Ryszard Nycz
Osoba w nowoczesnej literaturze: ślady obecności.
1. Spojrzenie wstecz i parę wątpliwości
- współczesna literatura nie zachęca do zajmowania się osobą pisarza — ucieczka od osobowości
- Eliot, Tradycja i talent indywidualny: „poezja[…] to nie wyrażanie osobowości, ale ucieczka od osobowości”; Ortega y Gasset, Dehumanizacja sztuki: „we wszystkich dziedzinach sztuki, natykamy się na to samo: ucieczkę od ludzkiej osobowości”
- romantyzm: poezja = człowiek, modernizm: początek poezji tam, gdzie koniec człowieka
- poeta modernistyczny musi zniknąć, wzbić się ponad swoje człowieczeństwo, ma być tylko czystym, bezosobowym głosem
- Valery: poezja to język w języku; ten kto mówi naprawdę, udaje kogoś innego, odbiorca natomiast nie jest adresatem właściwym
- Culler: dokonało się połączenie koncepcji poezji odwołującej się do przeżycia i koncepcji poezji jako wypowiedzi podsłuchanej
- podjąć próbę interpretacji wiersza, to podjąć próbę identyfikacji z myślami mówiącego
- List półprywatny o poezji Miłosza dokumentem polskiej świadomości literackiej
- depersonalizacja w liryce = topos „odejścia autora” w powieści
- twórcy chętnie „znikający” za swoimi dziełami i mówiący o tym: Flaubert, Konrad, Prostu, Joyce, Jamek, Broch, Musil, Mann, Kudera, w Polsce: Przybyszewski, Beret
- liryka dramatyzowana i epizowana, powieść — dramatyzowana i liryzowana(narrator-protagonista, subiektywne, „liryczne” poszukiwania i „dramatyczna” walka o poznanie siebie i rzeczywistości
- wycofanie autora w powieści uwydatnia status fikcyjno-językowy podmiotu mówiącego i uniwersalizuje jego stanowisko
- z punktu widzenia nowoczesnej świadomości, literatura modernistyczna rodzi się z radykalnego zerwania tradycyjnych więzi między jednostką a światem oraz między autorską intencją a tekstowym znaczeniem i osiąga autonomię, gdy autorski głos zmienia się w bezosobowy tekst
- depersonalizacja ma udział w rozpadzie tradycyjnych pojęć rzeczywistości, literatury i człowieka; w kategoriach tożsamości:
a) rozpad tożsamości doświadczenia jako formy indywidualnego przeżycia rzeczywistości w postaci spójnej i trwałej
b) o rozpadzie tożsamości literatury, której głębokie związki z istotą człowieka i naturą rzeczywistości uległy erozji
c) o rozpadzie tożsamości człowieka, której ujęcie statyczne, zostało wyparte przez dynamiczne
- przemiana antropologicznej samowiedzy stanowi empiryczne i historyczne zaplecze ogólnych tez nowoczesnej teorii literatury
- nie tylko „ja” lirycznego nie wolno utożsamiać z autorem — w prozie żaden narrator nie może być uznany za twórcę-człowieka
- Śmierć autora Roland Barthes: „obraz literatury, jaki znaleźć możemy w kulturze dzisiejszej, obraca się wyłącznie wokół autora[…]” — radykalizacja konsekwencji cech tekstów, około 1968 roku zaczęła przechodzić do historii
- dziś większość radykalnych tez ze Śmierci autora trudna do obrony
- ponowoczesny bezosobowy podmiot zapowiadanym w Śmierci autora głosem wypowiedzi wiecznie mówiącym tu i teraz
- w Śmierci autora, czytanej w izolacji, ciężko zweryfikować sposób opisu tradycyjnego podmiotu autorskiego
- autor barthesowski: obdarzony anachronicznymi atrybutami wczesnodziewiętnastowiecznego ideału (w dyskursie teoretycznym II poł. XXw wiedzie żywot prawdziwego upiora), jest jednostką absolutnie racjonalną, niezależną, autonomiczną; w Ś.a. „publicznie” unicestwiony; antybohater posiada wyraźne znamiona fantazmatu, bohater pozytywny, prawdziwy podmiot tekstowy, anonimowe „ja” — podmiotu skrajnie modernistycznego
- przyczyna poznawczego impasu tkwić może w metodzie badawczego dociekania czerpiącej z poetyki lingwistycznej [cechy p.l.: wynalazczość w zakresie, podział na to, co zewnątrz- i wewnątrztekstowe, ostrożność wobec wykraczania poza granice języka — uznanie świata za pozajęzykowy]
- również w uśmierconym autorze Barthesa z czasem dostrzegamy zarysy sylwetki pisarza — „niczym w zwłokach Mr Hyde'a profil dra Jekylla”
- osoba reprezentuje realność; pytając o nią, pytamy o jej historycznie usankcjonowane atrybucje i kulturowo uznawane sposoby identyfikacji
- odpowiedzi, jakich literatura udziela w kwestii „dyskursu o osobie” rozpatrywać można w dwóch kategoriach: bardziej poetologicznych(stawia w centrum osobę twórcy oraz związek między nią a rolami autorsko-nadawczo-literackimi) i bardziej antropologicznych(zwraca uwagę na obecność obecność ewolucję dominujących w danym miejscu i czasie wzorów osobowych)
2. „Muszę być w środku tego, o czym opowiadam”. W stronę literatury osobistej.
