjęła już w pełni rozwiniętą formę. Termin ten stosowano przede wszystkim w celu zabezpieczenia pozycji i niezależności Królestwa Polskiego, które w unii personalnej z Węgrami było stroną niewątpliwie słabszą. Przykład stanowi przywilej koszycki z 1374, w którym Ludwik zobowiązał się: zachowywać Koronę Królestwa Naszego całą i nienaruszoną i żadnych ziem lub ich części od niej nie odrywać ani uszczuplać

• Nowa ideologia państwowa wpisywała się w szerszy nurt przemian, który na sile przybrał wraz z przejęciem władzy przez obcych władców, ale zapoczątkowany został już w momencie zjednoczenia państwa przez Władysława Łokietka i wykrystalizowania się monarchii stanowej (jej umowna data początkowa - 1320).

• Przejawiał się on w nowym sposobie rozumienia państwa jako spójnego organizmu, w wykreowaniu symboli ogólnopaństwowych (Orzeł Biały), z czasem także w podporządkowaniu władzy monarszej zasadom ustrojowym (egzekwowany od 1438, choć początkowo nie w pełni skutecznie, obowiązek potwierdzania przez nowo obranego władcę przywilejów nadanych przez jego poprzedników).

• (Zjednoczone, Odrodzone) Królestwo Polskie (łac. Regnum Poloniae,) - państwo polskie w okresie od 20 stycznia 1320[1] do 4 marca 1386, czyli za panowania dwóch ostatnich Piastów i Andegawenów.

• Administracyjnie dzieliło się na prowincje i województwa, lub ziemie.

• Było położone w rejonie Wyżyn Polskich i Ukraińskich na terytorium współczesnej Polski i Ukrainy. Głównymi rzekami były: Wisła, Warta, Wieprz, Narew i Dniestr. Graniczyło z: Czechami (poprzez wasalne księstwa śląskie), Węgrami, Księstwem Halicko-Wołyńskim (do 1340), Litwą, Mazowszem (od 1351 lenno Polski), Płockiem (od 1386 lenno Polski), Państwem Krzyżackim. W 1370 osiągnęło maksymalny zasięg terytorialny 270 000 km² i liczyło wówczas około 2,5 mln mieszańców.

• Formą sprawowania władzy była monarchia stanowa, która zastąpiła feudalną monarchię patrymonialną.

• Głową państwa był król, który rządził krajem za pomocą rozwiniętej administracji państwowej.

• Lata 1320-70 to okres zwiększania się władzy królewskiej, lecz już lata 1370-1386 to okres pomniejszania jej na rzecz szlachty.

• Miasta i wsie lokowano na prawie magdeburskim, poznańskim i chełmińskim.

• Ważnym dziełem króla Kazimierza były wydane w 1346 Statuty wiślicko-piotrkowskie, regulujące ustrój społeczny, prawo cywilne, karne, sądownictwo, administrację. Za jego panowania utworzono również koncepcję Korony Królestwa, która odbierała władcy prawo swobodnego dysponowania ziemiami państwa, tj. dzielenia królestwa między synów i nadawania jego ziem innym państwom.

• Społeczeństwo dzieliło się na: szlachtę, mieszczaństwo, chłopów, Żydów i duchowieństwo.

• Ważniejszymi narodowościami byli: Polacy, Niemcy, Żydzi, Rusini i Ormianie. Zamieszkiwali tu jednak także Wołosi i ich potomkowie: Łemkowie, Bojkowie i Huculi. Większość mieszkańców była chrześcijanami (katolikami łacińskimi i ormiańskimi, prawosławnymi); wyjątkiem byli Żydzi, którzy wyznawali judaizm. Wymienione wcześniej religie wytworzyły w Polsce własną, kościelną administrację.

• Rozwój gospodarczy można zauważyć dopiero za rządów Kazimierza Wielkiego, ponieważ za rządów jego ojca Władysława Łokietka państwo prowadziło niemal nieustannie wojny z sąsiadami (Krzyżakami, Brandenburgią, Czechami) i ich sprzymierzeńcami, jednak z pomocą potężnego sąsiada - Węgier.

• Za rządów Kazimierza rozwinęło się rolnictwo, górnictwo, handel, kolonizacja, bito polską monetę - grosza krakowskiego; zwiększyło to dochody do skarbu państwa.

• Państwo rozwinęło się również militarnie (za Kazimierza). Nadal podstawową siłą bojową było pospolite ruszenie składające się z ogółu szlachty. Do służby w armii wprowadzono również wójtów i sołtysów. By bronić granic wybudował wiele zamków i fortyfikacji. Każdy zamek musiał posiadać studnię. Wokół zamku nie budowano żadnych budynków a drzewa karczowano; były nie do zdobycia szczególnie jeżeli stały na wzgórzu. Często jedyną możliwością do zdobycia zamku było zagłodzenie jego garnizonu. Miasta zostały ufortyfikowane i obciążone kosztami utrzymania fortyfikacji (murów, wież, bram miejskich). Chłopi byli powoływani pod broń tylko w sytuacjach krytycznych.

57.Urząd kasztelana w dawnej Polsce.

Monarchia wczesnofeudalna:

• Państwo dzieliło się na okręgi grodowe, na ich czele stał komes grodowy (comes castellanus), stąd okręg zwano później kasztelanią, a komesa kasztelanem. Komes miał w swoim okręgu pełnie uprawnień monarszych: gromadził i dowodził wojskiem, sprawował administrację. zbierał daniny (podymne. narzaz), miał władzę sądowniczą. Sądowi kasztelana podlegała cała ludność zamieszkująca dany okręg, również duchowieństwo, sądził on wszystkie sprawy z wyjątkiem spraw zarezerwowanych dla monarchy (zbrodnie obrazy majestatu, zdrada, skargi na działalność urzędników).

Rozbicie dzielnicowe:

• Urząd kasztelana utrzymuje się obok innych urzędów ziemskich, które wykształcają się z urzędów nadwornych. Ma miejsce ograniczanie kompetencji kasztelana, na co wpływ miało:

• − zmniejszanie się powierzchni kasztelanii,

• − proces immunizacji,

• − privilegium fori duchowieństwa uzyskane przywilejem w Borzykowie w 1210 r..

• − upowszechnianie się ius non responsivum - prawo do nieodpowiadania przed sądem niższym, które uzyskiwali możni w drodze przywilejów.

Monarchia stanowa:

• Kasztelan wśród 4 urzędów zwanych dygnitarzami - ich piastowanie dawało miejsce w radzie królewskiej. Od 1505 r. dygnitarzami nazywani tylko kasztelan i wojewoda, tylko ci urzędnicy ziemscy weszli w skład Senatu. Ma miejsce dalsze ograniczanie kompetencji, do kasztelana należy:

• − gromadzenie pospolitego ruszenia i odprowadzanie go do wojewody.

• − sąd w sądzie grodzkim:

• 4 art. grodzkie - przestępstwa szczególnie niebezpieczne dla porządku, ścigane z urzędu:

• rabunek na drodze publicznej.

• napaść na dom szlachcica.

• podpalenie,

• gwałt b) wszystkie sprawy szlachty nieposesjonatów,

• egzekucja wyroków wszystkich innych sądów (także duchownych).

• Od 1423 r. (statut warcki) sądzenie 4 art. grodzkich przeszło do kompetencji starosty (��4 art. starościńskie). Od 1454 r. kasztelan nie miał już żadnych kompetencji jurysdykcyjnych.

• Zakazy łączenia urzędów — incompatibilitas

• 1454 - przywileje nieszawskie - zakaz łączenia urzędu starosty z urzędem wojewody i kasztelana.

• 1565 -zakaz łączenia urzędu marszałka i podskarbiego koronnego z urzędem wojewody i kasztelana.

• poł. XVI w. - zakaz łączenia urzędu kanclerza z urzędem starosty, kasztelana i z godnością biskupa.

58.Urząd starosty w dawnej Polsce.

• Pod koniec XIII w. pojawia się potrzeba stworzenia urzędu będącego ramieniem królewskim, potrzeba ta wynikała z tego, że urzędnicy ziemscy służyli interesom danej ziemi (urząd ziemski mógł być sprawowany tylko przez szlachcica osiadłego w danej ziemi). Pierwszą próbę stworzenia takiego urzędu podjął Władysław Łokietek w 1290 r. - powołał zarządcę ziemi sandomierskiej - był to urzędnik pochodzący z nominacji monarszej, mógł być swobodnie odwoływany, miał duże kompetencje (takie same jak monarcha z wyjątkiem nadawania przywilejów).

• W 1291 r. Wacław II przeniósł do Polski z Czech urząd capitaneusa czyli starosty, miał być przeciwieństwem urzędów ziemskich, był swobodnie mianowany przez monarchę, monarcha mógł też swobodnie go odwoływać. Starosta był „ramieniem monarszym”, miał na swoim terytorium te same uprawnienia co monarcha oprócz wydawania przywilejów.

• Pierwszych starostów powoływano dla dużych terytoriów - prowincji; pierwszy dla Wielkopolski, II w 1352 dla Rusi, III w XV w. dla Podola - określani mianem starostów generalnych (nie było starosty generalnego w Małopolsce). Od połowy XIV w. monarcha zaczął powoływać starostów dla poszczególnych ziem danej prowincji - początkowo w Małopolsce - pierwszy starosta ziemski - sądecki, następnie w 1359 r. starosta ziemski lubelski. Trzeci rodzaj starostów - starostowie grodzcy w miarę osłabiania się urzędu kasztelana monarchowie zaczęli ustanawiać starostami grodzkimi dotychczasowych burgrabiów - zarządców zamków królewskich. Zarządzali kompleksem majętności przyległych do zamku a swoją jurysdykcja obejmowali 2-3 powiaty ziemskie.

• Wszyscy starostwie mieli władzę sądzenia. Sprawowali sądownictwo w sądzie grodzkim (wcześniej jurysdykcja kasztelańska) w 1423 r. do kompetencji starostów przeszło sądzenie spraw z 4 art. grodzkich (4 art. starościńskie).

• Obok starostów wyposażonych w jurysdykcję monarcha wydzierżawiał często cześć królewszczyzn - dzierżawcę tych ziem też określano mianem starosty (tenutariusza). Nie miał on jurysdykcji (np. w Kazimierzu Wielkim).

• W II poł. XVI w. - proces stopniowego przybliżania się urzędu starosty do urzędów ziemskich, w 1611 r. akt prawny dotyczący hierarchii urzędów ziemskich zawierał też urząd starosty, wojewody i kasztelana.

• Też stopniowe poszerzanie się zakazu incompatibilitas - łączenia urzędów:

• 1422 - przywilej czerwieński - urzędu starosty i sędziego ziemskiego,

• 1454 - przywileje nieszawskie - urzędu starosty urzędem wojewody i kasztelana,

• 1563 - zakaz łączenia dwóch starostw grodzkich,

• poł. XVI w. - zakaz łączenia urzędu kanclerza z urzędem starosty, kasztelana oraz godnością biskupa.

59.Urząd wojewody w dawnej Polsce.

• Monarchia wczesnofeudalna

• Komes palatinus, komes pałacowy, (palatyn) - głównym urzędnikiem na dworze królewskim. Kompetencje:

• a) zarządzał dworem monarszym,

• b) sądził osoby przebywające na dworze,

• c) dowodził siłą zbrojną obok monarchy lub w jego zastępstwie - prowadził wojów dlatego zwany wojewodą,

• Rozbicie feudalne

• Na terenie całego państwa było kilku lub więcej władców, każdy miał własny dwór z nienależną strukturą urzędów.

• Wojewoda był pierwszym urzędnikiem w księstwach Małopolski (w poł. XIII w. w dzielnicy krakowskiej przed wojewodę wysuwa się kasztelan), posiadał kompetencje jurysdykcyjne, wojskowe, od II poł. XIII w. jest wyłącznym sędzią dla Żydów, sprawował też inne funkcje w zastępstwie monarchy. Na Śląsku wojewoda miał tylko kompetencje wojskowe, pierwszym urzędnikiem był tu komornik. Urząd wojewody nie istniał na Pomorzu, pierwszym urzędnikiem był marszałek.

• W przypadku łączenia dzielnic był problem, co zrobić z urzędami występującymi w każdej z dzielnic. Ostatecznie pozostawały, ale zmieniał się ich charakter, stawały się urzędami ziemskimi, dzielnicowymi, lokalnymi. Również urząd wojewody z urzędu centralnego, nadwornego przekształcił się w urząd ziemski (jedynym który nie przekształcił się w urząd ziemski był urząd kanclerza). Każda z przytoczonych dzielnic, w której był wojewoda przybierała nazwę województwa, jeżeli wojewody nie było - ziemi.

• Monarchia stanowa

• Wojewoda zaliczany do 4 urzędów zwanych dygnitarzami ziemskimi (obok kasztelana, podkomorzego i sędziego ziemskiego), ich piastowanie dawało miejsce w radzie królewskiej. Od 1505 r. dygnitarzami zwani tylko wojewoda i kasztelan - tylko oni z urzędników ziemskich wchodzili w skład senatu.

• Kompetencje:

• − zwoływanie i przewodniczenie sejmikom, później tylko sejmikowi elekcyjnemu (wybierał kandydatów na wakujące urzędy sądowe ziemskie),

• − funkcje sądowe - sąd wojewodziński:

• od poł. XIII w. jurysdykcja nad ludnością żydowską,

• mianowanie woźnych sądowych i sądzenie ich,

• sąd na targach i jarmarkach za przestępstwa na miarach, wagach oraz cenach, ustalanie cen na targach.

• Zakazy incompatibilitas:

• 1454 -przywileje nieszawskie - zakaz łączenia urzędu starosty z urzędem wojewody i kasztelana.

• 1565 - urzędu marszałka i podskarbiego koronnego z urzędem kasztelana i wojewody.

60.Urzędy ziemskie w Rzeczypospolitej szlacheckiej.

