Roch Sulima „Antropologia Codzienności”

Wstęp

Antropologia codzienności - pamiętnik rzeczy (XX w ), pisze ją działający w życiu (każdy może analizować codzienność)

Dla antropologa codzienności źródłem jest wszystko i wszystko jest dla niego terenem. Przez to zawsze jest na badaniach : w supermarkecie, przy obiedzie na ulicy.

Ideałem antropologii codzienności byłaby antropologia mówiona. Są to donosy z rzeczywistości, które stanowią swoiste raporty z rzeczywistości.

Dynamiki współczesnemu dyskursowi kulturowemu nadają rzeczy, które „przychodzą” (telefon komórkowy) i odchodzą (np. syrenka) oraz gwałtowna przemijalność rzeczy. Falowy odpływ lub napływ rzeczy rwie pasma tradycji. Świat przedmiotowy coraz bardziej zyskuje na znaczeniu. Raporty pokazują, że w perspektywie jednostkowego doświadczenia ważne jest co właśnie przeminęło lub właśnie przemija, a nie to jak jest, jak coś trwa.

Antropologia codzienności pokazuje co jest teraz i tu.

Nowożytna antropologia codzienności wywodzi się z gazety codziennej. Antropolog codzienności odnajduje w gazecie to co tradycyjna etnografia określiłaby jako źródło i teren badań.

Wydaje się, że gazeta silniej niż inne media konstytuuje pamięć społeczną, wiąże refleksyjnie z tradycją, interpretuje codzienność próbując się w niej doszukać głosu stuleci. Ma mniej impulsowy charakter.

„Antropologia codzienności” - książka o Warszawie i Saskiej Kępie

Między Rajem a Śmietnikiem

Działki jako wyraźna subkultura. Ikonosfera warzywnych ogródków. Historia domku działkowego pozwala prześledzić ewolucję:

lata 50 => Przybudówki, altanki, wartość miała sama działka jako użytkowanie kawałka gruntu (grządki, drzewka owocowe),

lata 60 => Styl daczowy (zamkowy, willowy)

lata 80 => Styl standardowy, domki fabryczne, trawniki, krzewy ozdobne

Postrzeganie działki z zewnątrz, a więc pewien dystans i towarzyszący mu namysł czyni z niej instrument `teraźniejszości'. Dla działkowicza natomiast jest to miejsce posiadające przeszłość zmysłową i łączy się z doświadczeniem zakorzenienia.

Przestrzeń działkowa:

• Centralna (wyróżniona): najbardziej reprezentatywna, tu wyeksponowane jest wszystko co da Się pokazać krzewy, krasnale, oczka wodne itp

• Intymna: osłonięta od wzroku ciekawskich, osłonięta krzewami, drzewami

• Zdegradowana: nieczysta, kompost, wc, czyli wszystko to co nie jest do pokazania, sfera przemiany materii z brudnego w czyste (kompost)

• Obojętna: narożniki, miejsca peryferyjne, brak charakterystycznych krzewów

Domek:

Zasada, że to co bogate, ładne „na zewnątrz”. Wnętrze domku reprezentuje to co jest na zewnątrz.

Działka to przestrzeń odtwarzana (rozmnożona w setkach egzemplarzy) i przestrzeń odtworzenia, w której są naśladowane różne przestrzenie kulturowe np. przestrzeń wiejskiego ogródka, przestrzeń górska i leśna, przestrzeń jarmarczna.

Działka to przestrzeń liminalna, nie utwierdza, ale raczej rozmywa granice między kulturą a naturą, czasem pracy i czasem wolnym, powszednim i świątecznym.

Istotą działkowego świata jest założona i pielęgnowana „inność”, znacząca „wyłączenie”, „przeniesienie”, fazę przejściowej separacji.

Działki to nie są miejsca zastane. Działka to miejsce cyklicznych czynności odtwarzających się: siewy, zbiory. Corocznie jest do skonstruowania od nowa.

Pracownicze ogródki działkowe można opisywać w różny sposób:

• jako zjawisko pobudzane i programowane przez politykę społeczną

• jako półgłos powrotu do natury (idea wzmacniana dziś przez ruchy ekologiczne)

• jako przejaw alternatywnych stylów życia (zrób to sam)

• jako wzorzec pozostawiony przez kulturę masową (niedzielna wiejskość)

Jednak jakbyśmy nie patrzyli to rzeczywistość działkowa zawsze jest dwuwartościowa i progowa.

