U S A
Geneza systemu prezydenckiego na przykładzie USA
a) Powstanie USA
# Od XVI w. Ameryka Północna terenem ekspansji Hiszpanii, Francji, Holandii i Anglii
# Między koloniami formalnie nie było żadnej łączności - każda była oddzielnie rządzona i bezpośrednio zależna o metropolii.
na czele każdej koloni gubernator, w większości istniały rady i zgromadzenia ogólne
angielskie common law
# O wszystkich sprawach kolonii decydował angielski Parlament, nie pytając o zgodę kolonii. Od XVIII w. wyzysk kolonialny - nakładanie nowych opłat i podatków wyłącznie pod kątem korzyści dla przemysłu i handlu angielskiego
kolonie nie miały przedstawicielstwa w Izbie Gmin i uważały, że nakładanie na nie przez Parlament świadczeń to pogwałcenie zasadniczych praw Anglika do wyrażenia przez swych reprezentantów zgody na wszelkie świadczenia
# Wojna o niepodległość (1775-1783) zakończona traktatem pokojowym paryskim (1783), w którym W. Brytania uznała „wolność, suwerenność i niezawisłość” 13 stanów, tworzących Stany Zjednoczone
b) I i II Kongres Kontynentalny
# Uchwały I Kongresu Kontynentalnego (1774) pierwszym przejawem współdziałania kolonii amerykańskich. Powstał zalążek ich trwalszego połączenia, umocniony na II Kongresie Kontynentalnym (1775) przez podjęcie przez kolonie wspólnych działań wojennych. Na II Kongresie powstały też projekty Deklaracji Niepodległości (Tomasz Jefferson) oraz Artykułów Konfederacji i Wieczystej Unii (Beniamin Franklin)
Deklaracja Niepodległości (1776)
# Obywatele 13 kolonii zostali - uważani za obywateli Wielkiej Brytanii, uznani zostali za buntowników, a chcieli uzyskać poparcie międzynarodowe dla utworzenia państwa (dlatego prawo oporu)
część I - uchwalenie niepodległości
część II - katalog praw i wolności obywatelskich (do wolności, życia i szczęścia) nie mogły być naruszane przez żaden rząd
część III - prawo oporu jeśli jakiś rząd łamie w/w prawa to społeczeństwo może/powinno wypowiedzieć mu posłuszeństwo (a rząd W.B. je łamał i to zalegalizowało poczynania kolonii)
Powstało 13 nowych państw. Kolejnym krokiem było stworzenie z nich 1 państwa
Artykuły Konfederacji (1781)
# Ratyfikowane przez wszystkie 13 stanów 13 państw związało się luźną KONFEDERACJĄ i przyjęły nazwę Zjednoczonych Stanów Ameryki
>> KONFEDERACJA: luźny związek państw suwerennych powołany w celu wykonania określonych celów - każde państwo zrzeka się części swoich kompetencji ale zachowuje podmiotowość na arenie prawa międzynarodowego (Związek Niemiecki po Kongresie Wiedeńskim, Szwajcaria, ZbiR, UE, WNP)
>> FEDERACJA: państwa składowe delegują część swej suwerenności nowemu, nadrzędnemu, powołanemu przez siebie państwu związkowemu (ZSRR, teraz Rosja, Niemcy, USA, Indie)
brak stałego organu władzy wykonawczej i sądowniczej
jedynym wspólnym organem (ustawodawczym) był Kongres (każdy stan miał w nim 1 głos) o niezbyt szerokich kompetencjach
c) Konstytucje stanowe
# Poszczególne stany ratyfikowały własne konstytucje (duże rozbieżności)
do większości dołączona Deklaracja praw (prawa naturalne człowieka, podział władzy i teoria umowy społecznej)
podobna organizacja władz - na czele gubernator wybierany przez ludność + ciało prawodawcze
# Zasady konfederacji nie wystarczały większym stanom (bo ustrój słaby) - dążenia federalistyczne
d) Konstytucja federalna (1787) oraz faktyczny rozwój jej założeń
