W ramach spotkań zespołu samokształceniowego  nauczycieli pracujących z uczniami upośledzonymi   w stopniu  umiarkowanym i znacznym  Gimnazjum Specjalnego , odbyło się kolejne szkolenie .Tematem tego spotkania były: "Alternatywne metody komunikacji - przegląd  i prezentacja wybranych metod  "

 

    W trakcie  spotkania  Agnieszka Górecka i Joanna Adamus omówiły  następujące metody komunikacji alternatywnej:

1.     Piktogramy

2.     System komunikacji symbolicznej Bliss

3.     Fonogesty

4.     Język migowy

5.     Tadoma- metoda wibracyjna

6.     Alfabet punktowy do dłoni

7.     Makaton

8.     System gestów wspomagających SIS

9.     Metoda gestów naturalnych

 

    Wprowadzenie

 

    Planując  wprowadzenie do pracy z dzieckiem , alternatywnej metody komunikacyjnej pamiętać musimy  o ważnych zasadach :

       W edukacji i wychowaniu dzieci niemówiących ważne jest wprowadzenie dostosowanych do ich możliwości rozwojowych, psycho-fizycznych alternatywnych metod komunikacji / możliwości percepcyjne, motoryka, intelekt, zachowania społeczne/

      Korzystnie dla dziecka jest wczesna nauka określonej metody .

      Równie ważne jest to, czy wybrana metoda da dziecku możliwość realizowania jego potrzeb komunikacyjnych w przyszłości i z najbliższym otoczeniem.

      Wybierając metodę komunikacji alternatywnej, uwzględnić zatem powinniśmy  ścisłą współpracę z rodziną innymi specjalistami, otoczeniam, rówieśnikami.

      W przypadku dzieci upośledzonych umysłowo, nauka alternatywnych metod komunikacji jest możliwa , gdy dziecko okazuje chęć okazywania swoich życzeń .

      Planując wprowadzenie wybranej metody komunikacyjnej warto ocenić poziom rozwoju komunikacyjnego np. za pomocą skali Callier - Azusa lub inną standartową metodę oceny rozwoju mowy i myślenia.

 

    Stosowanie alternatywnych metod komunikacji oprócz rozwijania  możliwości komunikacyjnych oddziaływuje na inne sfery :

-          Zwiększa motywację i chęć do komunikacji, wyrażania swoich uczuć, myśli, zadawania pytań.

-          Stymuluje do kontroli pozycji głowy, ruchów rąk, zmniejszenia napięcia ciała.

-          Pomaga w rozwijaniu kontaktów społecznych .

 

    Piktogramy

 

    Piktogramy to graficzny system komunikacji. Przeznaczone są dla osób niemówiących. Pomagają   w komunikacji i ułatwiają kontakt z otoczeniem

Piktogram to biała figura, znak na czarnym tle. Każdy piktogram zawiera słowny jednowyrazowy opis.

System  piktogramów trafił do Polski ze Szwecji poprzez Centrum Metod Alternatywnych w Szczecinie. Dzięki p. Marii Podeszewskiej -Mateńko i tej instytucji , szwedzkie piktogramy zostały przetłumaczone na j. polski .CMA produkuje i dystrybuuje piktogramy, organizuje kursy dla pedagogów, psychologów , logopedów i rodziców.

 

 

Fotografia przedstawia panie Kerstin Rudin projektantkę piktogramów i Kerstin Falck nauczycielkę w czasie szkolenia zorganizowanego przez CMA

 

Jak wprowadzać alternatywną metodę komunikacji - piktogramy:

    Procedury wprowadzenia  piktogramów jako alternatywnej metody komunikacji  są uzależnione od

     możliwości psychofizycznych dziecka .

a.  dzieci które rozumieją mowę i  znają zasady  budowania wypowiedzi uczą się nadawać znaczenie

    słowne przedmiotom, osobom, czynnościom, poznają składnię itd. ,następnie budują dzięki piktogramom różne formy wypowiedzi 

b. dzieci u których  rozumienie dźwięków mowy, treści jest zaburzona - należy nauczyć rozumienia 

    treści mowy i znaków

    Wprowadzając  metodę rozpoczynamy od  piktogramów : tak -nie, najbliższe otoczenie - klasa,

    dom, najbliższe osoby, aktywności, które dziecko lubi i te, które pomogą usystematyzować dzień, pory roku itd.

     W początkowym etapie pracy lub w pracy z uczniami upośledzonymi w głębszym stopniu warto zastosować fotografie.

 Książka komunikacyjna i inne pomoce to ważny element w tej  metodzie komunikacji . Do książki komunikacyjnej wklejamy poznawane przez dziecko,  systematyzowane piktogramy. Książka  daje możliwość wykorzystania nabytych już umiejętności i skorzystanie z poznanych piktogramów. Plany dzienne, plany szczegółowe to struktury złożone z piktogramów wskazujące rodzaj, czas i miejsce wykonywanej czynności , osobę.