• Wojewoda:

• stał na czele rady panów województwa;

• w XV w. przewodniczył na sejmiku elekcyjnym powołanym do przedstawiania królowi kandydatów na wakujące urzędy sądowe;

• uczestnictwo w sądzie wiecowym;

• w Wielkopolsce wojewoda jako reprezentant ziemi miał prawo udzielania azylu osobom zagrożonym arbitralnym sądem króla;

• powoływał woźnych sądowych i sprawował sądownictwo nad nimi;

• sprawował jurysdykcję nad ludnością żydowską

• posiadał określone prawa nadzoru nad miastami;

• od przywilejów nieszawskich do obowiązku wojewody należało ustanawianie taks na wyroby rzemieślnicze w miastach;

• Kasztelanowie:

• utracili wskutek immunitetów swoje uprawnienia skarbowe i większość sądowych w stosunku do ludności wiejskiej w dobrach panów duchownych i świeckich;

• w XVI w. wchodzi w skład senatu

• zbiera pospolite ruszenie i zaprowadza do wojewody

• podkomorzy:

• kompetencje sądownicze

• stał na czele sądu podkomorskiego (sądził spory o granice dóbr ziemskich między szlachtą)

• sądził szlachtę, która samowolnie zmieniała chorągiew podczas pospolitego ruszenia

• chorągiew - jednostka bojowa, składała się ze szlachty

• urzędowy zastępca wdów i sierot przed sądami

• sędzia ziemski:

• stał na czele sądu ziemskiego

• niższe urzędy ziemskie:

• urzędnicy ci nie mieli żadnych kompetencji

• urzędy tytularne - honorowe

• w Polsce nie było wyższej szlachty.

• Urząd starosty w XIV/XV w.

• łowczy

• cześnik

• podczaszy

• stolnik

• podstoli

• urząd starosty przez długi czas był poza systemem urzędów ziemskich

• nie był to początkowo urząd dożywotni, król mianował starostą i mógł z niego odwołać

• urząd pochodzi z Czech

• starostę nazywano ramieniem królewskim

• mógł podejmować takie czynności jak król z wyjątkiem nadawania przywilejów

• funkcjonował do II połowy XVIII w.

• Rodzaje starostów:

• starosta generalny - podlegała mu cała prowincja państwa, np. starosta generalny wielkopolski, ruski, podolski, nie było starosty generalnego małopolskiego, bo tam przebywał król

• starosta ziemski - w połowie XIV w. starosta ziemski sądecki, lubelski

• starosta grodowy (grodzki) - nazwa od grodu, czyli zamku królewskiego, podlegało mu terytorium dwóch, trzech powiatów, miał uprawnienia sądownicze (podlegał mu sąd grodzki - starościński), kompetencje administracyjne (podlegał mu urząd grodzki)

• starosta niegrodowy - dzierżawcy królewszczyzn, tenutariusze

• w ciągu XV i XVI w. urząd starosty upodabniał się do urzędów ziemskich, zakończeniem tej ewolucji była konstytucja sejmowa z 1611 r., która ustanawiała hierarchię urzędów ziemskich. Urząd starosty (podobnie jak chorążego) znalazł się w grupie wyższych urzędów ziemskich.

• na Litwie były urzędy u nas nieznane.

61.Urzędy centralne w Rzeczypospolitej szlacheckiej.

• Cechy:

• dożywotność

• pochodziły z nominacji królewskiej

• były przeznaczone dla Polaków, szlachty, szlachciców, którzy byli obywatelami Rzeczypospolitej Obojga Narodów

• marszałek wielki i jego zastępca marszałek nadworny (urząd marszałka XIV w.)

• zarządzał dworem królewskim

• był mistrzem ceremonii na dworze królewskim

• dbał o porządek i bezpieczeństwo na sejmie i w miejscu pobytu króla, w tym celu ustanawiał własne przepisy prawa - artykuły marszałkowskie (przepisy o charakterze karno - porządkowym), np. zakaz wyciągania broni na sejmie

• dysponował jednostką policyjną, strażą marszałkowską, miał jedną a później dwie chorągwie wojska

• miał kompetencje sądownicze - sądził tych, którzy naruszali bezpieczeństwo

• ustalał ceny na żywność w miejscu pobytu króla i na sejmie

• uchodził za ważnego urzędnika w kraju

• kanclerz i podkanclerzy:

• kanclerz pojawił się za pierwszych Piastów

• podkanclerz nie był zastępcą kanclerza

• mieli jednakowe kompetencje (prowadzili politykę zagraniczną, korespondencja zagraniczna, polityka wewnętrzna)

• w kancelarii sporządzano różne przywileje, nadania królewskie

• każdy akt króla musiał mieć pieczęć kanclerza lub podkanclerza dla swej ważności; pieczęcie różniły się średnicą, kanclerz miał wielką, ale moc urzędowa była identyczna

• metryka - spis aktów, które opuściły kancelarię królewską, metryka była koronna i litewska; na Litwie był kanclerz wielki litewski i podkanclerz litewski

• kanclerz koronny - prowadził politykę zagraniczną z Europą Zachodnią

• kanclerz litewski - prowadził politykę ze Wschodem i Rosją

• jeżeli kanclerz był osobą świecką, to podkanclerz musiał być osobą duchowną i odwrotnie

• kanclerz stał na czele sądu cesarskiego

• podskarbi wielki i jego zastępca podskarbi nadworny:

• zajmowali się finansami państwa

• byli kontrolowani, podskarbiowie musieli składać sprawozdania ze swego zarządzania co 2 lata na sejmie, nie lubili tego robić i chcieli tego uniknąć poprzez symulowanie ataku padaczki, bo wtedy przerywano obrady sejmu

• kontrola sejmu nad podskarbimi była nieudana, łatwo oszukiwali sejm

• w 1590 r. doszło do rozdzielenie skarbu publicznego (pospolitego) i prywatnego króla i tym samym rozdzieliły się kompetencje podskarbich, podskarbi nadworny nie był już zastępcą podskarbiego wielkiego.

• hetman wielki i jego zastępca hetman polny:

• hetman wielki nie był naczelnym wodzem, naczelnym wodzem był król,

• hetman wielki dowodził wojskami zaciężnymi (najlepsze wojska, zawodowi żołnierze, wojska te decydowały o przebiegu walk)

• hetman polny wykonywał polecenia hetmana wielkiego

• Kompetencje:

• ustanawiali własne przepisy prawne - artykuły hetmańskie (kodeks karny żołnierzy zaciężnych)

• na podstawie artykułów hetmańskich hetman sądził żołnierzy (za zdradę była kara śmierci)

• mieli prawo przedstawiania do nobilitacji zasłużonych żołnierzy (na posiedzeniu sejmu)

• Jan Zamojski (hetman wielki) uzyskał pewne kompetencje w polityce zagranicznej - mógł utrzymywać swoich przedstawicieli w krajach graniczących z polską na południowym wschodzie (Turcja i jej podległe 3 kraje: Mołdawia, Wołoszczyzna i Krym)

• hetman nadworny - pojawia się w II połowie XVI w.

• ministrowie:

• nazwa zastrzeżona dla takiego urzędnika, który zasiadał w senacie

• ministrami byli:

• marszałek wielki i jego zastępca marszałek nadworny

• kanclerz i podkanclerzy

• podskarbi wielki

• referendarze (XVI w.):

• mieli kompetencje sądowe

• regimentarze:

• urzędnicy powoływani w razie potrzeby do dowodzenia wojskiem, gdy hetmani nie mogli sprawować swoich funkcji, np. dostali się do niewoli.

62.Sejm walny Rzeczypospolitej szlacheckiej - geneza, skład, kompetencje,

zasady funkcjonowania.

• - 1493 r. - pierwsze obrady

• - skład:

• - izba niższa - poselska

• - izba wyższa - rada królewska

• - na początku XVI w. rada królewska przekształca się w senat, dochodzi też król jako trzeci stan sejmujący

• Izba poselska:

• - posłowie szlacheccy wybierani na sejmikach przedsejmowych w liczbie ok. 170 (już po unii z Litwą), z tego 48 to posłowie z Litwy (po dwóch z każdego sejmiku powiatowego) i ok. 122 to posłowie z Korony; w Koronie wybierano po 6 posłów w dużych województwach, po 2 posłów w małych województwach i ziemiach, po 1 pośle w małych ziemiach

• - w Prusach Królewskich wybierano różnie, raz więcej, raz mniej, dlatego jest ok. 122

• Skład senatu:

• arcybiskupi i biskupi rzymskokatoliccy

• kasztelan krakowski

• wojewodowie

• kasztelan wileński, trocki, grodzieński

• starosta Żmudzki (wyjątek, bo z reguły starostowie nie wchodzili w skład senatu)

• ministrowie

• reszta kasztelanów

• - kolejność zasiadania była bardo ważna

• - obradom przewodniczył król, miał on wpływ na ostateczną konkluzję senatu

• - najpierw zabierali głos arcybiskupi, później biskupi rzymskokatoliccy i dalej wg listy, później senatorowie krzesłowi (mieli krzesła na środku sali), później senatorowie drążkowi (mieli niewygodne ławki pod ścianami)

• - senatorów było 140

• - senat miał skład szlachecki (wyjątek: oblegaci - obserwatorzy wysyłani przez miasta: Kraków, Wilno, Lwów, Lublin i Kamieniec Podolski)

• Kompetencje sejmu:

• - Konstytucja Nihil Novi 1505 r. głosiła, że nic nowego nie może być ustanowione w państwie bez zgody obydwu izb

• - stanowienie prawa

• - uchwalenie podatków

• - decydował o najważniejszych sprawach dotyczących polityki zagranicznej

• - wyrażał zgodę na zwołanie pospolitego ruszenia

• - w ciągu XVI i XVII w. kompetencje się poszerzały:

• - prawo łaski i amnestii

• - prawo nobilitacji (przeniesienie do stanu szlacheckiego)

• Sposób funkcjonowania sejmu:

• - początkowo zwoływany nieregularnie, zwykle co rok, ale były okresy, kiedy w ogóle go nie zwoływano (lata 50. i 60. XVI w.)

• - od art. henrykowskich zwoływano sejm co 2 lata - sejm zwyczajny (ordynaryjny) i trwał 6 niedziel (6 tygodni)

• - w razie potrzeby zwoływano sejm nadzwyczajny (trwał 2 tygodnie)

• - po Unii Lubelskiej co trzeci sejm odbywał się na Litwie (w Grodnie) i co trzeci marszałek sejmu był Litwinem

• - w okresie bezkrólewia był sejm konwokacyjny, elekcyjny, koronacyjny

• - konstytucje - uchwały sejmu (wieczyste i czasowe)

• - konstytucje wieczyste - działały od chwili ustanowienia na zawsze

• - konstytucje czasowe - działały w określonym czasie

• Zasada głosowania:

• - zasada jednomyślności

• - początkowo nie przestrzegano zasady jednomyślności i odbywało się to w drodze tzw. ucierania, tzn. jeżeli przeciwników było niewielu, to starano się ich przekonać do tego, by zmienili zdanie. Gdy to nie pomogło to nie zwracano na nich uwagi. Przyjmowano fikcję, że wszyscy głosowali jednomyślnie

• - w 1652 r. zastosowano liberum veto, protest jednego posła Władysława Sicińskiego

• - w XVII w. ukształtowały się dwie instytucje związane z liberum veto:

• niedojście sejmu do skutku - poseł nie godził się na przedłużenie obrad sejmu (ponad 6 tygodni)

• zerwanie sejmu było wtedy, gdy veto stosowano przed upływem regulaminowego czasu obrad; w 1669 r. było pierwsze zerwanie sejmu.

• - od II połowy XVII w. sejm walny Rzeczpospolitej szlacheckiej funkcjonował co raz gorzej, najgorszy okres to panowanie Augusta III Sasa (1737 - 1763), żaden zwyczajny sejm nie doszedł do skutku.

63.Sejmiki - geneza, rodzaje i znaczenie.

• to organy przedstawicielskie, wyłącznie szlacheckie

• zaczęły się kształtować na przełomie XIV i XV w.

• lauda - uchwały sejmików

• obradom sejmików przewodniczył marszałek wybierany przez szlachtę

• Zasada głosowania:

• - nie było reguł w całym kraju

• - zasada jednomyślności (nie było jej na sejmikach wyborczych)

• - zasada większości głosów

• wyróżniamy podział:

• wg obszaru działania:

• sejmiki powiatowe na Litwie (a w Polsce były sejmiki ziemskie dla ziemi i sejmiki wojewódzkie dla województw)

• sejmiki prowincjonalne zw. generałami to sejmiki, które były dla danej prowincji, np. był generał pruski dla Prus

• odbywały się przed sejmem, po wyborze posłów

• zadanie: ustalenie wspólnej linii postępowania na sejmie

• sejmiki dla Wielkopolski odbywały się w Kole, a dla Małopolski w Korczynie

• w XVII w. zanikły sejmiki prowincjonalne, pojawiają się sesje narodów: litewskiego i koronnego

• zadanie: ustalenie wspólnej linii postępowania Litwinów i Polaków

• wyjątek: generał pruski nie został zlikwidowany i przetrwał aż do pierwszego rozbioru, jedyny sejmik dwuizbowy, jedyny sejmik, w którym zasiadali mieszczanie obok szlachty. W izbie wyższej zasiadali przedstawiciele tzw. wielkich miast (Gdańsk, Toruń, Elbląg) a w izbie niższej przedstawiciele miast mniejszych

• wg treści obrad:

• sejmik przedsejmowy: zwoływany przez króla, który przysyłała swojego legata i przedstawiał propozycje obrad na sejmie, szlachta dyskutowała o tym, wybierała posłów na sejm i zaopatrywała je w instrukcje poselskie, spisywano je, a posłowie przysięgali, że będą ich przestrzegać. Poseł był przedstawicielem szlachty ze swojego województwa. Czasami sejmik dawał posłom pełną swobodę. Gdy poseł złamał instrukcję, nic się nie działo. Nie ponosił za to żadnej odpowiedzialności karnej ani cywilnej.

• sejmik relacyjny: odbywał się po sejmie i posłowie składali tam relacje z obrad sejmu

• sejmik elekcyjny: nie ma nic wspólnego z wolną elekcją, wybierano na nim kandydatów na urzędy sądowe ziemskie np. urząd sędziego ziemskiego wybierano 4 kandydatów a potem król mianował jednego; zwoływany nieregularnie, w razie potrzeby; zwoływał go i przewodniczył mu wojewoda

• sejmik kapturowy: tylko w okresach bezkrólewia

• sejmik deputacki: od 1578 r. zwoływany raz w roku, wybierano na nim deputatów, czyli sędziów Trybunału Koronnego i Litewskiego

• sejmik gospodarczy: charakterystyczny dla wieku XVII, ukształtował się z sejmiku relacyjnego, zajmował się sprawami gospodarczymi, np. dokonywał podziału rozkładu podatków centralnych, uchwalał podatki lokalne. A nawet dokonywał zaciągów niewielkich oddziałów wojskowych tzw. żołnierz powiatowy (wojsko, które tłumiło bunty chłopów)

• w II połowie XVII w. i w I połowie XVIII w. sejm funkcjonował tak fatalnie, że jego rolę częściowo przejęły sejmiki. Stąd ten okres nazywa się rządami sejmikowymi, bo to one były najważniejszymi organami państwa. Było to możliwe dzięki zasadom:

• suma laudów sejmikowych równa się konstytucji sejmowej (jeżeli sejm został zerwany, to król odwoływał się do sejmików)

• zasada limitacji obrad sejmików, to zasada odraczana, od II połowy XVII w. sejmiki przerywały swoje narady i przenosiły je na inny termin (uniezależniały się od woli królewskiej).