# Pierwsza na świecie konstytucja spisana (konstytucja w sensie formalnym)
# konstytucja „sztywna” - do jej zmiany (rewizji, nowelizacji) przewidziane specjalne postępowanie: 2/3 głosów w Kongresie (w obu izbach) i ratyfikacja przez ¾ stanów
nowelizacja nie pociąga za sobą zmiany pierwotnego tekstu konstytucji, nowele stanowią artykuły dodatkowe (obecnie 27, 10 pierwszych w ciągu pierwszego dziesięciolecia)
# Norma nadrzędna: wszystkie ustawy federalne i stanowe + konstytucje stanowe muszą być z nią zgodne
# USA stały się państwem związkowym (FEDERACJĄ)
własna konstytucja i własne federalne wspólne urządzenia państwowe dla spraw wspólnych całej federacji
- w zakresie spraw nie objętych federacją stany zachowują swą odrębność, mają własne organy państwowe i własne konstytucje
- każdy obywatel USA podlega konstytucji własnego stanu i konstytucji federalnej
# Zakres spraw wspólnych (mały, stopniowo rozszerzany):
sprawy zagraniczne
wojsko i marynarka
sprawy finansowe związane z celami wspólnymi
sprawy naturalizacji (obywatelstwa), emigracji i imigracji
sprawy tworzące z USA jednolity obszar gospodarczy (handel zagraniczny i międzystanowy, sprawy celne, waluta, poczta)
we wszystkich innych dziedzinach poszczególne stany są niezależne
Rygorystyczny trójpodział władzy
# Teoria trójpodziału władzy została zastosowana bardzo rygorystycznie i konsekwentnie. Władze zostały ściśle rozgraniczone, a pewne urządzenia miały umożliwiać wzajemne hamowanie się tych władz miało to zapewnić równowagę między władzami (nie zadziałało)
1) Władza ustawodawcza: KONGRES złożony z SENATU i IZBY REPREZENTANTÓW
$$ SENAT: reprezentacja państw tworzących federację (nie narodu), przewodniczy WICEPREZYDENT
senatorowie wybierani na 6 lat (każdy stan po 2 - pierwotnie 26, obecnie 100), co 2 lata zmiana 1/3,
początkowo wybierani przez ciała ustawodawcze poszczególnych stanów, teraz w wyborach trójprzymiotnikowych - tajne, powszechne, bezpośrednie (nowela XVIII z 1913)
- nadal po 2 niezależnie od wielkości stanu - naruszenie zasady demokratycznej równości prawa wyborczego bo liczba mandatów w różnym stosunku do liczby wyborców (Nowy Jork - 1 senator/9 mln ludzi; Alaska - 1 senator / 120 tys)
$$ IZBA REPREZENTANTÓW: reprezentacja narodu, przewodniczy SPEAKER (wybierany przez posłów)
posłowie wybierani na 2 lata w wyborach bezpośrednich - teraz też równych (proporcjonalnie do liczby ludności stanu), tajnych i powszechnych
- pierwotnie 1 mandat na 30 tys., teraz 1/500 tys.
$$ KOMPETENCJE KONGRESU obejmowały sprawy wspólne federacji (wyliczone w konstytucji)
stanowienie prawa: uchwały przedstawiane do podpisu prezydentowi (nie miał prawa sankcji, tylko weto zawieszające) + równorzędność obu izb
$$ Konstytucja (1787) nie zawiera żadnych postanowień dot. SYSTEMU WYBORCZEGO - wybory w każdym stanie wg zasad ustawodawstwa stanowego (stopniowa demokratyzacja):
Pierwotnie wszędzie istniał wysoki cenzus majątkowy (prawo wyborcze mieli tylko właściciele nieruchomości). Na początku XIX w. stany przyznały prawa wyborcze osadnikom (nie mieli ich Indianie i niewolnicy)
- 1870 (rewizja konstytucji) - przyznano prawa wyborcze Murzynom
- 1920 (nowela XIX) - zrównanie praw wyborczych kobiet i mężczyzn
Mimo powyższego wybory po 1920 nie stały się w pełni demokratyczne:
a) system okręgów jednomandatowych
b) ograniczenia mające na celu odsunięcie od wyborów pewnych grup:
- DOMICYL: obowiązek zamieszkiwania w jednym stanie przez 2 lata - ludność uboższa przemieszcza się, gł. za pracą (nawet jeżeli mieszkali te 2 lata, to np. w przyczepie - czy to jest stałe miejsce zamieszkania?)