Bieg spraw:

• logika rośnięcia: orka, ścinanie, ziarno, plon

• logika budowania: domek, altanka, ogród

Działki to sfera „oznaczająca jednostkę

• wszystko się przyda, wszystkie rzeczy można zakorzenić w nowym miejscu

• rzeczy szukają miejsca, działka służy neutralizowaniu kulturowej energii i poprzedniej funkcjonalności i standardowości

• zrób to sam, czyli kult prac ręcznych

• estetyka nieprzystawalnych tworzyw, pewne tworzywa posiadają ślady poprzedniej formy, której nie można już wykorzystać

• estetyka dziecięcego pokoju, praca to zabawa, a zabawa to czynienie czegoś użytecznego

• estetyka użytecznego piękna, dążenie do niepowtarzalności

Obecnie z obecnością na działce nie wiąże się żaden atrakcyjny model społecznego zachowania, jakiś pożądany publicznie typ aktywności nawet w sferze reakcji.

Wzór życia użytkowego działek (w większości emerytów, rencistów) znalazł się wśród wzorów gwałtowni się degradujących. Działki zaczynają stawać się polskim odpowiednikiem slumsów.

Wprowadzenie do semiotyki śmierci

Syrena:

• samochód, choć był to bardziej obiekt kultu

• Diagnozuje środowiska wiejskie, jest to znak awansu społecznego lat 60, 70 tych

• Ma charakter stacjonarny

• Obiekt kulturowy, który bardziej był niż funkcjonował, był to swoisty znak posiadania w PRLu

• Stawała się członkiem rodziny, była personifikowana i animizowana, pielęgnowana, dekorowana

• Stacjonarność Trwałość

• Rytualność

Niszczenie syren:

• Syrena matka: każda jest dawca potencjalnych części

• konserwowanie znaczeń: przekładanie części z samochodu do samochodu, niemożliwość uruchomienia

• rewolucja znaczeń: fenomen niszczenia rozpoczyna się od zostawienia otwartych drzwi, otwartej klasy bagażnika, silnika

• niszczenie to najbardziej spektakularny akt rozstawania się z rzeczami, które personifikowaliśmy, które miały status cudownych rupieci

• syrenki umierały w domu, pod blokiem na podwórku itp

Następca syrenki to maluch, samochód `europejski' masowo produkowany, służący do jeżdżenia. Moda na to co niemodne. Malucha można przerabiać- kabriolet, samochód rajdowy.

O imionach widywanych na murach:

Funkcje graffiti:

• znaki działania (przezwiska, obelgi, inwektywy)

• znaki identyfikacji (nazwy zespołów muzycznych, sportowych, imiona idoli)

• znaki istnienia (spontaniczne ekspresje np. Lubię małe zwierzątka

Rytuał - naturalny model procesu społecznego rozumiany jako bezinteresowny w sensie ekonomiczno- technicznym sposób przezwyciężania napięć i konfliktów społecznych

communitas- wspólnota konkretnych, pozostających w stycznościach jednostek, które choć różnią się swoimi fizycznymi, intelektualnymi charakterystykami to czują się równymi przez poczucie przynależności do tej samej wspólnoty

- homogeniczna całość w ramach której same jednostki pozostają w stosunkach integralnych, więziach emocjonalnych nie wyznaczonych przez statusy i role

- bezpośrednia i potencjalna sieć spontanicznych zależności

- sfera mitów, symboli, które uobecniają się w rytuałach i obrzędzie

Struktura rodzi antystrukturę:

Struktura przez fazę liminalną (progową), czyli postać swoistej alternatywności przechodzi w communistas, która jest społeczną antystrukturą

Liminalność - stan dwurzeczywistości, ktoś lub coś nie jest już tu, ale nie jest jeszcze tam (brak włączenia)

Społeczeństwo w swej historii wykształciło określone typy osobowości liminalnych (ludzie progu) np. prorocy, artyści, filozofowie

Sytuacje liminalne np. rytuały podwyższania statusu np. 18 urodziny, studniówka, bal maturalny

Ideologie liminalności np. utopie, ruchy seksualne, kontrkultura, subkultury młodzieżowe

Communitas jako społeczna antystruktura może wyłaniać się w doświadczeniu liminalności (szczeliny w strukturze), marginalności (obrzeża, peryferie, struktury), przez doświadczenie niskiego statusu.

Zachowania proksemiczne młodzieży i ludzi starszych wciąż jeszcze wyznaczają istotne parametry lokalności, ustalają siatkę jej dyskretnych znaczeń. Można mówić o rytualizacji przestrzeni lokalnej związanej z tymi dwoma grupami wiekowymi.