64.Charakter związku Polski z Litwą w XIV i XV wieku.

• Związek z Polska i w szczególności łączące się z tym przyjęcie katolicyzmu miały odebrać Krzyżakom pretekst do najazdu na Litwę, umocnić sojusz polsko-litewski wymierzony przeciw Zakonowi;

• Przyjęcie katolicyzmu pozwoliło Litwinom zachować tożsamość narodową, kulturę i język, a związek z Polską umocnił pozycję obu państw e Europie Środkowowschodniej;

• Nazwą unii polsko-litewskiej zwykło się obejmować szereg aktów prawno-państwowych i stanów faktycznych: od prób inkorporacji do sojuszu między dwoma niezależnymi państwami;

• Podstawą tego związku był akt w Krewie z 1385 r. - Jagiełło zobowiązał się w zamian za oddanie mu ręki Jadwigi i tronu polskiego - przyjąć z nie ochrzczonymi dotąd poddanymi chrzest w obrządku łacińskim, a ziemie Litwy i Rusi przyłączyć do Korony;

• Owe zobowiązanie zostało potraktowane jako podstawa do inkorporacji. Napotkało to na sprzeciw panów litewskich, którzy dążyli do utrzymania odrębności politycznej Litwy pod przywództwem stryjecznego brata Jagiełły - Witolda;

• w 1392 r. Witold obejmuje władzę z ramienia Jagiełły nad Litwą właściwą;

• na zjeździe panów i bojarów w 1398 r. Witold został obwołany samodzielnym władcą Litwy;

• klęska poniesiona w bitwie z Tatarami nad rzeką Worsklą (1399) skłoniło Litwę do ponownego zawarcia związku z Polską w 1401 r. znanego jako unia wileńsko-radomska; zgodnie z postanowieniami tej unii Witold miał sprawować władzę na Litwie jako samodzielny władca pozostając wobec Jagiełły w stosunku zbliżonym do lenna. Stan ten miał trwać do śmierci Witolda, po czym władza na Litwie miała wrócić w ręce Jagiełły jako wielkiego księcia;

• zawarcie unii w 1401 stało się punktem wyjściowym zwycięstwa pod Grunwaldem;

• w 1413 r. zawarto unię w Horodle, która wprowadzała odrębnego wielkiego księcia na Litwie, ustanawianego przez króla polskiego za wiedzą i zgodą panów litewskich i rady koronnej;

• wprowadzała wspólne zjazdy polsko-litewskie dla rozstrzygania wspólnych spraw

• unia horodelska miała charakter przywileju ziemskiego na rzecz panów i bojarów litewskich, którzy uzyskali potwierdzenie prawa dziedziczenia dóbr ojczystych i dysponowania nimi oraz wydawania córek za mąż bez poprzedniej zgody wielkiego księcia;

• wprowadzono też na Litwie na wzór polski urzędy wojewodów i kasztelanów;

• po śmierci Witolda (1430) panowie litewscy obwołali wielkim księciem Świdrygiełłę, który dążył do zerwania związku z Polską

• wojna domowa - wysunięto przeciw Świdrygiełłę jako wielkiego księcia Zygmunta Kiejstutowicza, który uzyskał poparcie katolickich panów litewskich;

• Wielkie księstwo podzieliło się na dwa księstwa: litewskie pod rządami Zygmunta i ruskie pod rządami Świdrygiełły

• panowie litewscy z Zygmuntem dla uzyskania polskiej pomocy zgodzili się ma wystawienie nowych aktów unii (1432-1434) - stanowiły, że Litwa powróci pod zwierzchnictwo Jagiełły lub jego synów po śmierci Zygmunta, a nowy książę będzie obrany wspólnie przez panów litewskich i polskich

• po śmierci Zygmunta(1440) nowym księciem zostaje młodszy syn Jagiełły - Kazimierz, który jednak nie postarał się o zatwierdzenie wyboru przez jego starszego brata Władysława III

• związek Polski z Litwą uległ przejściowo zerwaniu;

• Elekcja Kazimierza na tron polski

• był to okres unii personalnej (aż do 1569 r.);

65.Charakter związku Polski z Litwą od XVI do XVIII wieku.

• w Latach 1447-1492 Wielkie Księstwo Litewskie było połączone z Polską unią personalną;

• zerwanie tej więzi po śmierci Kazimierza(1492);

• 1499 r. - obopólne porozumienie dotyczące wspólnego władcy;

• 1501 r. - unia mielnicka:

• jeden wspólny i wspólnie wybierany władca;

• wspólne sejmy;

• wzajemna pomoc wojskowa;

• zawarcie unii lubelskiej przyspieszyła groźba - wobec bezpotomności Zygmunta Augusta- zniknięcia czynnika łączącego dotychczas oba państwa w postaci dynastii Jagiellonów;

• unia realna 1.07.1569 r:

• obok osoby monarchy Polska i Litwa były połączone innymi dziedzinami życia politycznego.

• Od tej pory określamy Polskę i Litwę jako Rzeczpospolitą Obojga Narodów;

• Wspólny sejm, król, sposób obierania króla, polityka zagraniczna.

• Odrębne: prawo, sądy, system urzędów, skarb, wojsko.

• Skutki Unii:

• - wzmocnienie Polski i Litwy na arenie międzynarodowej

• - polonizacja Litwy - rosły wpływy języka polskiego i kultury polskiej

• - latymizacja Litwy - wzrost wpływów kościoła katolickiego

• - polonizacja i latymizacja Litwy nie były przymusowe, nie było celowości, dotyczyło to szlachty, magnaterii, miast litewskich

• - wzrost wpływów polskiej magnaterii, która zdobyła ziemie na terenie dzisiejszej Ukrainy i zaczęli przejmować władzę

• - przesunięcie ciężaru polskiej polityki zagranicznej na wschód, bowiem Rzeczpospolita Obojga Narodów musiała bronić granic litewskich, ukraińskich przed Tatarami, Kozakami…

• - trwałość związku, ani Polacy, ani Litwini nie chcieli jej zrywać (wyjątek: Potop Szwedzki - 1656 r., próba rozbioru polski i miała powstać niezależna Litwa)

• Konstytucja 3 Maja z 1791 r. w swojej treści nie zawiera określenia Rzeczpospolita Obojga Narodów i czytając tekst odnosimy wrażenie, że Polska jest krajem jednolitym, że nie ma odrębności Litwy. W praktyce w latach 1791 - 1792 odrębność Litwy była utrzymywana, gdyż twórcy konstytucji rządzący w Polsce bali się buntu bojarów litewskich.

66. Artykuły henrykowskie i Pacta conventa.

• Po raz pierwszy sformułowane w 1573 r. przy 1 wolnej elekcji - artykuły henrykowskie. Wprowadzano wtedy na tron Henryka Walezego z dynastii, która we Francji sprawowała władzę w sposób absolutny (matka elekta brała udział w rzezi hugenotów w noc św. Bartłomieja), istniała obawa o ustrój demokracji szlacheckiej, dlatego sformułowano stałe i niezmienne prawa stanowiące podstawę ustroju państwa, które nowy król musiał zaprzysięgać.

• Treść artykułów henrykowskich:

• wolna elekcja jako jedyny sposób obsadzania tronu,

• król zobowiązywał się nie załatwiać spraw wojny i pokoju bez opinii senatu,

• nie zwoływać pospolitego ruszenia bez zgody sejmu i nie wyprowadzać go za granicę, chyba za oplatą 5 grzywien od kopii,

• art. henrykowskie znosiły regale górnicze,

• wprowadzały instytucję wojska kwarcianego, na które przeznaczono 1/4 dochodów z królewszczyzn,

• sejm miał być zwoływany co 2 lata,

• przy królu miała istnieć rada złożona z senatorów rezydentów (w praktyce wprowadzeni dopiero w 1607 r. po rokoszu Zebrzydowskiego),

• akt konfederacji Warszawskiej (wprowadzała pokój między wszystkimi wyznaniami),

• articulus de non praestanda obedientia - prawo wypowiedzenia posłuszeństwa królowi przez szlachtę w razie nieprzestrzegania przez króla praw

• Pacta Conventa:

• układane przez sejm elekcyjny;

• umowy o charakterze publiczno-prawnym pomiędzy szlachtą a nowo obranym królem;

• zawierały zobowiązania elekta przed wstąpieniem na tron;

67.Zasady obioru monarchów na tron Rzeczypospolitej szlacheckiej

po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów.

• 1572 r. - bezpotomna śmierć Zygmunta Augusta - koniec dynastii jagiellońskiej:

• problem organizacji państwa w czasie bezkrólewia (interregnum), wybór sposobu elekcji oraz jej miejsce.

• Po śmierci króla władza w państwie przechodziła w ręce szlachty związanej w poszczególnych województwach i ziemiach konfederacjami kapturowymi. Konfederacje kapturowe powoływały też sądy kapturowe, które orzekały głównie w sprawach karnych nie cierpiących zwłoki, (na czas bezkrólewia sądy królewskie zawieszały swoją działalność, a inne sady nie mogły rozstrzygać spraw z zakresu jurysdykcji spornej).

• Część funkcji monarchy przejmował prymas jako tzw. interrex, pierwszym interrexem w historii był prymas Jakub Uchański, do prymasa należał: zarząd wewnętrzny sprawami państwa (bez prawa mianowania urzędników), reprezentowanie państwa na zewnątrz, przygotowanie wyboru nowego króla.

• Okres bezkrólewia podzielić można na 3 podokresy rozgraniczone sejmami walnymi:

• Pierwszy - sejm konwokacyjny - sejmiki poprzedzające ten sejm zwoływał prymas, na sejmie tym konfederacje kapturowe łączyły się w konfederację generalną, następnie zatwierdzano sądy kapturowe oraz wyznaczano terminy kolejnych sejmików przedsejmowych oraz czas i miejsce sejmu elekcyjnego. Sejm konwokacyjny obradował 4 tygodnie, jego cechą charakterystyczną było to, że obie izby obradowały razem.

• Drugim sejmem, był sejm elekcyjny. Elekcja viritim (autorstwa Jana Zamojskiego) dopuszczała bezpośredni udział każdego szlachcica w wyborze monarchy, dlatego pojawił się problem miejsca elekcji. Pierwsza propozycja dotyczyła Bystrzycy pod Lublinem (w dobrach Firlejów - rodu ewangelickiego) - przewaga szlachty średniej, głównie kalwińskiej. Pierwsza wolna elekcja odbyła się we wsi Kamień pod Warszawą, ostatecznie jako miejsce elekcji przyjęto wieś Wola pod Warszawą - przewaga szlachty mazowieckiej i podlaskiej (szlachta zagrodowa głównie katolicka). Elekcja odbywała się w tzw. szopie - tam delegaci zagraniczni prezentowali kandydatów przed posłami i senatorami tam dokonywano wyboru, reszta zgromadzonej szlachty zatwierdzała wybór przez aklamację.

• Następnie koronacja i sejm koronacyjny w Krakowie (a od XVIII w. w W-wie - Leszczyński, Poniatowski), koronacji dokonywał prymas. Nowy monarcha składał przysięgę koronacyjną, dostawał insygnia koronne, dokonywał generalnego potwierdzenia praw stanów. Następnie sejm koronacyjny zatwierdzał prawa uchwalone w czasie bezkrólewia, mógł też zajmować się innymi sprawami. Sejm koronacyjny był sejmem ekstraordynaryjnym, nie był skonfederowany.

• Przy okazji pierwszej wolnej elekcji sformułowano fundamentalne prawa Rzeczypospolitej, stałe i niezmienne, zatwierdzane przez każdorazowego nowego króla-elekta - artykuły henrykowskie. Też tzw. pacta conventa - umowa między wyborcami a elektem o charakterze publicznym, ich treść była przy każdej elekcji formułowana na nowo.

68.Zmiany polityczno-ustrojowe w Polsce w latach 60- i 70-tych XVIII wieku.

69.Prawa miast i mieszczan w ustawodawstwie Sejmu Wielkiego.

- Konstytucja 3-go Maja to najważniejsza reforma Sejmu Wielkiego, była to pierwsza konstytucja w Europie, druga (po USA) na świecie

Prawa miast.

- ujednolicenie ustrojów wszystkich miast w Polsce, do tej pory każde miasto miało inne uregulowania - partykularyzm miast

- wyłączono miasta spod nadzoru urzędów i sądów szlacheckich

- zlikwidowano jurydyki (obszary, które były prywatną własnością szlachcica, magnata, kościoła, do tej pory nie podlegały władzy miejskiej i prawu miejskiemu)

- zlikwidowano serwitoriaty (specjalne przywileje przysługujące niektórym rzemieślnikom produkcyjnym dla dworu królewskiego)

- przepisy ustawy o miastach królewskich, można było rozciągnąć na miasta prywatne pod warunkiem:

• musiał się zgodzić właściciel miasta i nadać swoim mieszczanom prawa własnościowe do nieruchomości miejskich

• miasto musiało mieć przyzwoity wygląd

- podzielono miasta na 24 wydziały, na czele było jedno większe miasto wydziałowe, z każdego wydziału wybierano 1 plenipotenta, który zasiadał w sejmie

- miasta większe (wielocyrkułowe) - na czele byli prezydenci

- miasta mniejsze (jednocyrkułowe) - na czele byli wójtowie

Prawa mieszczan:

- uzyskali nietykalność osobistą, nie można było ich aresztować bez wyroku sądowego

- mogli nabywać dobra ziemskie poza miastem

- uzyskali możliwość kariery wojskowej, urzędniczej, sądowej i kościelnej, ale zastrzeżono, że mogą uzyskiwać tylko średnie stanowiska urzędnicze, kościelne (biskupem mógł być tylko szlachcic)

- szeroki program nobilitacji, umożliwiono im przechodzenie do stanu szlacheckiego, każdy mieszczanin, który nabył odpowiednie duże dobra ziemskie i płacił odpowiednio duży podatek był nobilitowany na szlachcica

- dopuszczono 24 przedstawicieli mieszczan do sejmu (tzw. Plenipotenci) i po zakończeniu kadencji sejmu też mieli być nobilitowani

- każdy sejm miał nobilitować 30 mieszczan wyróżniających się w rzemiośle, przemyśle czy handlu.