- ukryte cenzusy majątkowe: „drobna” taksa za udział w głosowaniu; obowiązek posiadania środków na własne utrzymanie (czarni pracowali gł. „na czarno”)
- wymagano umiejętności czytania, pisania i znajomości angielskiego (dużo analfabetów wśród Murzynów + na terenach zabranych Meksykowi dominował hiszpański + czarni mówią slangiem)
- egzamin z konstytucji (specjalnie oblewali)
Luisiana (lata 30): 50% białych - nie głosowało 1-2%; 50% czarnych - nie głosowało 99,….%
1964 (nowela XXIV) - zakaz takich sztuczek i wybory faktycznie dopiero wtedy stały się demokratyczne
2) Władza wykonawcza: PREZYDENT wybierany na 4 lata w wyborach pośrednich dwustopniowych
$$ Pierwotnie zgromadzenia stanowe wyłaniały elektorów (tylu ilu posłów i senatorów), a ci w II fazie wybierali prezydenta i wiceprezydenta. Od połowy XIX w. elektorów powołuje się w wyborach (powszechne, tajne, większościowe)
ustalił się zwyczaj, że kandydaci na prezydenta ustalani przez partie przed wyborem elektorów - wyborcy, głosując na elektorów, w rzeczywistości wybierali prezydenta - w praktyce wybory prezydenckie stały się BEZPOŚREDNIE
wybory są WIĘKSZOŚCIOWE: każdy stan jest okręgiem wyborczym; wystarczy wygrać minimalnie w największych stanach by zostać prezydentem
$$ Konstytucja nie regulowała sprawy wielokrotności wyboru tej samej osoby na prezydenta - ustaliła się praktyka, że max 2 kadencje (Waszyngton odmówił III kadencji w imię demokracji; zasada złamana przez Roosevelt'a - 4 razy; unormowane nowelą XXII z 1947)
- nie liczy się czasu, kiedy wiceprezydent sprawował funkcje prezydenta (np. w wyniku jego śmierci)
$$ Wg konstytucji PREZYDENT ma pełnię władzy wykonawczej w zakresie spraw wspólnych i sprawuje ją niepodzielnie.
- bieżąca polityka wewnętrzna i zagraniczna
- naczelny wódz armii
- mianuje urzędników federalnych, sędziów Sądu Federalnego, ambasadorów i konsulów
- podpisuje traktaty międzynarodowe
- nie ma inicjatywy ustawodawczej ale ma bardzo silne weto zawieszające wobec uchwał Kongresu (do odrzucenia 2/3 głosów)
W praktyce wykształcił się system ORGANÓW WYKONAWCZYCH pomagających prezydentowi w wykonywaniu jego obowiązków
- 1789 - DEPARTAMENTY - odpowiedniki ministerstw (początkowo 3: Stanu, Skarbu i Wojny); na ich czele SEKRETARZE STANU - nominowani przez prezydenta i przed nim tylko odpowiedzialni, doradcy prezydenta i wykonawcy jego rozkazów (nie mieli - tak jak ministrowie w innych krajach - żadnej władzy)
- nie tworzą rządu, nie ma premiera - prezydent zwołuje ich na narady, ale nie jest związany ich opiniami
- 1939 - BIURO PREZYDENTA: gabinet prezydenta, biuro budżetowe itp.