-zmiana pozycji podmiotu w nowoczesnej literaturze(przemieszczenie pozycji człowieka w jego relacjach ze światem zewnętrznym i medium języka)
-autor przedmodernistyczny(i podmiot): przedjęzykowo i przedkulturowo trwale ukonstytuowany, stoi naprzeciw tak samo trwale ukonstytuowanej rzeczywistości, poznaje ją racjonalnie i przekazuje wyniki poznania w swej twórczości
-autor modernistyczny(i podmiot): traci możliwość zachowania zewnętrznego niezależnego stanowiska i utrzymania dystansu; sam staje się częścią procesu, który opisuje, co daje w konsekwencji subiektywizację poznania i desubstalizację ludzkiej subiektywności
-Stanisław Brzozowski personifikuje człowieka, co po części go… depersonifikuje
-„mrok pytający” - oklepana metafora młodopolska, której używa
-„mroczna” sfera nierozumu
-jesteśmy wyrzuceni przez coś nieznanego, mrocznego
-bohater wyłania się z żywiołu istnienia
-wyodrębnia się za sprawą rozumu poznającego — nie dowie się, kim jest ani skąd się wziął, bo „człowiek nigdy nie poznaje nic pozaludzkiego”
-płaszczyzna poznania: istnienia nie pokrywają się
-to, co człowiek może poznać i wyrazić traci charakter wiarygodny; to, co jest „mroczne”, pozostaje niewyrażalne
-solipsyzm i sceptycyzm poznawczy: człowiek uwięziony w pułapce cielesności i solipsystycznej świadomości
-człowiek staje się istotą „rozdwojoną w sobie”(część pozbawiona wyrazu i część podległa samowiedzy)
-tak, jak status autorskiej obecności nie daje się sprowadzić do roli depersonalizowanego podmiotu językowego świadomości, tak pole literatury nowoczesnej nie daje się zredukować wyłącznie do literatury fikcjonalnej jako paradygmatycznego wzorca
-literatura XX w. kształtuje się poprzez oddziaływanie przynajmniej czterech typów pisarstwa:
literatury fikcjonalnej
literatury fakty
eseistyki
literatury autobiograficznej — dopiero razem określają jej specyfikę
-szczególnie ważna jest literatura fikcjonalna i szeroko pojęty autobiografizm
-intymistyka przez większą część XX w. tworzyła nurt uprywatniony i ukryty — ujawniany dopiero pośmiertnie; przełomem dzienniki Gide'a; w Polsce —Gombrowicza
-hipoteza: literaturę XX w. charakteryzują dwie tendencje: z jednej strony do fikcjonalizacji, z drugiej — do empiryzacji
-bezosobowy podmiot w literaturze fikcjonalnej okazuje się być podszyty osobową empirią, rezultatem obiektywizacji i uniwersalizacji egzystencjalnego doświadczenia piszącego
-podmiot empiryczny wypowiedzi autobiograficznej ujawnia cechy fikcyjne(celowo budowany konstrukt)
-tekstualizacja nadaje sens rozproszonej całości życiowych działań, co maskuje źródłową „sobość” jednostki
-Miłosz: „Oczywiście wszystkie biografie są fałszywe, nie wyłączając mojej […]. Fałszywe, ponieważ poszczególne ich rozdziały są łączone wg z góry przyjętego założenia, podczas gdy naprawdę łączyły się inaczej, choć jak, nikt nie wie.”
