Ciała obce w oku

Co to jest i jakie są przyczyny?

Ciała obce mogą się dostać na powierzchnię gałki ocznej z atmosfery. Dzieje się tak szczególnie w czasie wietrznej pogody (zwykle są to ziarna piasku), podczas przebywania w miejscu prac budowlanych oraz w miejscach o dużym zapyleniu i zanieczyszczeniu powietrza. Znacznie groźniejsze są ciała obce, które dostają się do oka z dużą siłą i głęboko penetrują gałkę oczną. Dochodzi do tego m.in. podczas kucia metalu, rąbania drewna czy też w wypadkach komunikacyjnych.

Jak często występuje?

Powierzchowne ciała obce (pod powieką, w spojówce i w rogówce) należą do najczęstszych urazów oka.

Wewnątrz gałkowe ciała obce występują rzadziej, ale należą do poważnych urazów oka. Zwykle umiejscowione są w komorze ciała szklistego lub w siatkówce, ale mogą też znajdować się w komorze przedniej, tęczówce, soczewce, a nawet przebić tylną ścianę gałki ocznej i przedostać się do oczodołu.

Jak się objawia?

Przy powierzchownych ciałach obcych dominującym objawem jest ból. Najsilniejszy powodują ciała obce pod powieką, ponieważ rysują rogówkę. Ciała obce w rogówce również powodują silny ból, ale mniejszy niż w przypadku ubytku nabłonka (erozji). Niekiedy pacjent może zobaczyć je sam gołym okiem. Najmniej dokuczliwe są ciała obce w spojówce. Ciała obce wewnątrz gałkowe nie powodują bólu, chyba że rana wlotowa jest duża. Mogą powodować pogorszenie widzenia, ponieważ podczas penetracji gałki ocznej dojść może do uszkodzenia centralnej części rogówki, krwotoku do komory przedniej lub ciała szklistego, powstania zaćmy lub uszkodzenia siatkówki. Rzadko zdarza się, że ciało obce uszkadza nerw wzrokowy.

Ciała obce wewnątrz gałkowe, po zasklepieniu się rany wlotowej, mogą nie powodować istotnych objawów. Jeśli nie doszło do krwotoku i uszkodzenia centralnej siatkówki, ostrość wzroku może być nie zaburzona. W przypadku gdy zostaną przeoczone, mogą dawać późne powikłania opisane poniżej.

Jeśli ciało obce rogówki nie zostanie szybko usunięte, tworzy się wokół niego naciek, a wokół ciała metalicznego powstaje pierścień rdzy. Ciała obce wewnątrz gałkowe mogą powodować znacznie poważniejsze następstwa, np. zapalenie wnętrza gałki ocznej na skutek zakażenia lub reakcji na uszkodzoną soczewkę. Późniejsze powikłania są związane z chemiczną reakcją ciała obcego, zwłaszcza zawierającego miedź (miedzica - ostra reakcja toksyczno-zapalna prowadząca do utraty widzenia) lub żelazo (żelazica- zwykle przewlekła reakcja toksyczna prowadząca po latach do upośledzenia funkcji wzrokowych), mogą też być podobne do tych po urazach przenikających gałki: witeoretinopatia proliferacyjna i odwarstwienie siatkówki.

Co robić w razie wystąpienia objawów?

Powierzchowne ciała obce ze spojówki i rogówki (spod powieki górnej po jej odwróceniu) można usunąć nawilżonym wacikiem lub rogiem chusteczki. Ciała obce wbite w rogówkę zwykle wymagają interwencji lekarza. Po znieczuleniu pacjenta powinno się je wydobyć za pomocą igły, przy czym trzeba też usunąć pierścień rdzy (igłą lub specjalnym wiertłem). Nie należy ich usuwać samodzielnie, gdyż pacjentowi trudno jest ocenić, jak głęboko są one położone. Poza tym należy także ustalić, czy nie wdało się zakażenie, zwłaszcza gdy ciało obce jest pochodzenia organicznego (np. fragment rośliny). Ciała obce tkwiące głęboko w rogówce lub przebijające się do komory przedniej oka mogą wymagać usunięcia pod mikroskopem na sali operacyjnej.

Jeśli istnieje podejrzenie (lub pewność), że ciało obce przedostało się do wnętrza gałki, należy jak najszybciej zgłosić się na oddział okulistyczny.

Jak lekarz stawia diagnozę?

Po zebraniu wywiadu lekarz bada oko w lampie szczelinowej i wziernikiem. Określa też ostrość wzroku i ciśnienie wewnątrz gałkowe. W przypadku ciał obcych znajdujących się wewnątrz gałki ocznej lub w oczodole zleca się dodatkowo badania obrazowe. Mają one za zadanie wykryć obecność ciała obcego oraz pomóc w jego lokalizacji. Służy temu tomografia komputerowa (TK) lub, jeśli jest ono niedostępne, zdjęcie rentgenowskie przednio-tylne i boczne. Można też posłużyć się badaniem USG.

Przy podejrzeniu ciał obcych ferromagnetycznych przeciwwskazane jest wykonanie rezonansu magnetycznego (MRI; pole magnetyczne wywołuje ruchy ciała obcego, co może prowadzić do znacznego uszkodzenia oka).

Jakie są sposoby leczenia?