 

    Metodę alternatywnej komunikacji językowej - piktogramy stosowałam w pracy z uczennicą  z czterokończynowym porażeniem mózgowym,

nie mówiącą, która była wtedy uczennicą szkoły specjalnej dla dzieci lekko upośledzonych. Kiedy rozpoczęłam prace  z Asią  najważniejsze było znalezienie jasnej  i skutecznej metody komunikacji. Piktogramy okazały się skuteczne, co więcej  dawały szansę na pomoc w dalszej nauce i na pomoc w rozwoju możliwości komunikacyjnych uczennicy. /

W kolejnym etapie pracy, po opanowaniu podstawowych struktur i pojęć  . piktogramy stały się pomocne w nauce liter ,następnie prostych wyrazów, zdań , cyfr...

 

 

/zdjęcie przedstawia Asię poznającą piktogramy oznaczające części ciała /

 

Piktogramy mogą być również pomocne w  początkowej nauce czytania lub w czasie ćwiczeń korekcyjno -kompensacyjnych.

 

System komunikacji symbolicznej Bliss

 

    Metoda ta stosowana jest jako system komunikacji, system rozwoju mowy, pomoc w procesie nauki czytania i pisania .można ją wykorzystać do pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo, autystykami, afatykami.

Jest to system , który używa rysunków zamiast słów, znaczenie słów jest tu przedstawione za pomocą symboli składających się z prostych form geometrycznych. Każdy symbol ma określone znaczenie, ponadto można je łączyć, tworząc nowe .Kombinacje symboli pomagają w pełniejszym wyrażeniu myśli Każdy użytkownik systemu Blissa  posiada indywidualną tablicę, album znaków i w ten sposób porozumiewa się z otoczeniem.

Symbole Blissa występują w czterech kategoriach :

1.     piktogramy

2.     ideogramy

3.     symbole arbitralne

4.     symbole międzynarodowe

Kategorie można zaznaczać kolorami a indykatory pomagają w oznaczeniu części mowy. Symbole mogą być układane w czasie wypowiedzi zgodnie z zasadami i składnią języka ojczystego .

 

/Przykłady zdań wyrażonych znakami systemu komunikacji symbolicznej Blissa/

 

 

 

Wiersz napisany dzięki systemowi komunikacji Blissa

Fonogesty  

Fonogesty to specjalne ruchy jednej ręki ( prawej lub lewej ) towarzyszące mówieniu i pomagające w dokładnym odczytywaniu wypowiedzi z ust. Towarzyszą ruchom artykulacyjnym, są z nimi ściśle zsynchronizowane i nierozdzielnie połączone. Sprawiają, że osoba śledząca wzrokiem ruchy ust dostrzega jednocześnie ruch ręki i dzięki temu rozpoznaje wymawiane w danym momencie dźwięki mowy. Mogą być używane wybiórczo, do pokazywania niektórych głosek sprawiających trudności (  ze względu na jednakowy układ ust ), bądź jako pełny system w przypadkach głębokiej głuchoty. Nie są językiem, nie przekazują treści wypowiedzi, ani nie wyjaśniają znaczeń poszczególnych wyrazów. Są tylko uzupełnieniem mowy, pomagającym zobaczyć i rozpoznać wszystkie jej elementy ( K. Krakowiak, 1997 ).

 System fonogestów ściśle odpowiada systemowi fonetycznemu języka polskiego. Uwzględniono w nim wszystkie głoski podstawowe  ( fonemy ), czyli takie elementy dźwiękowe, które trzeba koniecznie umieć rozpoznawać ( aby odbierać i rozumieć wypowiedzi ustne ) i wymawiać ( aby mówić zrozumiale ). System składa się z tzw. lokacji, czyli punktów w pobliżu ust, które wskazuje dłoń wykonując ruch towarzyszący wymawianiu samogłosek oraz z układu palców dłoni w momencie wymawiania spółgłosek.

Dzięki stosowaniu fonogestów w połączeniu z wychowaniem słuchowym, dziecko z głęboko uszkodzonym słuchem może opanować język dźwiękowy  na takim poziomie jak dzieci niedosłyszące  ( K. Krakowiak, 1997 ).