70.Kwestia chłopska w Konstytucji 3-go Maja.

• Poświęcony im art. IV Konstytucji.

• Źródłem wartości jest ziemia i praca na niej.

• postanowienie o „opiece” dawało pewne możliwości ingerencji państwowych sądów i administracji w sprawy między pana a chłopa.

• zachęcanie dziedziców do zawierania z chłopami UMÓW INDYWIDUALNYCH lub ZBIOROWYCH co do rozmiaru i czasu trwania ich świadczeń (wiążących obie strony). Zamierzano rozwinąć w projektowanym Kodeksie Stanisława Augusta.

• zapewnienie wolności osobistej przybyszom z zagranicy i zbiegom, którzy zechcieliby wrócić do kraju oraz swobodę osiedlania się i najmu pracy

• opieka nad chłopami + rozwój działalności państwowej w rolnictwie polecane przez ustawy o Komisji Policji i komisjach porządkowych.

• Komisja Policji mogła jednak tylko udzielać rad i ostrzeżeń dziedzicom, a komisje porządkowe - przedstawiać odpowiednie wnioski na sejm → skrępowanie administracji państwowej co do możliwości konkretnego wpływania na położenie chłopów w dobrach szlacheckich

• ustawa o sprzedaży królewszczyzn (1792r.) - jedyna naprawdę korzystna. Zapewniała chłopom osiadłym w tych dobrach własność wieczystą (użytkowanie) ziemi i wolność osobistą. Uwolnienie z poddaństwa „ludzi gruntu nie trzymających i pod żadnym kontraktem nie zostających”. Przy przejmowaniu królewszczyzn przez nowonabywców lustratorzy państwowi mieli czuwać nad ścisłym określeniem ciężarów chłopskich

71.Władza ustawodawcza w Konstytucji 3-go Maja.

• art. V - „Trzy władze rząd narodu Polskiego składać powinny i z woli prawa niniejszego na zawsze składać będą, to jest władza prawodawcza w stanach zgromadzonych, władza najwyższa wykonawcza w królu i straży i władza sądownicza...”

• Postanowienia Konstytucji dot. Sejmu rozwijały następne akty: ustawa o sejmie z 16 V 1791 r. oraz Prawo o sejmikach z października 1791 r.

• Kompetencje sejmu: ustawodawstwo, ustrojodawstwo, nakładanie podatków, ratyfikacja traktatów międzynarodowych, kontrola władzy wykonawczej.

• Sejm pozostał dwuizbowy i utrzymał swój stanowy charakter

• Izba Poselska: 204 posłów wybieranych na sejmikach, w obradach uczestniczyło też 24 plenipotentów miast, wybieranych przez zgromadzenia miejskie wydziałowe - jako członkowie komisji rządowych mieli prawo zabierania głosu w sprawach miejskich oraz przemysłu i handlu, obradom przewodniczył marszałek (wchodził w skład Straży Praw dla czuwania nad wykonaniem ustaw).

• Senat - liczył 102 senatorów świeckich (wojewodowie i kasztelanowie), poza tym ministrowie, biskupi diecezjalni oraz kijowski metropolita unicki, obradom przewodniczył mu król. Wg ustawy o sejmie, po śmierci Stanisława Augusta król miał powoływać senatorów spośród podwójnej liczby kandydatów przedstawianych przez sejmiki.

• Organizacja sejmu:

• − posłowie byli przedstawicielami całego narodu, nie wiązały ich instrukcje uchwalane przez sejmiki,

• − sejm miał być zawsze gotowy, kadencja - 2 lata, sesje zwyczajne miały odbywać się co dwa lata i trwać 70 dni (z możliwością przedłużenia do 100), w każdej chwili król lub marszałek mógł zwołać sejm na sesję nadzwyczajną dla załatwienia pilnych

• spraw państwowych, co 25 lat miał odbywać się sejm konstytucyjny dla rewizji konstytucji,

• − zniesiono liberum veto wprowadzając zasadę większości głosów; prostej i kwalifikowanej (2/3 lub 3/4) w ważniejszych

• sprawach,

• − w celu usprawnienia obrad powoływano komisje (deputacje) które zajmowały się pracami szczegółowymi, na posiedzeniach plenarnych tylko przyjmowano, odrzucano lub odsyłano projekty do komisji,

• − co trzeci sejm nadal miał odbywać się w Grodnie.

• Pozycja obu izb była nierównorzędna, na niekorzyść Senatu. Senat nie miał prawa inicjatywy ustawodawczej. W zakresie praw politycznych, cywilnych i karnych Senat miał tylko prawo weta zawieszającego (do następnego sejmu), w sprawach mniejszej wagi głosy posłów i senatorów obliczano łącznie. Obie izby obradowały razem w celu kontroli rządu.

• Uprawnienia króla w zakresie ustawodawstwa: inicjatywa ustawodawcza (razem z Strażą Praw), w jego imieniu miały być ogłaszane ustawy, zwoływał sejm (ale w określonych przypadkach mógł się również zbierać z mocy prawa oraz na zarządzenie marszałka sejmu).

• Sejmiki - uprawnieni do głosowania tylko pełnoletni (po ukończeniu 18 lat) szlachcice posesjonaci, wpisywani byli do osobnych ksiąg ziemiańskich. Każdy sejmik miał wybierać dwóch posłów.

72.Pozycja króla i władza wykonawcza w Konstytucji 3-go Maja.

• Król - osłabienie pozycji.

• − tron był „dziedziczny przez osoby, elekcyjny przez familie”, konst. powierzała go dynastii Wetrynów (saskiej).

• − na wzór angielski wprowadzono zasadę nieodpowiedzialności króla (w miejsce odpowiedzialności monarchy, którą przewidywały art. henrykowskie i prawa kardynalne), akty króla dla swej ważności wymagały podpisu (kontrasygnaty) właściwego ministra, który w ten sposób brał na siebie odpowiedzialność.

• − uprawnienia króla w dziedzinie ustawodawstwa �� zestaw XVIII, pyt. 1, str. 35,

• − prawo laski z wyłączeniem spraw za zbrodnie stanu, mianował najwyższych urzędników w tym ministrów.

• Najwyższą władzę wykonawczą powierzono Straży Praw:

• − skład: król jako przewodniczący, prymas jako głowa duchowieństwa i zarazem przewodniczący Komisji Edukacji Narodowej, 5 ministrów (spośród 14): policji (jeden z marszałków), pieczęci, czyli spraw wewn. (jeden z kanclerzy), spraw zagranicznych (drugi z kanclerzy), wojny (jeden z hetmanów) i skarbu (jeden z podskarbich) oraz pełnoletni następca tronu i marszałek sejmu - obaj bez prawa głosu, nominacji dokonywano na sejmie

• − ministrowie ponosili indywidualną odpowiedzialność:

• konstytucyjną (sądową) w razie naruszenia Ustawy Rządowej lub innego prawa, postawienie zarzutu - zwykłą większością obu izb, rozstrzygał - sąd sejmowy,

• parlamentarną (polityczną) w razie postawienia im zarzutów politycznych sejm większością 2/3 połączonych izb mógł uchwalić wobec ministra wotum nieufności.

• Komisje rządowe - kolegialne ministerstwa podległe Straży Praw, za ich pomocą działała Straż Praw

• − konstytucja przewidywała 4 Komisje: Edukacji Narodowej, Policji, Wojska i Skarbu,

• − skład: przewodniczącymi byli ministrowie nie należący do Straży Praw, 14 lub 15 komisarzy wybieranych na sejmie na 2 lata, w Komisjach Policji i Skarbu po 6 plenipotentów miast (ponadto po 4 do obu Asesoriach).

• − pozycja i kompetencje Komisji Skarbu i Wojska były podobne do komisji utworzonych w 1764 r. - należały do nich administracja i sądownictwo we właściwym zakresie. Komisja Skarbu zająć się miała ponadto rozwojem ekonomicznym kraju przez opiekę i kontrolę nad handlem, przemysłem, drogami i pocztą. Podobnie nie zmieniła się pozycja Komisji Edukacji Narodowej (utworzonej w 1773 r.)

• − Komisja Policji - miała sprawować nadzór nad miastami, do jej kompetencji należały sprawy bezpieczeństwa, obyczajności, handlu i cen, zdrowia, dobroczynności, komunikacji, własności literackiej (prawo autorskie), zbieranie danych statystycznych o stosunkach krajowych - była zaczątkiem Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, dla potrzeb komisji kraj podzielono na 26 okręgów podlegających ustanowionym przez nią intendentom,

• Komisje porządkowe cywilno-wojskowe - samorządowe organy adm. terenowej, zastąpiły starostów.

• skład: 15 komisarzy wybieranych przez sejmiki co 2 lata oraz po reformie miejskiej po 3 mieszczan,

• kompetencje: rekrutacja, kwaterunek i zaopatrzenie wojska, kontrola ruchu ludności, zbieranie informacji statystycznych, dbałość o rzemiosło, handel, szkolnictwo, opiekę społeczną, ponadto zadania zlecone

73.Jednostki administracyjno-terytorialne w dawnej Polsce:

najstarszy podział państwa i jego ewolucja.

Pierwsza forma państwa.

- państewka plemienne o charakterze półpatriarchalnym i półfeudalnym, istniały od VIII w. do II połowy X w.

Charakter państewek:

- forma przejściowa od ustroju rodowego do systemu feudalnego

Przykłady elementów ustroju rodowego:

- wspólna własność ziemi, właścicielem był ród

- duża rola starszyzny rodowej i tzw. demokracja wojenna (wiec wolnych wojowników)

Przemiany:

- indywidualizacja własności ziemi (właścicielami są konkretne osoby, małe rodziny), dotyczy tylko ziemi ornej, łąk, lasów, pastwiska były dalej wspólne

- tworzenie władzy książęcej, początkowo nie było władców, więc wybierał dowódca, który miał władzę dożywotnio, a później dziedziczną, instytucja dowódcy przerodziła się w instytucję władzy książęcej.

Druga forma państwa.

- monarchia patrymonialna od II połowy X w.(panowanie Mieszka I) do I połowy XIV (do 20.I.1320)

Podstawowe cechy:

- traktowanie państwa jako przymusowej własności dynastii panującej

- podział na podokresy:

• od II połowy X w. do 1138 r. - monarchia wczesnofeudalna, względnie scentralizowana

• od 1138 r. (testament Krzywoustego) do 1320 r. (koronacja Łokietka)

- przed 1138 r. Polska była podzielona również na dzielnice, ale był silny władca i potrafił zjednoczyć Polskę pod swoją władzą

Trzecia forma państwa.

- monarchia stanowa od 1320 r. do 1454 r. (przywileje Cerkwico - nieszawkie)

Podstawowe cechy:

- państwo nie jest prywatną własnością monarchów

- zaczynają przeważać elementy publiczno - prawne

- istota monarchii stanowej polega na wspólnych rządach króla oraz reprezentacji poszczególnych stanów (szlachecki, duchowny, mieszczański i chłopski)

- asynchronizm - zjawisko polegające na tym, że tak sama forma państwa, występuje w różnych krajach w różnym czasie (np. monarchia stanowa w Polsce i w Anglii - różnica 100 lat).

Czwarta forma państwa.

- monarchia absolutna na zachodzie, w Polsce nie było monarchii, była:

- od XV w. powstaje nasza własna forma ustroju - Rzeczpospolita Szlachecka

- od połowy XV w. do 1795 r. (tzw. Dawna Polska do trzeciego rozbioru)

Podstawowe cechy:

- dominującym stanem, z którym król współpracował był stan szlachecki (trzy etapy):

1. demokracja szlachecka (dominująca pozycja szlachty średniej:

• od XV w. do 1573 r. - artykuły henrykowskie

• do 1606/1607 r. - Rokosz Sandomierski albo Rokosz Zebrzydowskiego

• do 1652 r. po raz pierwszy zastosowano rygorystycznie zasadę liberum veto, pierwsze zerwanie sejmu (niedojście do sejmu) w 1669 r.

2. oligarchia magnacka (dominującą warstwą społeczną była magnateria, czyli bogatsza szlachta:

• do 1764 r. - Sejm Konwokacyjny w trakcie ostatniego bezkrólewia

3. monarchia konstytucyjna 1764 - 1795 okres reform i upadku Rzeczypospolitej Szlacheckiej, powrót Polski do ogólnej ewolucji krajów zachodnich; były republiki oświecone (kraje, w których społeczeństwo miało wpływ na władzę, dokonywały się reformy oświeceniowe).

Piąta forma państwa.

- 1795 - 1918 ustrój i prawo państw zaborczych na ziemiach polskich

Podstawowe cechy:

- dominujące znaczenie miały przepisy wprowadzone przez państwa zaborcze

- Polacy mieli okresy autonomiczne (Rzeczpospolita Krakowska ok. 30 lat, Galicja)

Nie wymagane na egzaminie:

Szósta forma państwa:

- II Rzeczpospolita, Polska w okresie międzywojennym, 1918 - 1939

Podstawowe cechy:

- kolejne akty o randze ustawy zasadniczej

- 1919 r. Mała Konstytucja

- 1921 r. Konstytucja Marcowa

- 1926 r. Nowela Sierpniowa (w sposób istotny zmieniała ustrój Konstytucji Majowej)

- 1935 r. Konstytucja Kwietniowa

Siódma forma państwa.

- lata międzywojenne 1939 - 1944, 1945

Podstawowe cechy:

- Polskie Państwo Podziemne (PPP)

- pojawiały się ośrodki władzy, które odrzucały Konstytucję Kwietniową

Ósma forma państwa.

- okres Polski Ludowej, 1944, 1945 - 1989, 1990

- 19582 r. - konstytucja uchwaliła nazwę Polski na PRL

- 1944 r. manifest PKWiN

Podstawowe cechy:

- mniejsze znaczenie mają zmiany w ustawach

- o przemianach decydowały protesty społeczne, na których władza musiała zareagować

- 1970 r. zmiana władzy partyjnej

Regnum Poloniae i Corona Regni Poloniae (pyt. 55).

74.Administracja centralna w Księstwie Warszawskim.

- Rząd składał się z 6 ministrów:

• sprawiedliwości,

• spraw wewnętrznych i wyznań,

• wojny,

• skarbu,

• policji oraz

• sekretarza stanu przebywającego w Dreźnie i będącego pośrednikiem między rządem, a monarchą.

- decydujący głos należał do rezydentów francuskich - oficjalnych przedstawicieli Napoleona, a później do ambasadora Francji w Warszawie.

- czynności rządowe miała koordynować Rada Ministrów złożona z kierowników resortów i prezesa rady.