Lokalne znaczenia i historie:

DOM - porządek pierwotny (elementarny), przymus struktury domu, rytuał izolacji (porzucenie domu), zastrzeżone przestrzenie rzeczy (to moje)

Teksty zachowaniowe przeniknięte liminalnością:

• władanie: podwórkiem, częścią ulicy, gry podwórkowe

• obchód: spotkania w pubach, przy sklepach, trawnikach

• balanga

• mecz

• koncert

• bójki miedzy grupami z różnych dzielnic

• odlot: spontaniczny wyjazd, podróż, ucieczka

Inwektywa, przekleństwa, wyzwiska to klasyczny język powodujący krótkotrwałe, dominujące głębokie akty przewagi i poniżenia.

Prócz tego to naturalne operatory kultury obsługującej rytuału progu (liminalności), to impulsy o dużej sile performatywnej, konstruujące dyskretne, oparte na więziach grupowymi emocjonalnych, określone typy wspólnot.

Obawa pustki nakazuje zapełnić każdą wolną przestrzeń figurami, przedmiotami lub ornamentami.

Najpierwotniejszą postacią świadectwa istnienia jest ślad stopy lub ręki

Inskrypcje, młodzieżowe grafitti, podobnie jak dziecięca bazgranina, mazani po murach, grafika zeszytów szkolnych to ślady obecności znakowe sposoby odniesienia się wobec miejsca. Zostawić ślad to znaczy działać czynnie wobec miejsca, cieleśnie i psychicznie zawłaszczać to miejsce, przemianowywać je.

Istnienie imion w kulturze.

• ujawnienie imienia (naruszenie tabu imion

• imię w rytuałach i ceremoniach przemiany statusów (wyniesienie, degradacja imion, hierarchizacja imion w kulturze)

• nominowanie i przemianowywanie, czyli niszczenie zastanego świata. Imienność jest przestrzenią elementarnych dialogów międzykulturowych.

• Powtarzanie imion, czyli symptom echolandii, czyli powtarzanie charakterystyczne dla zachowań dzieci. Powtarzanie hasła, gestu, symbolu

Semantyka libacji alkoholowej

Metoda naturalnego kontekstu: materiał są pozyskiwane i prezentowane są w ten sposób w jaki pojawiają się w określonym środowisku, konkretnej sytuacji wykonawczej np. u konkretnego lokalnego rejestratora rzeczy ciekawych - etnografa czy folklorysty amatora, a zarazem uczestnika życia towarzyskiego, który tworzy pochwytne fakty, kolekcje tekstów.

Istotna dal tej metody jest względna jednolitość i jednoczesność aktu wykonania, zbierania i notowania sporządzania zapisu kolekcji tekstów.

Folklorystyczna otoczka życia towarzyskiego:

• teksty spotkań alkoholowych

formuły słowne, porzekadła, toasty- wąskie istotne pasmo komunikacji wewnątrzgrupowej

żarty, anegdoty, opowieści o domu, pracy- destrukturalizacja grupy tworzącej podgrupy

• teksty dotyczące wiedzy o alkoholizmie

Spotkania alkoholowe:

• charakter rytualny, obrzędowy

• umacnia wspólne więzi

• zespala dozwolone i zakazane

• przekracza narosłe hierarchie i konwencje kulturowe

Libacje

• sformalizowane: okolicznościowe, nawiązujące do rytuałów i ceremoniałów cechowych i korporacyjnych np. biuro, zakładowa pakamera, znanym dla wtajemniczonych miejscu szkoły, zakładają obecność czynnika hierarchizującego (obecność dyrektora, lidera)

• niesformalizowane: zdarzenia dopraszające się fomy, po pracu, po szkole itp.

Typy spotkań alkoholowych:

• Zwyczajowo-obrzędowe (charakterystyczne dla funkcjonujących grup pierwotnych p rodzina)

• Wieńczące/otwierające (włączone we współczesne rytuały zmianu statusów społecznych. Sposób przełamywania przymusów i norm grupowych np. awans w pracy)

• Spotkaniowe (charakterystyczna jest stabilność miejsca, terytorialność np. restauracja, worki, skrzyżowanie dróg, pod sklepem)

• W drodze (na wyjazdach, przygodne picie w pociągu)

• Egzystencjalne (picie z samym sobą dotyczące doświadczania samotności, problemów)

Zespołowość picia, pojedynczy pijak to coś niestosownego. Obecność widzów działa izolująco co prowadzi do `zejścia z oczu' osób pijących w bardziej ustronne miejsce.

Sekwencje zachowań grupy spotkaniowej:

1. czekanie, jako sposób bycia wyznacza status uczestników grup. Oczekiwanie na rentę, zapomogę itp.