-skoro „ja” tekstowe jest sztuczną konstrukcją, to „ja” empiryczne istnieje poza fikcjonalnością
-nawet najprostsze teksty autobiograficzne zawierają rodzaj scenariuszy, co pozwala wydarzenia codzienne zespolić w sieć skupioną wokół :ja:
-poczucie ciągłości „ja” to rezultat nieuświadamianej narratywizacji przypadków jego życia
-ciężko o „ja” liryczne nie budzące podejrzeń, co do autentyczności
-najwiarygodniejsze dzienniki to te nieliterackie — pojawiający się tam ewentualny element kreacji, jest nieświadomy i służy samorealizacji (Dzienniki Bronisława Malinowskiego powstałe w 1908r.); zdarza się też autentyczność autentyczność dobrych pisarzy;) Nałkowska
-dwie tendencje: pisania sobą i pisania siebie rozwijały się przez ponad połowę XX w. równolegle i raczej niezależnie od siebie
-od lat 60. próby łączenia obu typów; „piętno osobowe” ujawnia się głównie w literaturze nowoczesnej: późna twórczość Miłosza, Herberta, Różewicza, Herlinga-Grudzińskiego, Barańczaka, Zagajewskiego etc.
-w poezji nie chodzi jedynie o ekspresję autora, ale i o budowanie figur na bazie siatki odniesień biograficznych biograficznych historycznych(postać fikcyjna jako aspekt osoby realnej, np.: coraz bardziej autobiograficzne wcielenia Pana Cogito u Herberta
-próby połączenia sztuki fabulacji z narracją osobistą — Herling-Grudziński
-traktowano te próby jako warianty peryferyjne powstałe przez:
a. hybrydyzację — mieszanie gatunków literackich literackich dokumentami autobiograficznymi
b. naśladowanie środkami literackimi form nieliterackich
nieliterackich
nieliterackich. Przełamywanie „paktów” literackich rozpatrywane jako czynnik podkreślający ich trwanie
-za sprawą wkroczenia osoby do tekstu literackiego, uprawomocnia się on
-manifestacja podmiotowości piszącego we współczesnej literaturze: a. autorska tematyzacja czynności twórczych; b. dziennikowa rejestracja intymnych doświadczeń
-w literaturze osobistej: obecność osoby pisarza nie łączy się z metaliterackim autotematyzmem ani z ekstraliterackim autobiografizmem
-Grudziński w Rozmowach Rozmowach Dragonei kładzie nacisk na „pisanie sobą” — autobiograficzne podłoże fikcjonalnego pisarstwa okazuje się ono formą tekstualizacji własnego doświadczenia i na trwałe wiąże podmiot piszący z tekstem
-widoczny powrót do najbardziej tradycyjnej postaci narracji(gawęda), której celem jest przekazanie swojego doświadczenia słuchaczom
-dawni autorzy musieli być na zewnątrz relacjonowanych zdarzeń, by móc je opowiedzieć; współcześni odkryli, że sami znajdują się wewnątrz opowiadania historycznego
-autor przedstawia coś, przedstawiając samego siebie, jest częścią świata, który opisuje
-opowiadacz staje się osobą opowieści, a tej nie da się oddzielić od doświadczeń i snutego opowiadania — zapewnia to poczucie ciągłości własnej osoby, empiryczną tożsamość
3. „Każdy z nas jest przybyszem”. Wzory tożsamości w literaturze polskiej XX wieku.
-literatura polska weszła w XX w. pod znakiem doświadczenia nowoczesności
-wzory tożsamości zostały przewartościowane
-wkroczenie modernizmu; około 1910r.(tylko Widzew): rozpoznanie nowej sytuacji człowieka w świecie
-V.Woolf(o 1910r.): „ludzki charakter się zmienił”
-G. Benn: „wszystko zaczynało trzeszczeć”
-kryzys przedstawienia, ekspresji, języka, komunikacji
-Rilke — ukończył Maltego; dwa lata potem w Elegii Duinejskiej: „nie jesteśmy bezpiecznie zadomowieni w świecie, który chcemy zrozumieć”
-St. Brzozowski: „Każdy z nas jest przybyszem z otchłani i do niej idzie, milczenie nas utrzymuje i otacza.”
-E. Levinas: autentyczne położenie człowieka w rzeczywistości określa przekonanie, że „sposób, w jaki „ja” istnieje wobec innego świata, polega na przebywaniu przez istnienie w nim jak u siebie; w świecie „ja” znajduje sobie miejsce i dom.”