$$ Rozgraniczenie władzy ustawodawczej i wykonawczej:
brak inicjatywy ustawodawczej prezydenta
prezydent nie może rozwiązać ani odroczyć Kongresu
prezydent jest nieusuwalny
członkiem izb Kongresu nie może być osoba dzierżąca inne stanowisko państwowe
$$ Uprawnienia prezydenta rozwinęły się pozakonstytucyjnie. Zdobył coś jak inicjatywę ustawodawczą (raz do roku występuje przed Kongresem z Orędziem: relacja + projekty ustaw)
3) Władza sądowa: NAJWYŻSZY SĄD FEDERALNY i niższe SĄDY FEDERALNE (powoływane przez Kongres) kompetentne tylko w określonych przez konstytucję sprawach (sprawy, w których stroną jest federacja, stan, dyplomata zagraniczny lub obywatele różnych stanów + później - przedmiot sporu powyżej 100 tys. USD)
Wszystkie inne sprawy należą do kompetencji SĄDÓW STANOWYCH, niezależnych od federacji i orzekających we wszystkich instancjach
Konstytucja wprowadza SĄDY PRZYSIĘGŁE w sprawach karnych i cywilnych
$$ Ustawa z 1797: wykształciły się 2 niezależne struktury sądownictwa - federalna i stanowa
a) Federalne sądy powszechne: sądy obwodowe, sądy apelacyjne i Najwyższy Sąd Federalny
sędziowie federalni mianowani dożywotnio, wysokie kwalifikacje
b) Sądy stanowe: podobnie jak federalne, Najwyższy Sąd Stanowy na czele
suwerenne, rozstrzyga w ostatniej instancji wszystkie sprawy nie zastrzeżone dla sądów federalnych
sędziowie stanowi powoływani w drodze wyborów
# Wiele spraw podlega właściwości zarówno sądu federalnego, jak i sądu stanowego - strony mogą wybrać sąd. Jeżeli taka sprawa zostanie rozpatrzona przez sąd stanowy to apelacja nawet do Najwyższego Sądu Federalnego
# Nie wykształciło się odrębne SĄDOWNICTWO ADMINISTRACYJNE, sądy powszechne mają prawo badania zgodności ustaw z konstytucją (federalne - z federalną, stanowe - ze stanową) nie jest to zawarte w konstytucji z 1787 (precedensowy wyrok Sądu Najwyższego z 1803)
Stosunek między władzą ustawodawczą a wykonawczą rozwinął się w innym kierunku, niż przewidziała konstytucja (rygorystyczny trójpodział władzy, równowaga władz). Praktyka konstytucyjna prowadziła do utrwalenia się przewagi władzy wykonawczej nad ustawodawczą - do SYSTEMU „PREZYDENCJALNEGO” oraz do niespotykanego wzrostu znaczenia władzy sądowej.
# Konstytucja przyznawała Kongresowi wpływ na władzę wykonawczą:
$$ impeachment do pociągania do odpowiedzialności konstytucyjnej (za zdradę
stanu, korupcję i inne ciężkie przestępstwa) prezydenta i urzędników federalnych - Izba
Reprezentantów oskarżała, rozpatrywał Senat (do skazania 2/3 głosów)
- nie było odpowiedzialności politycznej organów wykonawczych
$$ prawo uchwalania budżetu
$$ prawo wypowiadania wojny - ale prezydent ma prawo interwencji zbrojnej gdy kraj
X nie wywiązuje się ze zobowiązań
$$ prawo wyrażania zgody na traktaty międzynarodowe zawierane przez prezydenta
(2/3 głosów) i na nominacje różnych urzędników federalnych (zwykłą większością)
odmowa ratyfikowania traktatu wersalskiego
# Formy, w jakich prezydent może mieć wpływ na władzę ustawodawczą:
$$ Formalnie prezydent nie ma prawa inicjatywy ustawodawczej i ani on, ani
ministrowie nie mogą uczestniczyć w obradach Kongresu. Ma jednak obowiązek raz na
rok wygłaszać przed Kongresem Orędzie o Stanie Unii, do którego obecnie zaczęto
dołączać projekty ustaw
$$ Silne weto zawieszające wobec ustaw Kongresu (2/3 głosów by je obalić)
Gwarancje praw obywatelskich
# Konstytucja federalna (1787) nie zawierał gwarancji praw obywatelskich i domagano się wprowadzenia do niej Deklaracji praw obywatelskich na wzór tych z konstytucji stanowych
# 1789-1791 - wprowadzono do konstytucji 10 nowel (Bills of Rights) gwarantujących wolność sumienia, słowa i prasy, prawo swobodnego gromadzenia się, zabezpieczenie własności prywatnej i ochrona oskarżonego w procesie karnym
zasadę równości wobec prawa sformułowano dopiero w połowie XIX w.