- kontrole nad działalnością ministrów i rządu sprawowała Rada Stanu.

- kraj podzielono na 6 departamentów (od 1809 na 10) na czele departamentu stał prefekt o bardzo szerokich kompetencjach.

- departamenty dzieliły się na powiaty z podprefektem na czele,

- w miastach jednostką terytorialną była municypalność z burmistrzem lub prezydentem, we wsiach - gminy miejskie i wiejskie z wójtem.

- organy samorządowe a za razem doradczo-kontrolne to: w departamentach - rady

departamentowe, w powiatach - rady powiatowe, w municypalnościach - rady municypalne.

- członków rad powoływał król. Do ich kompetencji należał głównie rozkład obciążeń finansowych. Posiadały one nowoczesną kadrę urzędniczą- zalążek przyszłej inteligencji.

75.Podział terytorialny i system administracji Księstwa Warszawskiego.

• departamenty

• − początkowo 6: warszawski, poznański, bydgoski, kaliski, płocki, łomżyński, w 1809 r. z ziem byłej Galicji Zachodniej utworzono kolejne 4: krakowski, lubelski, radomski i siedlecki.

• − na czele - prefekt nominowany przez króla, miał pełnię władzy adm. i policyjnej z wyjątkiem spraw wojskowych i sądownictwa, podlegał m.s.w.. w sprawach policyjnych pomagał mu komisarz.

• − przy prefektach, istniały rady prefekturalne - sprawowały w I instancji sądownictwo administracyjne, decydowały o indywidualnych ulgach podatkowych.

• powiaty

• − początkowo 60, od 1809 r. - 100.

• − na czele powiatu stał podprefekt pochodzący z nominacji królewskiej, podporządkowany prefektowi.

• gminy

• − wg konstytucji najniższą jednostką adm. była municypalność, zarządzana przez prezydenta lub burmistrza, początkowo za osobne municypalności uznano miasta: Warszawę, Poznań, Kalisz i Toruń, później także Lublin, Kraków i Sandomierz.

• − dekretem z 1809 r. wprowadzono organizację administracji pozostałych miast i wsi, każde miasto i wieś traktowane były jako odrębne gminy. Na czele miast stali burmistrzowie, mianowani przez króla, na czele gmin wiejskich stali wójtowie, mianowani przez prefekta, urząd wójta mógł być sprawowany przez jedną osobę w kilku wsiach - wyznaczał wtedy dla każdej wsi sołtysa.

• organy samorządowe - rady - wiejskie, miejskie, powiatowe i departamentowe

• − rady wiejskie i miejskie pochodziły z nominacji prefekta spośród kandydatów przedstawianych przez zebranie posesjonatów (w 7 głównych miastach z nominacji królewskiej spośród kandydatów przedstawianych przez zgromadzenie gminne), radców rad powiatowych i departamentowych mianował król spośród kandydatów przedstawianych przez sejmiki.

• − kompetencje rad były wąskie - pomoc przy rozkładaniu obciążeń podatkowych, zażalenia na działalność urzędników - uchwały rad wymagały zatwierdzenia przez organy administracyjne.

76.Ustrój społeczny w Księstwie Warszawskim.

- Księstwo Warszawski w chwili powstania było w trudnej sytuacji gospodarczej

- kraj rolniczy

- system gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej

- postanowienia konstytucji Księstwa: zasada wolności osobistej, równość wszystkich wobec prawa, wolność religijna, prawa polityczna (udział w wyborach i pastowanie urzędów).

Ludność miejska.

- stanowiła 19 % (ok. 800 tys.) ogółu mieszkańców, z tego większość mieszkała w małych miasteczkach

- po przyłączeniu Galicji Zachodniej Księstwo liczyło 648 miast (w większości były to miasteczka małe poniżej 1 000 mieszkańców)

- miasta podlegały zwierzchności państwa

- większość to miasta prywatne (elementy feudalnej zależności od właściciela)

- dawne miasta królewskie oraz poduchowne zostały nazwane miastami narodowymi (czynsz z tytułu użytkowania posesji)

- wszyscy mieszczanie uzyskali prawa obywatelskie i prawa polityczne ograniczone cenzusami

- korzystający z praw politycznych (sprawowanie urzędów, czynnego i biernego prawa wyborczego) wpisywani byli do ksiąg obywatelskich gminnych, prowadzonych w poszczególnych okręgach wspólnie dla wszystkich obywateli nieszlachta

- rozbudowa aparatu urzędniczego, wywodzącego się ze szlachty i dawnego mieszczaństwa dała początek nowej grupie społecznej - inteligencji

Plebs

- chłopi (rugowani lub sami opuszczający wieś)

- pauperyzująca się szlachta - ludzie pracy najemnej, którzy nie spełniając warunków cenzusu majątkowego nie korzystali z praw politycznych.

Żydzi

- stanowili 28 % ogółu ludności miejskiej

- wg konstytucji otrzymali te same prawa co inni obywatele, ale inne akty i dyrektywy były dla nich dyskryminujące:

• zabroniono nabywać im dobra ziemskie i dzierżawić dobra narodowe

• od 01 czerwca 1814 odsunięto ich od produkcji i sprzedaży napoi alkoholowych

• konsensy (i opłaty) na zawarcie małżeństwa

• zakaz zamieszkiwania przy głównych ulicach Warszawy

• wyznaczenie w wielu innych miastach dzielnic, w których wyłącznie mogli się osiedlać

Szlachta

- jedyny stan wymieniony i uznany w konstytucji Księstwa

Tylko posesjonaci mieli prawo do:

- reprezentacji w sejmie

- przewaga w organizacjach samorządowych i sądach pokoju

- prawo własności ziemi

- piastowania poważniejszych urzędów (burmistrz, kasjer)

Chłopi

- zniesiono poddaństwo osobiste

- zapewniono wolność osobistą na równi z wszystkimi pozostałymi obywatelami państwa

- formalna równość wobec prawa

- wyzwolenie chłopów od sądownictwa dziedziców

- mogli opuszczać wsie i przemieszczać się z miejsca na miejsce

- 21 grudzień 1807 dekret królewski uznawał grunty uprawiane przez chłopów wraz z budynkami, inwentarzem i zasiewami za własność dziedzica

77.Sejm Księstwa Warszawskiego a sejm Królestwa Polskiego -

- podobieństwa i różnice.

Sejm w KW:

• Sejm był dwuizbowy.

• W skład senatu wchodzili biskupi, wojewodowie i kasztelanowie (po przyłączeniu Galicji po 10), wszyscy byli mianowani przez króla.

• Izba poselska składał się ze stu posłów szlacheckich, wybierani na sejmikach(tylko szlachta osiadła) i deputowani - 66 wybierani na zgromadzeniach Gminnych(właściciele gruntów i zakładów pracy[cenzus majątkowy, inteligencji, zawodowej i stopień i zasługi wojskowe]), i członkowie rady stanu.

• Kompetencje sejmu:

• podatki

• Prawo cywilne i karne

• sprawy monetarne

• Inicjatywa należała do rady stanu, zmiany w konstytucji i budżet do monarchy. Komisje sejmowe mogły proponować poprawki lecz Rada stanu musiała je przyjąć

• Do senatu należały:

• kontrola czy izba poselska przestrzega konstytucji. I kontrola ważności wyborów.

• Mimo sprzeciwu senatu lub sejmu król mógł przyjąć projekt a nawet rozwiązać sejm lub mianować nowych ministrów.

Sejm w KP

• W skład sejmu wchodzili: król senat i izba poselska.

• Do senatu należeli biskupi, wojewodowie i kasztelani w liczbie odpowiadającej najwyżej połowie izby poselskiej.Na puste miejsce senatora świeckiego król powoływał z podwojonej liczby kandydatów(senat i namiestnik, tylko posesjonaci).

• Izba poselska składała się ze 128 członków w tym 77 posłów i 51 deputowanych gmin(cenzus posiadania, służby publicznej przynależności do wolnych zawodów). Na czas obrad gwarantowano posłom i deputowanym nietykalność.

• Sejm miał się zbierać co dwa lata lub w razie potrzeby; zebrał się tylko 4 razy: 1818, 1820, 1823, 1830; a obrady miały trwać 30 dni jeśli ich król wcześniej nie rozwiązał.

• Kompetencje sejmu obejmowały;

• ustawodawstwo w zakresie prawa sądoweg0o i administracyjnego

• stanowienie o systemie menniczym, o podatkach i budżecie

• decydowanie o zaciągu wojska

• ustawodawstwo konstytucyjne po pierwszych statutach organicznych, określających takie instytucje jak sejm a wydanych przez króla.

• kontrola rządu

• W praktyce zmiany w prawie cywilnym i karnym. Sprawy administracyjne i gospodarcze regulował najczęściej namiestnik, później rada administracyjna. Pod koniec obrad każda izba mogła wnosić prośby do króla o poddanie pod głosowanie swoich projektów. Istniał tryb Impeachment w stosunku do ministrów radców stanu o referendarzy.

78.Administracja centralna w Królestwie Polskim w dobie konstytucyjnej.

79.Naczelne organy administracji resortowej w Królestwie Polskim.

• Komisje rządowe - naczelne władze resortowe, odpowiedniki ministerstw z KW. W Królestwie powrócono do zasady kolegialności w organizacji władz centralnych. Na czele Komisji stali ministrowie „prezydujący w Komisji Rządowej”, którzy wchodzili w skład Rady Administracyjnej. Biurem każdej Komisji kierował mianowany przez króla na wniosek ministra sekretarz generalny.

• Konstytucja powoływała 5 resortowych Komisji Rządowych:

• − Wojny,

• − Sprawiedliwości,

• − Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego,

• − Spraw Wewnętrznych i Policji,

• − Przychodów i Skarbu.

• Szóstym ministrem był minister sekretarz stanu, nie był ministrem resortowym („bez teki”), przebywał w Petersburgu przy osobie króla jako łącznik z władzami rządowymi w W-wie. Stał na czele urzędu zwanego Sekretariatem Stanu Królestwa Polskiego, który istniał do 1866 r., kiedy jego kompetencje przejęła Własna Kancelaria Cesarska do Spraw Królestwa Polskiego (ważny krok na drodze likwidacji ustrojowych odrębności Królestwa od Rosji).

• Przy komisjach rządowych powstały liczne organy pomocnicze (rady, dyrekcje generalne, towarzystwa), ich istnienie było konieczne ze względu na szeroki zakres zadań stojących przed komisjami, były to np. Dyrekcja Generalna Towarzystwa Ogniowego, Główna Dyrekcja Górnicza, Rada Ogólna Budownictwa.

• Czynności komisji miały charakter wykonawczy - zmierzający do wykonania ustaw i postanowień oraz naradczy - gdy przygotowywano projekty aktów prawnych, rozdysponowywano fundusze, opracowywano instrukcje i inne akty prawne niższego rzędu, wykonawcze do ustaw i postanowień, sporządzano raporty i sprawozdania. Kolegialność działania komisji występowała głównie w czynnościach naradczych (minister przewodniczył posiedzeniu, decyzje zapadały większością, w wypadku równości zdań przeważał głos ministra), w zakresie prostych czynności wykonawczych decyzje podejmował indywidualnie minister.

• Likwidacja kolejnych Komisji:

• − Komisja Rządowa Wojny zlikwidowana została po powstaniu listopadowym (stanowisko ministra wojny było nieobsadzone od 1816 r. kiedy ustąpił gen. Wielhorski, w tym czasie komisji przewodniczył jego zastępca gen. Hauke).

• − w 1832 r. zlikwidowana została Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, podlegające jej sprawy przekazano Komisji Rz. Spraw Wewn. i Policji, która zmieniła nazwę na Komisję Rz. Spraw Wewn., Duchownych i Oświecenia Publicznego, w 1839 r. z gestii tej komisji wyjęto sprawy oświaty i utworzono z Królestwa Okręg Naukowy Warszawski na czele z kuratorem podporządkowanym ministrowi oświecenia w Petersburgu, wywołało to kolejną zmianę nazwy komisji na Komisję Rz. Spraw Wewn. i Duchownych,

• − w 1861 r. staraniem Wielopolskiego zniesiono Okręg Naukowy Warszawski i przywrócono Komisję Rz. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (na jej czele stanął sam Wielopolski). W 1864 r. Komisja ta ponownie utraciła na rzecz Komisji Rz. Spraw Wewn. sprawy wyznaniowe a w 1867 r. została całkowicie zlikwidowana a ponownie powołano Okręg Naukowy Warszawski.

• − od Statutu Organicznego z 1832 r. zmieniono nazwę Minister na Dyrektor Główny prezydujący w Komisji Rządowej - mimo, że nie zmieniły się kompetencje obniżyła się ranga szefów resortów a także Rady Adm. do której wchodzili

• − po klęsce powstania listopadowego podporządkowywano cale działy administracji organom resortowym w Petersburgu, (oświata - p. wyżej), w 1846 r. utworzono z Królestwa XIII Okręg Komunikacji Cesarstwa, a w 1851 r. zniesiono Dyrekcję Generalną Poczt Królestwa i utworzono XIII Okręg Pocztowy Cesarstwa (oba te działy adm. powróciły na krótko do władz rządowych w W-wie w 1862 r.),

• − w 1866 r. zlikwidowano Komisję Rz. Przychodów i Skarbu,

• − w 1868 r. zlikwidowano Komisję Rz. Spraw Wew. i Duchownych,

• − w 1876 r. zlikwidowano Komisję Rz. Sprawiedliwości (równocześnie z wprowadzeniem w Królestwie nowej organizacji sądownictwa).

1. Najwyższa Izba Obrachunkowa

Art.78 K. Będzie izba obrachunkowa, do której należeć ma ostateczna rewizja rachunków i zakwotowanie zdających rachunki. Izba ta od samego króla tylko zależeć będzie.

• Skład: prezes, 4 radców, pisarz, asesorzy, urzędnicy biurowi, księgowi, rachmistrzowie itp.

Kompetencje:

• kontrolowała rachunki i księgi przedstawiane jej przez wszystkie osoby, organy i instytucje dysponujące funduszami publicznymi

• sprawdzała stan funduszy publicznych

• mogła wydawać opinie

Została zlikwidowana w 1867 r.

1. Prokuratoria Generalna

• Kompetencje

• obrona i dochodzenie w postępowaniu przed sądami własności i interesów majątkowych skarbu państwa, rodziny panującej i instytucji publicznych

• Skład

- prokurator generalny prezydujący

- 8 radców

- sekretarz generalny

Organ te ostał się jako jedyny z dawnych instytucji centralnych Królestwa Polskiego.