 

    Język migowy

           

W systemie języka miganego tor migowy bardzo precyzyjnie odpowiada torowi mówionemu. Określony tekst nadawany jest dwutorowo - za pomocą znaku ideograficznego i mowy, niekiedy bez wydawania głosu. ( Znak ideograficzny -  mig, jest to ruch jednej lub obu rąk w określonym układzie dłoni i palców oraz krzywej ruchu, mający przypisane odpowiednie  znaczenie pojęciowe, a więc oznaczający określone słowo ( B. Szczepankowski, 1974 ). )

Bywają jednak przypadki, w których ten sam znak ideograficzny może mieć różne znaczenie w zależności od kontekstu. Może oznaczać samą czynność, osobę wykonującą określoną czynność lub narzędzie, za pomocą którego jest wykonywana. Aby odróżnić rzeczownik od czasownika, pokazuje się rzeczownik ruchem pojedynczym lub szybkim, a czasownik oznacza się ruchem powtórzonym lub wolnym. Gdy istnieje obawa, że dane pojęcie nie jest znane, wówczas tylko torem migowym podaje się znany znak bliskoznaczny, a następnie w obu torach nowy wyraz, przy czym w torze migowym daktylograficznie (za pomocą alfabetu palcowego) ( J. Smoleńska,  1997 ). Daktylografii używa się również dla oznaczania nazw własnych i wyrazów, dla których brak znaków ideograficznych oraz dla końcówek fleksyjnych.  

 Zestaw znaków polskiego alfabetu palcowego ( J. Handzel, 1995 )

 

 Przykłady znaków ideograficznych ( J. Handzel, 1995 )

Tadoma - metoda wibracyjna.

Jest to metoda przeznaczona dla osób głuchoniewidomych. Nazwa pochodzi od imion pierwszych dzieci uczonych tą metodą ( Tad i Oma ). Tadoma polega na wyczuwaniu wibracji i ruchów mięśni warg, policzka i szyi mówiącego. Żeby uzyskać optimum odczuć taktylnych, kładziemy kciuk na wargi, a pozostałe palce lekko rozwarte obejmują część twarzy od łuku jarzmowego do szyi.

Dzieci z resztkami widzenia uzyskują w ten sposób dodatkowe informacje dotyczące mowy dźwiękowej, uzupełniając odczytywanie z ust. U dzieci z pełnym upośledzeniem wzroku i zarazem niesłyszących, Tadoma musi zastąpić odczytywanie z ust. Za pomocą tej metody dziecko może też wyczuć własną ekspresję dźwiękową, a z czasem uczy się ją kontrolować.

 

Alfabet punktowy do dłoni ( w wersji G. Kozłowskiego ).

            Metoda ta wykorzystywana jest w komunikacji z osobami głuchoniewidomymi. „Mówi się” do wewnętrznej strony nieco rozwartej, lewej dłoni, dotykając odpowiednich miejsc. Litery specyficzne dla języka polskiego - ą, ę, ó, ł, ś, ć, ń, ź, otrzymuje się przez pociągnięcie palcem w dół ( od czubków palców do nasady ręki ) odpowiedniej litery łacińskiej. Wyjątek stanowi  ż - otrzymuje się ją przez pociągnięcie palcem ku górze ( od litery  z ). Znak kończący słowo to lekkie uderzenie w rękę. Cyfry otrzymujemy dotykając odpowiednich miejsc na zewnętrznej stronie lewej dłoni. ( rys.)

 

 Rozmieszczenie punktów alfabetu na dłoni         

 

                

    Makaton  

            Projekt Słownika Makaton powstał w 1972 r. Początkowo służył nauczaniu języka migowego dorosłych osób głuchych, które są upośledzone umysłowo. Następnie opracowano wersję przystosowaną do potrzeb dzieci. Słownika używa się w pracy z osobami, które posługują się językiem werbalnym w niewielkim stopniu ( lub wcale ) i mają niską zdolność rozumienia wypowiedzi słownych. Stosowano go m.in. w edukacji dzieci i dorosłych :

-         głuchych, upośledzonych umysłowo,

-         głębiej upośledzonych umysłowo,

-         autystycznych,

-         upośledzonych umysłowo, z poważnymi zaburzeniami artykulacji.

Słownik zawiera 350 znaków, dobranych po analizie słownictwa najczęściej używanego w kontaktach z osobami mającymi poważne trudności w porozumiewaniu się. Znaków można uczyć się i stosować w połączeniu z innymi alternatywnymi metodami komunikacji (obrazkami, piktogramami, systemem Blissa ) ( T. Dubalska, J. Smoleńska, 1997 ).   

 

 Przykłady znaków ze Słownika Makaton. ( T. Dubalska, J. Smoleńska,  1997 )

System gestów wspomagających porozumiewanie się ( SIS ).

            System opracowany został w Danii przez M. Bjerregaard i L. Nygaarda. Zawiera około 550 gestów, symbolizujących różne części mowy, co umożliwia budowanie prostych wypowiedzi. Gesty są proste, często zbliżone do naturalnych, symbolizujących daną czynność lub przedmiot ( tzw. gesty opisowe ). Angażują do ruchu tylko ręce, co jest trudniejsze w porównaniu z gestami naturalnymi, wykorzystującymi ruch całego ciała. Często są to jednak gesty „migane na ciele”. Obok opisujących występują też gesty abstrakcyjne. Wiele spośród znaków systemu to gesty symetryczne, łatwiejsze do przyswojenia szczególnie w przypadku występowania zaburzeń orientacji przestrzennej.