Po usunięciu powierzchownego ciała obcego zleca się podanie antybiotyku w kroplach lub maści. Ciała obce wewnątrz gałkowe wymagają specjalnego postępowania. Usunięcie ciała obcego z komory przedniej i tęczówki jest mniej złożone i powinno być możliwe do przeprowadzenia na większości oddziałów okulistycznych. Ciała obce soczewki nie muszą być usuwane natychmiast, chyba że zaćma rozwija się szybko, masy soczewkowe pęcznieją do komory przedniej lub tylnej, wywołując jaskrę lub reakcję zapalną.

Ciała obce wewnątrz gałkowe można usunąć jedynie w nielicznych ośrodkach. Do lat 70. XX wieku ciała obce magnetyczne usuwano za pomocą elektromagnesu. Ciała niemagnetyczne (np. miedziane) wyjmowano pęsetą, ciał obcych nie wywołujących znacznej reakcji w oku zwykle nie ruszano. Po wprowadzeniu technik witrektomii ciała obce usuwa się w trakcie zabiegu za pomocą specjalnej pęsety lub endomagnesu (który może być wprowadzony do wnętrza gałki ocznej). Stosowanie zewnętrznego elektromagnesu jest obecnie przeciwwskazane. Silne pole magnetyczne powoduje bowiem niekontrolowane ruchy magnetycznego ciała obcego wewnątrz oka (w jeszcze większym stopniu niż MRI). Zanim ciało obce dotknie końcówki magnesu, powoduje często duże uszkodzenia siatkówki i krwotoki wewnątrz gałkowe. W przeciwieństwie do tego endomagnes jest przybliżany do ciała obcego we wnętrzu oka pod kontrolą wzroku. Ciało obce jest wówczas usuwane w sposób bezpieczny. Dlatego po stwierdzeniu, że wewnątrz gałki ocznej znajduje się ciało obce, chory powinien zostać jak najszybciej przewieziony do ośrodka wyspecjalizowanego w witrektomii i leczeniu urazów. Witrektomię należy wykonać szczególnie szybko, jeśli ciało obce spowodowało zakażenie wnętrza gałki ocznej.

Po usunięciu ciała obcego i zabezpieczeniu siatkówki przed rozwojem witreoretinopatii proliferacyjnej oraz przed odwarstwieniem siatkówki może zajść potrzeba wykonania dalszych zabiegów: usunięcia zaćmy, wszczepienia sztucznej soczewki czy leczenia ewentualnej jaskry wtórnej i stanów zapalnych.

Leczenie chorych z ciałami obcymi wewnątrz gałkowymi, podobnie jak urazów penetrujących gałkę oczną, należy do najtrudniejszych działów chirurgii okulistycznej. Szczególnie dotyczy to głębokich ciał obcych tkwiących w siatkówce lub pod nią. Ryzyko witreoretinopatii proliferacyjnej jest wówczas bardzo duże i konieczne jest stosowanie bardzo zaawansowanych technik.

Ryzyko niepowodzenia operacji jest znacznie mniejsze, jeśli wykonują je najbardziej doświadczeni chirurdzy. Dlatego też optymalnie przeprowadzone leczenie daje duże szanse na uratowanie oka i zachowanie maksymalnego w danej sytuacji widzenia.

Czy możliwe jest całkowite wyleczenie?

Całkowite wyleczenie możliwe jest w przypadku powierzchownych ciałach obcych, ale także ciał obcych wewnątrz gałkowych umiejscowionych w komorze przedniej, tęczówce, soczewce oraz w ciele szklistym lub obwodowej siatkówce. W przypadku ciał umieszczonych we wnętrzu oka wyleczenie może wymagać operacji zaćmy i wszczepienia sztucznej soczewki oraz zabezpieczenia przed odwarstwieniem siatkówki. W ciałach obcych głęboko przebijających siatkówkę ryzyko bliznowacenia i rozwoju witreoretinopatii proliferacyjnej, które prowadzą do odwarstwienia siatkówki, jest bardzo duże (do 38%), chyba że wykona się specjalistyczne zabiegi zmniejszające to ryzyko. Jeśli uszkodzona jest centralna część siatkówki (plamka) lub nerw wzrokowy, uzyskanie dobrego widzenia na ogół nie jest możliwe. W przypadku zdecydowanej większości ciał obcych, zwłaszcza przy optymalnym prowadzeniu leczenia, możliwy jest powrót do normalnej aktywności.

Co trzeba robić po zakończeniu leczenie?

Po zakończeniu leczenia wskazane są okresowe kontrole według zaleceń lekarza prowadzącego. Wystąpienie niepokojących objawów i dolegliwości (pogorszenie widzenia, ból [zob. Ostry ból oka], zaczerwienienie [zob. Zaczerwienienie oka]) powinno skłonić do jak najszybszego zgłoszenia się do okulisty w celu uniknięcia lub leczenia ewentualnych późnych powikłań.

Co robić, aby uniknąć zachorowania?

Wskazana jest profilaktyka, opisana w rozdziale o urazach (zob. Urazy oka), szczególnie stosowanie okularów ochronnych. Przy najmniejszym podejrzeniu urazu, np. podczas kucia czy uderzania młotkiem w metalowy przedmiot, konieczne jest ZGŁOSZENIE się do lekarza w celu wykluczenia (lub potwierdzenia) obecności ciała obcego, nawet jeśli nie występują żadne dolegliwości.

4

---