80.Podział terytorialny i system administracji Królestwa Polskiego wg konstytucji

i zmiany po upadku powstań narodowych.

81.Reformy Aleksandra Wielopolskiego w Królestwie Polskim.

• Reformy w kwestii żydowskiej:

• ukaz z 5 czerwca 1862 r., wydany z inicjatywy Wielopolskiego wprowadził prawie pewne równouprawnienie Żydów, przyznawał im prawo wyborcze do ciał samorządowych, znosił ograniczenia w nabywaniu dóbr ziemskich i nieruchomości w miastach, wprowadzał swobodę wyboru miejsca zamieszkania.

• Rada Administracyjna w wykonaniu postanowień ukazu zniosła dotychczasowe ograniczenia ludności żydowskiej w dziedzinie zawodowej,

• reformy Wielopolskiego w kwestii żydowskiej były jego najtrwalszym osiągnięciem, jako jedyne utrzymały się podczas; gdy inne straciły znaczenie lub upadły,

• Reformy chłopskie:

• − objęły również chłopów uprawiających gospodarstwa min. 3-morgowe.

• − ukaz z 1861 r. - znosił pańszczyznę w zamian za okup pieniężny, utrzymując zasadę dobrowolności i wprowadzając niekorzystną dla chłopów wysokość stawek czynszowych,

• − ukaz z 1862 r. - wprowadzał oczynszowanie z urzędu, w stosunku do gospodarstw chłopskich wieczysto-czynszowych przywracał feudalną konstrukcję własności podzielonej, ustalając prawo chłopa jako własność użytkową (dominium utile), a pana - jako własność zwierzchnią (dominium directum).

• Reformy dot. urzędu namiestnika:

• Wielopolski dążył do rozdzielenia funkcji wojskowych i cywilnych skupionych w ręku namiestnika. Od 1862 r. namiestnik był zwierzchnikiem wszystkich władz cywilnych i armii w Królestwie, wykonywał jednak swoją władzę za pośrednictwem naczelnika Rządu Cywilnego (został nim Wielopolski) i generała dowodzącego wojskiem. Naczelnikowi Rządu Cywilnego podporządkowano całą administrację cywilną, był członkiem Rady Stanu, pod nieobecność namiestnika przewodniczył Radzie Administracyjnej, postanowienia Rady Administracyjnej podpisywane przez namiestnika musiały mieć kontrasygnatę naczelnika Rządu Cywilnego. Zlikwidowana została rozbudowana Kancelaria Namiestnika. W lipcu 1863 r. Wielopolski został odwołany, wraz z jego odejściem stanowisko naczelnika Rządu Cywilnego faktycznie znikło (mimo, że formalnie nie zlikwidowane).

• Reformy dot. Rady Stanu:

• Z inicjatywy Wielopolskiego powołana została trzecia Rada Sanu w 1861 r. w miejsce w tym samym roku zlikwidowanego Ogólnego Zebrania Warszawskich Departamentów Senatu Rządzącego i Heroldii Królestwa Polskiego. Wszystkie sprawy rozpatrywane były na Zgromadzeniu Ogólnym. Funkcjonowały 4 wydziały Rady Stanu: Prawodawczy, Sporny, Skarbowo-Administracyjny (połączone stanowiły tzw. skład sądzący Rady) oraz Próśb i Zażaleń. Kompetencje - takie jak I Rady Rada Stanu w KP została zlikwidowana ostatecznie w 1867 r.

• Reformy resortowe:

• W 1861 r. staraniem Wielopolskiego zniesiono Okręg Naukowy Warszawski i przywrócono Komisję Rz. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (na jej czele stanął sam Wielopolski). w 1864 r. Komisja ta ponownie utraciła na rzecz Komisji Rz. Spraw Wewn. sprawy wyznaniowe a w 1867 r. została całkowicie zlikwidowana a ponownie powołano Okręg Naukowy Warszawski

82.Represje ustrojowo-polityczne wobec Królestwa Polskiego

po upadku powstania listopadowego.

83.Represje ustrojowo-polityczne wobec Królestwa Polskiego

po upadku powstania styczniowego.

- po powstaniu styczniowym w Królestwie nastąpiły jeszcze silniejsze i liczniejsze represje niż po powstaniu listopadowym:

- z katorgą i zesłaniem łączyły się konfiskaty majątków

- po 1874 władze rosyjskie zaczęły nazywać Królestwo Polskie - Krajem Nadwiślańskim

-rusyfikacji podlegało szkolnictwo, administracja i sądownictwo

- podział na 10 guberni

- likwidacja resztek autonomii Królestwa -zastąpienie urzędu namiestnika urzędem generała - gubernatora

- likwidacja Banku Polskiego (1885)

- uniemożliwianie działań stowarzyszeń

- dążyli do zniszczenia tkanki instytucji społecznych -utrudnianie kontaktów biskupów ze Stolicą Apostolską

- zakazano działalności zakonów

- Rosjanie objęli urzędy i posady nauczycielskie

- tylko religia w języku polskim

- likwidacja szlachty zaściankowej

- zakaz kupna ziemi

84.Ustrój władz Wielkiego Księstwa Poznańskiego.

1. Wielkie Księstwo Poznańskie

• nie miało w monarchii pruskiej odrębnego statutu

• nie miało szczególnego charakteru

• było urządzone na wzór innych prowincji państwa

• w nazewnictwie urzędowym równolegle używano terminu Wielkie Księstwo Poznańskie i prowincja poznańska

Król pruskie przyjął tytuł wielkiego księcia poznańskiego

Księstwo otrzymało:

• własny herb, którym był polski orzeł na tarczy umieszczonej pośrodku orła pruskiego

• własne biało-czerwone barwy

• urząd namiestnika sprawowany przez Polaka

• sejm prowincjonalny

1. Namiestnik

Jego funkcja miała charakter reprezentacyjny i honorowy, bez prawa zarządu prowincją.

Kompetencje:

• przekazywanie monarsze skarg, próśb i dezyderatów ludności

• wydawanie opinii o przepisach dotyczących Księstwa

• składanie propozycji obsady wyższych stanowisk urzędniczych i duchownych

• jako reprezentant króla spełnianie funkcji honorowych

• nadawanie tytułów, odznaczeń i łask

• podnoszenie do wyższego stanu

• sprawy hołdu

• zwoływanie sejmików

• wybór reprezentantów

• kwesta urządzeń narodowych

• przyjmowanie informacji od urzędów o sprawach prowincji

Urząd ten istniał do 1830 r.

1. Sejm prowincjonalny

Właściwie występował we wszystkich prowincjach pruskich, a w poznańskiej został ze wszystkich zorganizowany najpóźniej, bo w 1824 r.

Miał charakter stanowy, a składał się z trzech stanów:

• rycerskiego: członkowie dziedziczni - 2 → 3 właścicieli majoratów + 22 posłów wybieranych przez właścicieli dóbr rycerskich

• miast: 16 posłów

• gmin wiejskich:8 posłów

Kompetencje Sejmu:

• jako organ reprezentacyjny - cało doradcze

• wydawanie opinii w przedmiocie ustaw dotyczących prowincji

• wyjątkowe wydawanie opinii w sprawach ogólnopaństwowych (dotyczących osób, własności, podatków)

• przedkładanie do tronu petycji i zażaleń dotyczących całej prowincji

• głos decydujący w sprawach

• samorządu gminnego

• funduszów prowincjonalnych

• opieki nad ubogimi

• domów poprawy itp.

Obradował co 3 lata na posiedzenia tajne pod przewodnictwem marszałka mianowanego przez króla.

Brak było stałego organu wykonawczego Sejmu → po zamknięciu obrad wybierano specjalne komitety tzw. wydziały wykonawcze

W latach 30. sejm był jedynym legalnym miejscem, gdzie można było formułować skargi i żądania odnoszące się do realizacji przyrzeczeń pruskich z 1815 r.

85.Ustrój Rzeczypospolitej Krakowskiej.

Ustrój społeczny.

- zachowane zostały zasady ustrojowo-prawne z czasów Księstwa Warszawskiego: równość wobec prawa i wolność osobista

- szlachta nie ma większych praw od reszty ludności

- rządy znajdowały się w rękach arystokracji i szlachty ziemiańskiej

- zasada nietykalności osobistej, nietykalność majątkowa, wolność druku, tolerancja religijna, niezawisłość sądownictwa

- korzystanie z praw politycznych uzależniono od spełnienia licznych warunków

- w pełni z praw politycznych korzystali tylko obywatele Rzeczypospolitej przynależący do wyznań chrześcijańskich

- cudzoziemcy nabywali prawa polityczne po 5 - letnim okresie zamieszkania na terenie Wolnego Miasta, jeśli stali się właścicielami nieruchomości, a ich zachowaniu nie można było nic zarzucić (okres zamieszkania mógł skrócić senat)

- od 1833 r. uzyskanie obywatelstwa Rzeczypospolitej przez poddanych Austrii, Rosji i Prus uzależniano od wyrażenia zgody przez dwory opiekuńcze, a dezerterów z armii innych państw w ogóle nie dopuszczano do obywatelstwa Wolnego Miasta

- wykonywanie niektórych praw politycznych obwarowano cenzusem wykształcenia

Ustrój polityczny.

- senat Wolnego Miasta spełniał funkcje rządu i głowy państwa (wzorowano się na dawnych republikach miejskich)

- senatowi przewodniczył prezes senatu, oprócz niego w skład wchodziło 12 członków (w połowie dożywotnich i w połowie pełniących swe funkcje czasowo)

- 4 członków senatu dożywotnich i 4 czasowych wybierało zgromadzenie Reprezentantów, po jednym dożywotnim i jednym czasowym)

- kadencja prezesa trwała 3 lata, co roku ustępowało 3 senatorów czasowych, a zgromadzenie, uniwersytet i Kapituła wybierały w to miejsce nowych

- pierwszy po powstaniu Rzeczypospolitej senat nie pochodził z wyborów, lecz był mianowany przez Komisję Organizacyjną

- Konstytucja z 1833 r. zmniejszyła skład senatu do 8 senatorów i prezesa, w czym 2 miało być dożywotnich i 6 czasowych. Zgromadzenie Reprezentantów przedłużyło kadencję prezesa do 6 lat

- wybór na senatora obwarowany był szeregiem cenzusów:

• cenzus wieku (35 lat)

• cenzus wyższego wykształcenia uniwersyteckiego

• cenzus majątkowy (własność nieruchomości, z której podatek wynosił 150 zł)

• cenzus praktyki administracyjnej

- kandydat na senatora musiał wcześniej pełnić przez określony czas urząd wójta, sędziego albo reprezentanta w Zgromadzeniu

- później obniżono cenzus majątkowy, zaś wprowadzono warunek wyznawania przez kandydata religii chrześcijańskiej

- pierwszy prezes senatu i cały senat pochodził z nominacji, następnych wybierano na okres 3 lat

- od 1833 r. każdy z dworów opiekuńczych miał prawo sprzeciwiania się wyborowi danego senatora na prezesa - przepis ten nie miał praktycznego znaczenia, bowiem od 1827 r. wszyscy prezesi senatu faktycznie nie byli wybierani, a pochodzili z nominacji

- od 1837 r. listę kandydatów na senatorów należało przedkładać przed wyborami konferencji rezydentów, którzy mogli skreślić nieodpowiednie ich zdaniem kandydatury

Kompetencje senatu:

- pełnia władzy wykonawczej, z prawem nominacji i odwoływania wszystkich urzędników (z wyjątkiem wybieranych przez Zgromadzenie Reprezentantów)

- mianowanie na beneficja kościelne koalicji rządowej i stosowanie prawa łaski

- wpływ na ustawodawstwo (projekty ustawodawcze przed poddaniem pod głosowanie w Zgromadzeniu musiały być zatwierdzone przez senat)

- delegował na obrady Zgromadzenia senatorów, a jeden z nich był z urzędu marszałkiem Zgromadzenia)

- obradował na posiedzeniach w pełnym składzie, bądź w wydziałach, których do 1822 r. były trzy:

• spraw wewnętrznych i sprawiedliwości

• policji

• skarbu

- w 1822 r. połączono Wydział Spraw Wewnętrznych i Policji

- senatem kierował prezes, który reprezentował też Wolne Miasto na zewnątrz

- prezes mógł występować do senatu z wnioskiem o skorzystanie z prawa łaski, od 1837 r. mógł też zawiesić wykonywanie uchwał senatu, powiadamiając o tym jednocześnie konferencję rezydentów

- stanowisko prezesa senatu przez większość lat piastowali reprezentanci arystokracji i bogatego ziemiaństwa: Stanisław Wodzicki, Kasper Wielogłoski

- od 1842 r. senat został w pełni podporządkowany konferencji rezydentów, którzy uzyskali prawo usunięcia w trakcie kadencji zarówno prezesa, jak i każdego senatora.

Zgromadzenie Reprezentantów.

- jednoizbowy organ przedstawicielski składający się z 41 członków

- 26 deputowanych pochodziło z wyborów, resztę jako wiryliści stanowili sędziowie pokoju (6), senatorowie (3), przedstawiciele kapituły katedralnej (3) i przedstawiciele Uniwersytetu Krakowskiego

- deputowanych wybierały zgromadzenia gminne zwoływane w gminach (oprócz gmin żydowskich)

- zgromadzenie gminne zwoływał senat, który określał czas ich trwania

- każde zgromadzenie gminne wybierało jednego deputowanego

- wybory były jawne, tylko w wypadku braku jednomyślności zarządzono tajność głosowania

- bierne prawo wyborcze ograniczone było cenzusami:

• wieku (26 lat)

• wykształcenia

• majątku

- czynne prawo wyborcze miały sfery zamożniejsze lub mogące wykazać się pewnym wykształceniem (właściciele nieruchomości płacący z niej określonej wysokości podatek, kupcy, hurtownicy, fabrykanci, nauczyciele, artyści, duchowni, profesorowie uniwersyteccy)

- czynnego prawa wyborczego nie mieli Żydzi (chyba, że nabyli prawa polityczne), zakonnicy i osoby pozostające w służbie prywatnej przez okres zatrudnienia

Kompetencje Zgromadzenia Reprezentantów:

- ustawodawstwo z wyjątkiem zmiany konstytucji i zasad ustrojowych

- uchwalanie budżetu i podatków

- przyjmowanie sprawozdań z wykonania budżetu i sędziów

- postawienie w stan oskarżenia urzędników i sędziów za przestępstwo popełnione w związku z urzędowaniem (nadużycie władzy lub zdefraudowanie funduszy publicznych

- obwinionych sądził wówczas Sąd Sejmowy, złożony z sędziów i członków Zgromadzenia

Zasady funkcjonowania Zgromadzenia.