Rozwój praktyki konstytucyjnej
# Konstytucja federalna (1787) omawia tylko niektóre zagadnienia składające się na całość konstytucji w sensie materialnym. Wiele zagadnień znalazło rozwiązanie w praktyce konstytucyjnej, która - kształtując ustrój „poza konstytucją” (praeter legem) - doprowadziła do dalszego wzrostu i tak szerokich uprawnień prezydenta ustrój USA nie określa się jako republiki parlamentarnej, lecz jako REPUBLIKĘ PREZYDENCKĄ
szczególny wpływ na rozwój konstytucji miało orzecznictwo Najwyższego Sądu Federalnego
f) System dwupartyjny
# Istniejący dziś podział polityczny na 2 partie - REPUBLIKAŃSKĄ i DEMOKRATYCZNĄ, ukształtował się dopiero w połowie XIX w.
# XVIII w. 2 stronnictwa: FEDERALIŚCI dążący do zacieśnienia federacji i REPUBLIKANIE dążący do utrzymania szerokiej autonomii stanów
program republikanów - wiele postępowych reform (np. zniesienie niewolnictwa)
# Po zwycięstwie w wojnie secesyjnej republikanie - zgodnie z dawnymi centralistycznymi postulatami federalistów - zaczęli głosić zacieśnienie federacji. Przeciwstawiała się im wtedy nowa PARTIA DEMOKRATÓW - sprzeciwiała się zniesieniu niewolnictwa + tendencje antycentralistyczne
różnice pomiędzy nimi stopniowo się zatarły, obecnie mają podobne programy i podobną bazę społeczną - obie stoją na gruncie ustroju kapitalistycznego
Ustrój poszczególnych stanów
# Konstytucja federalna z 1787 nie stworzyła podstaw szerokiej władzy federacji - sprawy nie wymienione w niej jako wspólne należą do kompetencji poszczególnych sfederowanych stanów.
orzecznictwo Federalnego Sądu Najwyższego prowadziło do rozszerzenia władzy organów federacji i podporządkowywaniu poszczególnych stanów państwu federalnemu
# Mimo tego stany zachowały charakter odrębnych państw zarządzających większością swych spraw wewnętrznych niezależnie od federacji.
własne konstytucje zbliżone strukturą do konstytucji federalnej
dwuizbowe parlamenty (poza Nebraską) - tzw. Zgromadzenia Ogólne (Senat i Izba Reprezentantów)
władza wykonawcza - gubernator (wybierany w wyborach bezpośrednich)
w wielu stanach formy demokracji bezpośredniej:
- referendum (od XIX w.) - czasem obowiązkowe (np. dla rewizji konstytucji)
- RECALL - możliwość usunięcia posła czy urzędnika przez głosowanie powszechne
common law angielskie a amerykańskie - różnice
# Od czasu oderwania się USA sądy amerykańskie rozwijały swe orzecznictwo niezależnie od orzecznictwa trybunałów angielskich
# Dualizm ustawodawstwa i sądownictwa - federalne i stanowe
# Większy wpływ prawa stanowionego przez organy federalne (konsolidacje i kodeksy)
1. PREZYDENT I WŁADZA WYKONAWCZA
2. WŁADZA USTAWODAWCZA
3. SĄDOWNICTWO
10