-zadomowienie to podstawowa relacja dotycząca biologicznego pochodzenia i egzystencjalno-symbolicznej przynależności do pewnego miejsca(odkryła to wyobraźnia romantyczna; związek z ówczesną sytuacją polityczną)
-jako przybysze jesteśmy kimś stale przemieszcznym, kims, kto dopiero wyrusza na poszukiwanie własnej tożsamości
-pozycja wyjściowa: wielostronna bezdomność
-los ludzki doświadczeniem dotkliwej przygodności istnienia jednostek — nie dostrzegają one w życiu ani swego miejsca, ani celu
-poczucie nieprzynalezności życia wyznacza położenie człowieka w punkcie wyjścia nowoczesnej literatury polskiej
-figura przybysza pozwala uchwycić rysy i pozycję bohatera
-sposoby określania tego rodzaju tożsamości:
a. Miłosz, Po ziemi naszej: „gdziekolwiek jesteś, nie zdołasz być obcy” — ton łagodnej perswazji
b. Gombrowicz: „bądź zawsze obcy!” — nakaz/rada
-obie uznają poczucie niezadomowienia, jako cechę przyrodzoną sytuacji człowieka
-mają charakter komplementarny, dialogowy
-romantycy kreowali mit niepowtarzalnej aury przynależności człowieka do miejsca, co Miłosz podtrzymuje
-dla Miłosza język depozytariuszem historyczności
-postać przybysza dążącego do samowiedzy realizacja modernistycznego podróżnika wyruszającego na poszukiwania „obcego” i dążącego przez to do odkrycia swego drugiego ja
-to, co mnie ogranicza, jednocześnie mnie wyodrębnia, ograniczenia granicami mojej tożsamości prowadzi to do próby ujrzenia innych przez pryzmat własnych kryteriów, kryteriów siebie w kategoriach „obcego” — widzenie od wewnątrz i od zewnątrz, maksymalnie zdystansowany ogląd i empatyczna partycypacja
-co znaczy „być zawsze obcym”?
-opierać się utożsamianiu ze społecznymi rolami i narzucanymi obrazami „sobości”
-to wkraczać w nowe miejsce
-to być kimś, kto zawsze jest choć trochę „poza tym, co robi”
-nie być ani przyjacielem, ani wrogiem(podwójne wyobcowanie)
-obcy zyskać może bezinteresowny, obiektywny ogląd i moc wyzwolenia z więzów konwenansów
-być obcym, to być obecnym, a przez tutejszych nie dostrzeganym, społecznie nieistniejącym, trzymanym na dystans
-po gombrowiczowsku obcy to wolny, nienależący do społeczności z wyboru
-G. myśli o świecie negatywnie, uniwersalna jest sytuacja wykorzenienia, trzeba tworzyć sztuczny, „międzyludzki” świat, a jednostka zmuszona jest do autokracji
-człowiek obstający przy obcości w warunkach swojskości, to „swój” w trakcie stawania się „obcym”
-stosunek człowieka do miejsca pochodzenia i przebywania(najbardziej schematyczni):
wariant Miłosza: strategia zadomowienia; patronuje nurtowi regionalno-etnocentrycznemu, gdzie występują trzy fale przypływu centralnej problematyki:
lata 30.: lubelski krąg Czechowicza, wileński krąg żagarystów
lata 60.(w kraju i na emigracji): Chciuk, Konwicki, Kuśniewicz, Mickiewicz, Odojewski, Stryjowski(nostalgiczno-ironicznie ujmowana problematyka domowych „miejsc utraconych”)
lata 90.: Brakoniecki, Chwin, Huelle, Jurewicz, Netz, Plich, Rudnicki, Stasiu, Tokarczuk etc. literatura „małych ojczyzn”; odkrywanie osobliwości lokalnych przestrzeni obecnych miejsc pobytu pisarzy(przewartościowanie więzi człowiek-miejsce zamieszkania)
wariant Gombrowicza: strategia obcości; poszukiwanie indywidualnych dróg autokracji w międzywojennej literaturze polskiej awangardy
-Bobkowski, Różewicz, Zagajewski
-lata 90. — współkształtuje samodzielne próby pisarskiej autoidentyfikacji twórców najmłodszej generacji
-podział ten to nie wyłącznie pomysł Polaków(W poszukiwaniu straconego czasu Prosta; Człowiek bez właściwości Muszla — w ironicznym zaprzeczeniuwariant odzyskania i utrzymania tożsamości dzięki kultywowaniu więzi człowieka z miejscem zamieszkania)
-dwuwariantowy model nowoczesnej tożsamości cechą modernistycznej literatury
-stan wykorzenienia coraz częściej afirmowaną cechą doświadczenia
-obcość przestaje być negatywna
-obcość znaczy realność(Zagajewski)
-dziś przyjmowana możliwość zadomowienia bez zakorzenienia
-nawet najbardziej moja „sobość” łączy mnie z innymi — z historią, rzeczywistością, światem
Termin Booth'a