- zgromadzenie zbierało się co rok na sesję trwającą 4 tygodnie

- konstytucja z 1833 r. ustaliła, że Zgromadzenie zbierać się będzie co 3 lata na sesję 6 - tygodniową, a od 1842 r. zebranie Zgromadzenia uzależnione było od woli dworów opiekuńczych wyjawionej przez ich rezydentów

- obrady początkowo były w pełni swobodne i odbywały się z udziałem publiczności

- konstytucja z 1833 r. wprowadziła tajność obrad, zaś od 1842 r. Zgromadzenie mogło obradować tylko nad sprawami przedstawionymi przez Senat

- przewodniczącego Zgromadzeniu Reprezentantów marszałka wybierano spośród senatorów będących członkami Zgromadzenia; od 1842 r. był on wyznaczony przez konferencję rezydentów dworów opiekuńczych

- projekty ustawodawcze Zgromadzenie Reprezentantów przyjmowało wysoką kwalifikowaną większością 7/8 głosów, a od 1833 r. większością 5/6 głosów

- zgromadzenie wybierało 3 komisje, do których należało przygotowanie plenarnych sesji

Władze lokalne i podział administracyjno - terytorialny.

Gminy.

- jednostopniowy podział państewka

- cały obszar Rzeczypospolitej działał się na 28 gmin, w których zamieszkiwała ludność mająca czynne prawo wyborcze

- formalnie nie odróżniano gmin wiejskich i miejskich, a jedyna różnica polegała na wielkości gminy (gminy wiejskie były większe jeśli chodzi o liczbę mieszkańców)

Wójtowie.

- stali na czele gmin

- wybierani na 2 lata przez zgromadzenie gminne

- wymagano od nich umiejętności czytania, pisania i rachowania

- podlegali senatowi, który stwierdzając brak kwalifikacji mógł powołać kogoś innego

- urzędnicy administracyjni (nie istniał samorząd terytorialny)

Kompetencje:

- administracja lokalna

- nadzór nad szkołami parafialnymi

- ściganie podatków i zarząd majątkiem gminy

- do 1833 r. do wójtów w gminach wiejskich należało też niższe sądownictwo karne

Reforma administracji lokalnej

- zamiast wójtów byli komisarze dystryktowi w gminach wiejskich, a w gminach miejskich komisarze cyrkułowi, podporządkowani utworzonej w 1827 r. Dyrekcji Policji

- komisarze pochodzili z nominacji senatu i wykonywali zadania administracyjne, policyjne i sądowe.

86.Ustrój polityczny Galicji w dobie autonomicznej.

• Sejm Krajowy, jako najwyższa władza autonomiczna, w Dyplomie Październikowym z 1860 r.

• normy Patentu Lutowego z 1861 r. zawierały statut krajowy dla Galicji wraz z ordynacja wyborcza do Sejmu

Prawo wyborcze do Sejmu krajowego

• sprowadzało się do tzw. reprezentacji interesów

• wyborcami zostali wyłącznie posiadacze

• rozdziału mandatów nie zależał od liczby wyborców, ale od posiadanego przez nich majątku

• uprawnieni do głosowania byli zaliczani do rozmaitych grup interesu na podstawie cenzusu zawodowego i majątkowego

• dwie pierwsze grupy wprowadzały swoich przedstawicieli bez wyboru, a więc z urzędu, jako tzw. wirylistów

• kościół katolicki: arcybiskupi i biskupi trzech obrządków

• przedstawiciele nauki i szkół wyższych: rektorzy Uniwersytetu Lwowskiego i Krakowskiego, rektor Politechniki Lwowskie, prezes Akademii Umiejętności w Krakowie

• pozostali członkowie sejmu; wybory jawne w kuriach

• kuria wielkiej własności ziemskiej (44)

• kuria izb przemysłowo-handlowych (3)

• kuria miast większych (23→31)

• kuria pozostałych gmin miejskich i wiejskich (74)

• reforma ustrojowa z 14 lutego 1914 r. przewidywała wprowadzenie w Galicji powszechnego głosowania, ale nie zdołano jej urzeczywistnić przed wybuchem I WŚ

Kompetencje Sejmu

• ustawodawstwo w sprawach określonych nazwą kultury krajowej: zagadnienia rolno-leśne, kwestie ustroju agrarnego, kredyty i stosunki pracy w rolnictwie

• decydowanie w sprawach publicznych budowli i zakładów dobroczynnych finansowanych przez władze krajowe

• decydowanie o budżecie kraju, łącznie z dopłatami do podatków państwowych

• wydawanie aktów w ramach ustawodawstwa ogólnopaństwowego

• gminne, czyli dotyczące samorządu terytorialnego

• szkolne i kościelne

• stanowienie przepisów o zasadach organizacji sądownictwa i władz administracyjnych, księgach gruntowych i uprawnieniach propinacyjnych

• od 1907 r. w zakresie prawa cywilnego, karnego, karno-policyjnego (w sprawach należących do kompetencji Sejmu)

• przyjmował sprawozdania namiestnika z jego urzędu zaraz po otwarciu sesji sejmowej; była możliwość dyskutowania sprawozdania i zgłaszania interpelacji, a namiestnik miał obowiązek odpowiedzieć na wszystkie pytania

inicjatyw ustawodawcza: rząd, Wydział Krajowy, komisje sejmowe, grupy posłów liczące min 15 osób

↓

ustawy zapadały większością głosów przy obecności min połowy członków Sejmu

↓

przedłożenie przez rząd do sankcji cesarza

Cesarz:

• corocznie zwoływał Sejm

• miał prawo odraczać i zamykać obrady

• mógł rozwiązać Sejm

Wydział Krajowy

• powoływany spośród grona sejmowego na 6 lat

• przewodniczył mu marszałek krajowy

• skład: 3 osoby obrane przez całe zgromadzenie, po 1 z kurii wielkiej własności, połączonej kurii izb przemysłowo-handlowyych, i miast, kurii reszty gmin miejskich i wiejskich

• organ zwiadowczy i wykonawczy reprezentacji krajowej

• posiadał uprawnienia w zakresie bieżącej administracji

• organ poprzez który Sejm nadzorował samorząd terytorialny i zarządzał majątkiem krajowym

• jako komisja Sejmowa i Biuro Sejmu, kontrolował i weryfikował wybory parlamentarne, przygotowywał materiały na obrady plenarne

Marszałek Sejmu

• stał na czele Sejmu

• nominowany przez cesarza na 6 lat

Siedziba Sejmu galicyjskiego - Lwów

87.Ustrój naczelnych władz państwowych Polski odrodzonej

od rządu lubelskiego do małej konstytucji.

Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej, TRL,

1) rząd utworzony w nocy z 6 na 7 listopada 1918 w Lublinie z inicjatywy piłsudczykowskiego Konwentu Organizacji A, zrzeszającego partie socjalistyczne i lewicowe byłego Królestwa Polskiego i Galicji, z udziałem Komisji Porozumiewawczej Stronnictw Demokratycznych.

Stanowisko premiera i ministra spraw zagranicznych objął socjalista I. Daszyński, poszczególne ministerstwa: S. Thugutt (sprawy wewnętrzne), J. Moraczewski (komunikacja), G. Dubiel (oświata), J. Poniatowski (rolnictwo), B. Ziemięcki (przemysł), T. Arciszewski (praca i opieka społeczna), M. Malinowski (roboty publiczne), M. Downarowicz (skarb i kooperatywa). Komendantem wojsk polskich mianowano E. Rydza-Śmigłego (J. Piłsudski przebywał w więzieniu niemieckim).

W ogłoszonym 7 listopada 1918 Manifeście proklamował utworzenie Polskiej Republiki Ludowej i zapowiadał zwołanie jeszcze przed końcem roku Sejmu Ustawodawczego. Wprowadzał równouprawnienie wszystkich obywateli bez różnicy narodowości i wyznania oraz przyznawał wolność słowa, zgromadzeń, zrzeszeń i prawo do strajku. Ustalał 8-godzinny wymiar czasu pracy w przemyśle, rzemiośle i handlu. Deklarował natychmiastowe przystąpienie do reorganizacji organów samorządu terytorialnego i utworzenie milicji ludowej.

TRL zobowiązywał się wnieść do Sejmu Ustawodawczego projekty reform dotyczących: przymusowego wywłaszczenia i zniesienia wielkiej i średniej własności rolnej, przeprowadzenia reformy rolnej, upaństwowienia kopalń, niektórych działów przemysłu i komunikacji, udziału robotników w administrowaniu prywatnymi przedsiębiorstwami, wprowadzenia prawa o ubezpieczeniach i ochronie pracy oraz powszechnego, obowiązkowego i bezpłatnego świeckiego nauczania w szkołach.

Ponadto TRL domagał się opuszczenia ziem polskich przez wojska niemieckie, zwolnienia więźniów z Piłsudskim na czele i powrotu robotników polskich z Niemiec. Wyrażał wolę rozwiązania wszystkich sporów terytorialnych z sąsiadami na zasadzie wspólnych negocjacji. TRL rozwiązał się 14 listopada 1918 na żądanie Piłsudskiego.

2) 18 listopada 1918 J. Piłsudski powołał w Warszawie nowy rząd o podobnym składzie i takiej samej nazwie z J. Moraczewskim jako premierem. Cztery dni później Moraczewski i Piłsudski wydali wspólny Dekret o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej, mianujący Piłsudskiego Tymczasowym Naczelnikiem Państwa do czasu powołania Sejmu Ustawodawczego.

Rząd Moraczewskiego obejmował swą władzą jedynie obszar byłego Królestwa Polskiego, nie był uznawany przez zwycięskie mocarstwa. 5 stycznia 1919 został zdymisjonowany przez Piłsudskiego i 16 stycznia zastąpiony przez ogólnonarodowy gabinet I.J. Paderewskiego.

3) Dekret z 22 XI 1918 r. o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej

• określał tymczasowy ustrój państwa na okres przejściowy (do czasu zwołania sejmu ustawodawczego)

• władza najwyższa została przyznana Tymczasowemu Naczelnikowi Państwa - J. Piłsudskiemu

• Tymczasowy Naczelnik Państwa powoływał i odwoływał rząd (prezydent ministrów +ministrowie)

• władza ustawodawcza - Tymczasowy Naczelnik Państwa + Rada Ministrów

• wydane przez Radę Ministrów i zatwierdzone przez Tymczasowego Naczelnika Państwa dekrety traciły moc obowiązującą w wypadku nie przedstawienia ich do zatwierdzenia na pierwszym posiedzeniu Sejmowi Ustawodawczemu

20 II 1919r. Piłsudski przekazał swoją władzę sejmowi Ustawodawczemu

20 II 1919 r. uchwała o powierzeniu J. Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa → Mała Konstytucja

• powierzenie stanowiska Naczelnika Państwa J. Piłsudskiemu

• stanęła na stanowisku koncentracji władzy państwowej w Sejmie Ustawodawczym

• wyposażenie Sejmu we władzę suwerenną, w nieokreśleniu jego kadencji i uzależnieniu od niego organów wykonawczych (Naczelnik Państwa + ministrowie)

• główne zadanie Sejmu to uchwalenie ustawy zasadniczej - Konstytucji

• sejm miał wyłączne prawo uchwalania ustaw, które były ogłaszane przez marszałka sejmu za kontrasygnata prezydenta ministrów i właściwego ministra

• Naczelnik Państwa i ministrowie podporządkowani Sejmowi

• Naczelnik Państwa: reprezentacja w stosunkach międzynarodowych, stał na czele administracji cywilnej i wojskowej

• Naczelnik Państwa ponosił odpowiedzialność przed Sejmem

• każdy akt Naczelnika Państwa dla swej ważności wymagał kontrasygnaty odpowiedniego ministra

• po porozumieniu z Sejmem Naczelnika Państwa powoływał rząd

• odpowiedzialność przed sejmem ministrów była indywidualna, a rządu solidarna

88.Główne postanowienia konstytucji marcowej z 1921 r.

Geneza konstytucji 17 marca 1921

Komisja Konstytucyjna Sejmu Ustawodawczego zaczęła pracować od razu po zwołaniu sejmu, wykorzystując projekty zgłoszone przez rząd, partie polityczne, a nawet osoby prywatne. Projekt konstytucji przedstawiła sejmowi w 1920, projekt oparty był głównie na rozwiązaniach III republiki Francuskiej, po burzliwych obradach i przyjęciu postanowień kompromisowych konstytucje zatwierdzono 17 III 1921.

Zasady ustroju politycznego

• Zasada ciągłości państwa Polskiego - Rzeczpospolita nie była państwem nowym lecz wskrzeszonym, czego przejawem był wstęp nawiązujący do konstytucji 3 maja i mówiący o półtorawiekowej niewoli.

• Republikańska forma ustroju p0olitycznego - Art. 1 mówił, ze Polska jest Rzeczpospolitą

• Zasada zwierzchnictwa narodu - Art. 2 „Władza zwierzchnia Rzeczpospolitej należy do narodu”

• Zasada Demokracji reprezentacyjnej - naród jako dzierżyciel władzy zwierzchniej nie sprawował jej bezpośrednio, ale przekazywał ją obieralnym organom.

• Zasad podziału władz - Organami państwa w zakresie ustawodawczym jest sejm i senat, wykonawcza prezydent z ministrami, sprawiedliwość niezawisłe sądy.

• System rządów parlamentarnych - stosunki między władzą wykonawcza i ustawodawczą konstytucja określała jako system rządów parlamentarnych, rząd sprawował swoja funkcję tak długo jak długo cieszył się zaufaniem większości parlamentu.

• Zasada państwa liberalnego - Państwo zostało stworzone dla ochrony interesów indywidualnych. Cele jednostkowe uważano za nadrzędne w stosunku do państwa.

• Zasada jednolitości państwa - Rzeczpospolita była w zasadzie państwem jednolitym poza Śląskiem posiadającym autonomię(głównie przejawiającą się w sejmie śląskim - wydawanie ustaw we wszystkich dziedzinach administracji z wyjątkiem wojskowych i administracyjnych).