2. Zawiadamianie się i zajęcie stałej pozycji, miejsca spotkań

3. Zbieranie się uczestników według ustalonych reguł

4. Składanie się, fundowanie. Składka projektuje pewien typ więzi.

5. Negocjacje: kto pójdzie do sklepu

6. Kupowanie/oczekiwanie wypełniane przypomnieniami z dnia wczorajszego

7. Otwieranie butelki. Otwiera ten kto ma odpowiedni sprzęt

8. Rozlewanie lub ustalanie kolejki. Dokonuje fundator lub lider grupy

9. Picie

Podział trunków:

• Oryginały (wódka, bimber)

• Wynalazki (dinksy- denaturat, bączki- spirytus salicylowy, metyowy itp, pyki- aerozole, kropełki- krople inziemcowe, autko- autovidol)

• Drinki (wyciskacz łez- spirytus z wodą, miotacz pawia- spirytus z aromatem do ciast, ognie Moskwy- spirytus z koniakiem)

• Zestawy (meduza i loreta- galaretka i dwie setki, białe wino z owocami- wódka i kiszone ogórki)

Grupy alkoholowe:

• Pierwszaki: nowicjusze

• Czyści: spożywają tylko oryginały

• Dynksiarze: najbardziej patologiczna grupa

Supermarket. Przyczynek do retoryki konsumpcji:

SHM- Super-Hiper-Megamarket:

• za ich sprawa konsumpcja stała się wyznacznikiem nowego typu kultury

• podstawowe figury retoryki konsumpcji polskiej

• nowy typ organizacji handlu

• konsumpcja wchodzi do metafor codzienności

Metafory SHM:

• metaforyka ekonomiczna z czasów PRL: potępienie konsumpcji

• metafory ruchu : inwazja SHM (metaforyka inwazyjna)

• metafory kulturowe: świątynia handlu, konsumpcji, pałacu

• metafory skali: gigantomachia: hiperekspansja, hiperwykopki, „wszystko i tanio”, „tak wiele za tak niewiele”

Wzrost znaczenia statystyki:

Publiczny dyskurs jest zdominowany przez język liczb, język statystyki. Retoryka konsumpcji szokuje muzyka cyfr i liczb. Obszary rzeczywistości stają się nadawaniem danych, diagramów. Diagramy to przejaw wizualizacji kultury, oddziałują modernizująco na wzory percepcji i redukują aktywność `ludzi słuchu'.

Medialny (głównie za sprawą reklamy) spektakl konsumpcji ma znaczenie dla dyskursu politycznego, dyskryminacji krajowych producentów, dyskursu ekonomicznego i kulturowego.

Wyobrażenia SHM pojawiają się tam, gdzie:

• strategie informacyjno-promocyjno-reklamowe (audycje konsumenckie np. w radiu, TV)

• opinie konsumentów (listy, telefony interwencyjne do mediów)

• opinie konkurentów (protesty drobnych kupców)

• opinie i strategie polityków, stanowisko kościoła (dyktatura wielkich sklepów, praktyki monopolistyczne)

• opinie i strategie translatorów (supermarket w literaturze, sztuce, folklorze)

Człowiek bazaru i sklepiku.

Bazar kontra supermarket:

• blisko człowieka

• wymaga gotówki, co bardziej urealnia transakcję (w markecie można płacić kartą, co oddala od świadomości tego ile się płaci)

• bliższy kontakt ze sprzedawcą

• niepowtarzalność towaru i miejsca

• świat zbudowany z zapachów, smaków, dotyków

• świeżość

Człowiek supermarketu:

• SHM to miasto w mieście

• Horyzontalność wyznacza najbardziej optymalną ekonomicznie, najbogatszą kulturowo postać handlu, ograniczamy patrzeniem góra-dół

• Terytorialność (nasz koszyk, wózek)

• Przejrzystość przestrzeni

• przewidywalność

• Świat kreowany przez reklamę

• Bezczas: sztuczne oświetlenie, brak okien. brak orientacji tego co się dzieje na zewnątrz, całodobowy market zaburza rytm dzień-nocxsz

• Samoobsługa : sklep zatrudnia klienta do pracy (załadunek, przewóz, wyładunek)

• Doświadczenie wizualne przekłada się nad doświadczenie dotykowe, zamiast towaru z rąk do rąk mamy towar z półki do rąk, obcowanie z towarem sam na sam

• Recepcja telewizyjnego obrazu świata: Oglądamy towary, które wcześniej były w TV

• Oglądactwo- niektórzy idą do marketu, żeby pooglądać

• Samotność

• Cykliczność pobytu, rytuał (rodzinne zakupy)

• Fenomen teleobecności: doświadczenie obserwowania przez kamerę

Zakupy internetowe prowadzą do kryzysu supermarketu, bo zwyciężka konsument a nie producent.

6

---