Charakterystyczne w posługiwaniu się SIS-em, tak jak w przypadku innych podobnych systemów ( Makaton, gesty naturalne ), jest używanie gestów w połączeniu z mową. Wspomaga to rozwój mowy biernej oraz stymuluje motorykę mowy.

 

Wybrane znaki systemu SIS ( materiały niepublikowane, udostępnione przez APS w Warszawie ).

 

Metoda gestów naturalnych

            Jest to kolejna metoda komunikacji wykorzystująca gest, bardzo podobna do prezentowanej w poprzednich podrozdziałach. Tym razem jednak jest to zestaw bardzo prostych gestów, zwykle opisujących nazywaną czynność lub przedmiot. Czasem są to ruchy rąk, innym razem całego ciała. Znaki te mogą opanować nawet dzieci z bardzo poważnymi dysfunkcjami, np. głębiej upośledzone umysłowo, głuchoniewidome.

Komplet wykorzystywanych gestów ( a także wygląd poszczególnych znaków ) zależy od potrzeb i możliwości ucznia i powinien być indywidualnie modelowany. Zestaw prezentowany przez V.H. Cardinaux i A. Lowe w książce pt. „Przygarnij mnie. Wychowanie dzieci głuchoniewidomych” ( 1993 ) zawiera 49 znaków, oznaczających podstawowe wyrazy umożliwiające komunikowanie się ( rys. ).

 

 Gesty naturalne - przykłady. ( V. H. Cardinaux, A. Lowe, 1993 )

 

Prowadzące podały literaturę i wskazały instytucje, które przeprowadzają szkolenia  dotyczące poszczególnych metod.

 Literatura:

	"Metody komunikacji alternatywnej w pracy z osobami niepełnosprawnymi" pod red. M. Piszczek  CMPP-PMEN, W-wa 1997
	Cardinaux V., Cardinaux H., Lowe A.: „Przygarnij mnie. Wychowanie dzieci głuchoniewidomych”. PWN, Warszawa 1993.
	Hendzel J. K.: „Słownik polskiego języka miganego“. Wydawnictwo OFFER, Olsztyn 1995.
	Krakowiak K.: „Podstawowe informacje o fonogestach”. W: Piszczek M. (red.) „Metody komunikacji alternatywnej w pracy z osobami niepełnosprawnymi”. CMPPP MEN, Warszawa 1997.
	Loska M.: „Niewerbalne metody porozumiewania się”. W: „Mazanek E. (red.): „Dziecko niepełnosprawne ruchowo cz. 3”. WS i P, Warszawa 1998.
	Nygaard L.: „System gestów wspomagających porozumiewanie się (SIS)”. Materiały z konferencji „Pomoc dziecku niepełnosprawnemu - wspomagające i alternatywne metody porozumiewania”, Kwidzyn 1998.
	Piszczek M.: „Nauka porozumiewania się gestami”. Rewalidacja 3/98.
	„Słownik symboli Blissa”. Warszawa 1993.
	Smoleńska J.: „Mowa migowa jako jeden ze sposobów porozumiewania się osób z uszkodzonym słuchem”. W: Piszczek M. (red.) „Metody komunikacji alternatywnej w pracy z osobami niepełnosprawnymi”. CMPPP MEN, Warszawa 1: „Mowa migowa jako jeden ze sposobów porozumiewania się osób z uszkodzonym słuchem”. W: Piszczek M. (red.) „Metody komunikacji alternatywnej w pracy z osobami niepełnosprawnymi”. CMPPP MEN, Warszawa 1997.
	Warrick A.: „Porozumiewanie się bez słów. Komunikacja wspomagająca i alternatywna na świecie”. Stowarzyszenie na Rzecz Propagowania Wspomagających Metod Porozumiewania się „Mówić bez słów”, Warszawa 1999.

  Adresy:

	Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN Warszawa ul.Polna 46a
	Stowarzyszenie na Rzecz  Pomocy Propagowania Wspomagających Metod Porozumiewania się "Mówić bez słów "-Polska Szkoła Podstawowa nr 327 dla Dzieci Niepełnosprawnych oraz centrum Rozwoju Komunikacji - Ośrodek  Szkoleniowy Bliss, Warszawa, ul. Radomska 13/21
	Niepubliczna Poradnia Konsultacyjno- Szkoleniowa Terapii Mowy i Alternatywnej Komunikacji Językowej  70-536 Szczecin ul. Kuśnierska 10

   

Opracowały:  Agnieszka Górecka

Joanna Adamus

---