Sejm i Senat

Czynne prawo wyborcze - 5 przymiotnikowe w wyborach do sejmu każdy obywatel, który ukończył 21 lat a do senatu 30 lat (z wyjątkiem wojskowych w służbie czynnej i osób ograniczonych w korzystaniu z praw cywilnych)

Bierne Prawo wyborcze - do sejmu posiadał każdy obywatel, który ukończył 25 lat, a do senatu 40, nie wyłączając wojskowych w służbie czynnej

Sejm - 444 posłów, kadencja: 5 lat(rozwiązanie na mocy decyzji prezydenta za zgodą 3/5 senatu)

Senat - 111 senatorów, kadencja: 5 lat(w razie rozwiązania sejmu rozwiązaniu ulegał też senat)

1. Kompetencje ustawodawcze - Nie ma ustawy bez zgody sejmu wyrażonej w sposób regulaminowy. Wymagano ustawy do: budżetu, nakładania podatków, ustalania składu liczebnego wojska, udzielenia amnestii, ratyfikowania traktatów i innych ważnych spraw. Inicjatywa przysługiwała sejmowi i rządowi. Senat wprowadzanie poprawek, które mogły być odrzucone przez sejm 11/20.

2. kompetencje kontrolodawcze - obu izbom przysługiwało prawo interpelacji, prawo pociągania ministrów do odpowiedzialności tylko sejm. Kontrola administracji pod względem finansowym powoływana była Najwyższa Izba Kontroli.

3. kompetencje elekcyjne - sejm i senat razem połączone w Zgromadzeni Narodowe wybierały prezydenta

4. Kompetencje ustrojodawcze - uprawniały sejm i senat do nowelizacji konstytucji.

Do prawomocności ustaw potrzeba była większość głosów przy przynajmniej 1/3 liczby posłów. Posłom i senatorom przysługiwał immunitet parlamentarny - wyłączał on odpowiedzialność związaną z wykonywaniem mandatu. Nietykalność poselska - mogli być podnoszeni do odpowiedzialności karnej tylko za zgodą sejmu lub senatu.

Prezydent Rzeczpospolitej

Powoływany był na 7 lat, w wypadku kiedy nie mógł sprawować urzędu zastępował go marszałek sejmu. Jego kompetencje:

1. mianowanie i odwoływanie rządu, musiał się liczyć ze stanowiskiem większości sejmu, mianowanie ministrów odbywało się na wniosek prezesa Rady ministrów

2. Obsadzał wyższe stanowiska cywilne i wojskowe

3. Sprawował zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi

4. Przyjmował przedstawicieli państw obcych i wysyłał przedstawicieli państwa Polskiego za granicę

5. zawierał umowy międzynarodowe

6. Za zgodą sejmu wypowiadał wojnę i zawierał pokuj

7. Prawo wydawania rozporządzeń wykonawczych i zarządzeń

8. Zwoływał, odraczał i zawieszał sesje zwyczajne i nadzwyczajne

9. rozwiązywał sejm za zgodą 3/5 senatu

10. Podpisywał ustawy wraz z odpowiednimi ministrami i zarządzał ich ogłoszenie

11. mianował sędziów i decydował o prawie łaski

Rada ministrów.

Radę Ministrów tworzyli ministrowie pod przewodnictwem prezesa pady ministrów. Ministrowie byli powoływani na wniosek prezesa rady ministrów przez prezydenta. Występowała z projektami ustaw i przedstawiała coroczne zamknięcie rachunków państwowych.

Odpowiadali solidarnie za ogólną politykę rządu tj. za decyzje rady ministrów i indywidualnie za sprawy dotyczące działalności ministra.

Odpowiedzialność parlamentarna kierunek polityki rządu lub ministra(zwykła większość głosów). Odpowiedzialność konstytucyjna za działania niezgodne z konstytucją i ustawami. Poddawano kwalifikowana większością głosów. Sprawę rozpatrywał trybunał Stanu składający się z 12 członków obieranych przez sejm(8) i senat(4)spoza swego grona pod przewodnictwem I Prezesa Rady ministrów.

Prawa i obowiązki obywatelskie

• Prawa

• Polityczne - wyrażały i zabezpieczały demokratyczne założenia ustroju(np. prawa wyborcze, samorządy)

• Obywatelskie - Stanowiły równość wobec prawa(np. prawo do ochrony życia, wolności i mienia), na obrońcę tych praw powoływała konstytucja niezawisłe sądy.

• Wolnościowe - obejmowały wolność: słowa, prasy, sumienia, wyznania, nauki, nauczania, zamieszkania, wychosźctwa, nietykalność mieszkania, tajemnicę korespondencji itp.

• Społeczne - czyli takie jak: prawo do ochrony pracy,zakaz pracy zarobkowej dzieci poniżej 15 lat.

• Obowiązki - konstytucja zaliczała:

• Wierność Rzeczpospolitej

• Poszanowanie prawa

• Sumienne wykonywanie obowiaków publicznych

• Obowiązek służby wojskowej

• Ponoszenie ciężarów i świadczeń publicznych

• Wychowanie dzieci

• Obowiązek pobierania nauki

89.Polityczno-ustrojowe następstwa przewrotu majowego.

- przewrót majowy spowodował zmiany nie tylko w samym modelu ustroju politycznego, ale i w dużo większym stopniu w jego funkcjonowaniu.

- zamach skierowany był przeciwko parlamentowi, a szczególnie przeciwko partiom w nim działającym, w których upatrywano główne źródło złego funkcjonowania ustroju politycznego

- jednym z częściej powtarzanych haseł było hasło walki z sejmowładztwem i partyjniactwem oraz dążenie do sanacji życia politycznego. Stąd grupę rządzącą w Polsce od maja 1926r. nazywano sanacją

- zamach stanu oznaczał odrzucenie reguł postępowania, które stanowiły podstawę funkcjonowania rządów parlamentarnych. Stwarzał on rozdźwięk między postanowieniami konstytucji marcowej a praktyką polityczno-ustrojową

- funkcje sejmu i senatu określone przepisami konstytucji marcowej poddane zostały ograniczeniom zmierzających do degradacji ich pozycji w systemie najwyższych organów państwowych. Dotyczy to zarówno uprawnień ustawodawczych, jak i roli sejmu w procesie wyłaniania rządów

- wraz z uchwaleniem noweli sierpniowej sejm i senat udzieliły prezydentowi pełnomocnictw do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy w zakresie reorganizacji administracji, uporządkowania stanu prawnego w państwie, wymiaru sprawiedliwości, świadczeń społecznych i naprawy stanu gospodarczego państwa. Te pierwsze pełnomocnictwa zapoczątkowały proces ograniczenia funkcji ustawodawczych parlamentu. Sprowadziły się one głównie do uchwalania budżetu.

- prawo kontroli sejmu nad aktami ustawodawczymi zostało podważone przez odmowę rządu ogłoszenia w Dzienniku Ustaw uchwały sejmu uchylającej tzw. dekrety prasowe z 10 maja 1927r. Rząd uważał, że do uchylenia rozporządzeń prezydenta niezbędna jest forma ustawy, a więc powinien w tym procesie uczestniczyć także sejm. Sejm utracił swe dotychczasowe uprawnienia w procesie wyłaniania gabinetu

- rządy powstawały i zmieniały się niezależnie od stanowiska zajmowanego przez stronnictwa sejmowe. Zakwestionowane zostało prawo sejmu do pociągania rządu do odpowiedzialności politycznej przez swoistą jego interpelację. Sejm mógł spowodować upadek poszczególnych gabinetów, ale nie był w stanie usunąć sanacji od rządzenia państwem.


- konsolidacja opozycji doprowadziła do utworzenia w 1929r.Centrolewu, który wystąpił z programem żądającym przywrócenia poszanowania i przestrzegania przepisów konstytucji marcowej przez rządy sanacyjne i rozpoczął propagowanie swego programu w społeczeństwie.

90.Zasady konstytucji kwietniowej z 1935 r.

Geneza konstytucji z 23 kwietnia 1935

Prace nad rewizją konstytucji marcowej rozpoczęły się już w 1928 nie wyszły one jednak poza stadium dyskusji komisji, później uległy intensyfikacji w 1930,w 1933 punktem wyjściowym stały się tezy konstytucyjne posła BBWR Stanisława Cara. Ostatecznie konstytucja została podpisana przez prezydenta 23 kwietnia 1935.

Zasady ustroju politycznego

Mechanizm działania państwa w systemie parlamentarnym został zmieniony w wyniku zamachu na autorytarny.

Kryzys ustroju parlamentarnego ogarnął nie tylko Polskę ale i całą Europę zmierzając w przekształcaniu tego systemu na państwo totalne(totalitarne), które stanowiło przeciwie.ństwo państwa demokratycznego.

Podstawowe zasady ustrojowe zostały zawarte w 10 pierwszych artykułach tzw, dekalogu.

Rozdział I - "Rzeczpospolita Polska"

Składa się z 10 artykułów, nazywanych "dekalogiem" - zawierającym ogólne założenia ideowo-organizacyjne, na których opierała się konstrukcja życia państwowego. "Dekalog" był manifestem odejścia od głównych zasad konstytucji marcowej.

Zmiana podmiotu władzy w państwie - nie był to już naród: "Państwo polskie jest wspólnym dobrem wszystkich obywateli". Duża uwaga poświęcona pozycji ustrojowej prezydenta, na którym "spoczywa odpowiedzialność wobec Boga i historii za losy Państwa". Naczelne obowiązki prezydenta to: troska o dobro kraju, gotowość obronna i reprezentowanie Polski względem narodów świata. Pod jego zwierzchnictwem rząd, Sejm, Senat, Siły Zbrojne, sądy i kontrola państwowa. Ale przyznanie poważnej roli jednostce w życiu społecznym i politycznym - w odróżnieniu od faszyzmu.

Następnie zapis o koncepcji elitarnej pozycji obozu rządzącego - możliwość ograniczenia praw politycznych jednostek lub grup. Jednak dalej umieszczenie zakazu dyskryminacji politycznej i społecznej ze względu na pochodzenie, wyznanie, płeć i narodowość.

Rozdział I brzmi niejednoznacznie. Jego interpretacja możliwa jest w duchu autorytarnym, ale również i wręcz liberalnym. Uderza brak użycia przez twórców konstytucji słowa "naród" - zamiast tego "społeczeństwo", "obywatele" czy nawet "pokolenie".

Prezydent Rzeczypospolitej

W obiorze nowego prezydenta uczestniczył sam prezydent i zgromadzenie elektorów i ew3entualnie ogół obywateli. Zgromadzenie Elektorów złożone było z 80 osób w tym 50 wybranych przez sejm, 25 senat i 5 wirylistów(marszałkowie sejmu i senatu, premier, generalny inspektor sił zbrojnych, I prezes Sądu Najwyższego) i wybierało kandydata na prezydenta. Ustępujący prezydent mógł wskazać drugiego kandydata, skorzystanie przez prezydenta z tego uprawnienia powodowało głosowanie powszechne. Rozstrzygało ono, który z kandydatów zostanie prezydentem. Kadencja trwała 7 lat w razie wojny przedłużała się do trzech miesięcy po zawarciu pokoju.

1. dekrety z mocą ustawy (wojsko, administracja) w przerwach między kadencjami, i na podstawie upoważnienia ustawowego.

2. Mianował 1/3 senatorów

3. Zwoływał, odraczał, otwierał i zmykał sesje sejmu i senatu

4. dokonywał promulgacji i publikacji ustaw

5. przysługiwało mu uprzywilejowane stanowisko w sprawach zmiany konstytucji i posiadal prawo weta w stosunku do propozycji zmian sejmu i senatu.

6. mianował prezesa rady ministrów i na jego wniosek ministrów

7. mianował sędziów

8. dysponował prawem łaski

9. mianował prezesa NIK i członków jego kolegium

10. był zwierzchnikiem sił zbrojnych

11. rozwiązywał sejm i senat, prawo odwołania prezesa rady ministrów, Prezesa NIK, naczelnego wodza i generalnego inspektora sił zbrojnych,

12. pociągał ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej

Na okres wojny:

13. wyznaczanie następcy

14. mianowanie naczelnego wodza

15. wydawanie dekretów dotyczących całego państwa z wyjątkiem zmiany konstytucji i przedłużenia kadencji izb, powoływania sejmu i senatu w pomniejszonym składzie

Wszystkie uprawnienia prezydenta konstytucja dzieliła na prerogatywy(nie wymagające kontrasygnaty) i uprawnienia zwykłe

Rada ministrów

Powoływana była przez prezydenta. Do prezesa rady ministrów a nie do Rady należało kierownictwo w kierunku polityki państwowej. Do jej kompetencji należało:

1. inicjatywa ustawodawcza

2. wydawanie rozporządzeń

3. decydowanie w sprawach przekazanych jej przez ustawy.

Prawo przewidywało trzy rodzaje odpowiedzialności Rady:

1. Polityczną - przed prezydentem

2. Parlamentarną - przezd sejmem, prezydent mógł nie uznać

3. Konstytucyjną - przed trybunałem stanu(6 sędziów i 6 zastępców spośród kandydatów przedstawionych przez sejm i senat).

Sejm i Senat

Sejm składał się z 208 posłów wybieranych w powszechnych, tajnych, równych i bezpośrednich wyborach w 104 dwu mandatowych okręgach. Czynne prawo wyborcze - 24 lata korzystający z praw cywilnych i obywatelskich i wojskowym, bierne 30 lat.

Senat składał się z 96 senatorów powoływanych w 1/3 przez prezydenta i 2/3 przez tzw. Elitę(zasług, wykształcenie, zaufanie), bierne 40 lat.

Kadencja trwała 5 lat.

Z kompetencji ustawodawczych utracił te z zakrsu wojska, rządu i administracji, pozostałe zostały ograniczone.

Z kompetencji kontrolnych mogły żabć ustąpienia żądu(za zgodą prezydenta), pociągnąć ministra lub premiera do odpowiedzialności konstytucyjnej, prawo interpelacji, zatwierdzały corocznie rachunek przedstawiany przez NIK, udzielały też rządowi absolutorium.

Praw i obowiązki obywatelskie

Konstytucja kwietniowa stała raczej na stanowisku służby jednostki państwu a nie państwa jednostce, stąd ograniczono i rozproszono katalog wolności jednocześnie zwiększając katalog powinności obywatela w stosunku do państwa

Obowiązki były te same co poprzednio






pełnili służbę doręczania pism procesowych i wezwań sądowych oraz służbę audiencyjną (w czasie rozprawy)

posiadały odrębne kancelarie i archiwa, funkcjonowały na mocy przepisów z 1818 r. i 1825r.

poza reorganizacją sądownictwa

wybory bezpośrednie, od 1830 mogli w ich barć udział jedynie właścicieli dóbr liczących min 1000 morgów

prawo wyborcze mieli posiadacze nieruchomości miejskich

wybory pośrednie przez tzw. odbiorców wybieranych w gminach, którzy obierali posłów

sam miał charakter organu samorządowego prowincji

60

PN

N

---