Na podstawie „Pamiętników” Jana Chryzostoma Paska i wierszy Wacława Potockiego scharakteryzuj zjawisko sarmatyzmu

Sarmatyzm był formacją kulturową, która ostatecznie ukształ­towała się w Polsce na początku XVII wieku. Miał on źródła w wydarzeniach społecznych, politycznych, prądach światopo­glądowych tamtego okresu. Był swego rodzaju reakcją na kryzys tendencji uniwersalistycznych, na wszystkie zjawiska wywołane przez reformację i następnie kontrreformację. Był też „dzieckiem” osobliwego, na tle innych krajów Europy, ustroju społeczno-politycznego Polski - demokracji szlacheckiej. Wyrastał z potrzeby odnalezienia, możliwie głębokich, co odpowiadało naszej narodowej megalomanii, korzeni polskości.

Sarmatyzm to ideologia i styl życia szlachty polskiej żywotny w zasadzie aż do XIX wieku. Określał kulturę, normy zachowań, obyczajowość, nawet modę i narodowy strój. Przypisywał szlachcie niezliczone, i zwykle urojone, zalety, sprzyjał dewocyjnej religijności, akcentował niechęć, nieufność do kultury innych narodów, wobec których zachowywał niezmiennie poczucie wyższości - zarówno wobec Wschodu, jak i Zachodu. Poczucie odwrotnie proporcjonalne do swych wąskich horyzontów myślowych. Sarmatyzm był zawsze bardzo odporny na wszelką krytykę, rozliczne wysiłki pisarzy, publicystów niewiele zmieniły w jego kształcie.

Najważniejszym dokumentem, ale i książką pełną uroku, frapującą lekturą, kultury sarmackiej są „Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska.

Biografia autora, bohatera i narratora jednocześnie, stanowi przykład typowej biografii szlacheckiej. Wychowanek szkół jezuickich, żołnierz Czarnieckiego, uczestnik wypraw wojennych do Danii i do Moskwy, ziemianin. Etapy życia autora decydują o układzie „Pamiętników”. Mimo iż dzieło nie zachowało się w całości, przedstawia pełną i bogatą sylwetkę autora. Pasek jest typowym szlachcicem polskim, wychowanym na wzorcach sarmackich. Wykształcenie zdobywał w kolegium jezuickim, podobnie jak większość ówczesnej szlachty. W kolegiach uczono przede wszystkim łaciny i retoryki, ich znajomość przydawała się na sejmikach. Trudno takie wykształcenie nazwać gruntownym i wie­lostronnym, dawało ono niewielką wiedzę o świecie, ugruntowywało za to konserwa­tyzm myślowy, który przejawiał się w niechęci do wszystkiego, co w ja­kikolwiek sposób mogłoby naruszyć istniejący stan rzeczy. Według Paska w Polsce nie potrzeba żadnych zmian i reform, jedyne niebezpieczeństwo, jakie zagraża ojczyźnie, to najazdy nieprzyjacielskie, przed nimi należy się bronić. W ten sposób interpretował on patriotyzm i miłość ojczyzny. Walczył w jej obronie, ryzykował życiem podczas wojen, ale nigdy nie za­pomniał też o własnym interesie. Przyświecała mu nie tylko nadzieja zwycięstwa — na wojnie wielu ludzi bogaciło się. W imię „,złotej wolności” potępiał senatorów, którzy chcieli zapewnić ojczyźnie dziedziczność tronu królewskiego i domagali się ukrócenia szlacheckiej anarchii. Nic dostrzegał trudnej sytuacji kraju, nędzy ludu i szerzącego się bezprawia; naród utożsamiał ze szlachtą. Przeświadczenie o uprzywilejowanej pozycji tej warstwy społecznej znajdowało uzasadnienie historyczne. Sarmaci, czyli szlachta polska, uważali się za potomków dawnych mieszkańców Sarmacji. Własnych korzeni szukano również w starożytnym Rzymie, ale odwoływano się do takich wartości, jak odwaga, męstwo i dzielność. Wartości te ceni autor ,,Pamiętników” bardzo wysoko, bardziej niż rozwa­gę i mądrość. Często mówi o honorze — to dzięki niemu dochował wierności królowi i nie przyłączył się do rokoszu Lubomirskiego. Szlachta nierzadko powoływała się na honor rycerski, w jego imię wielu, tak jak bohater „Pamiętników”, dopuszczało się czynów zgoła nie rycerskich.

Pasek nie litował się nad swymi poddanymi. Nieraz bił chłopów. Nie wykraczało to jego zdaniem poza pojęcie honoru rycerskiego. Procesował się przy tym nieustannie, pił i awan­turował się, zgodnie, jak sam pisał o tym, z modą panującą w Polsce. Pochwala oczywiście ideały ziemiańskie, spokojne życie na wsi, pracę na roli w bliskości natury, ale ich nic realizuje. Podobnie zresztą ustosunkowuje się do ideałów obywatelskich — do­stosowuje je do własnych potrzeb. Patriotyzm reprezentowany przez Paska był „za­ściankowy”, bardzo prowincjonalny, który często przynosi więcej szkód niż korzyści. Opiera się on na megalomanii, przeświadczeniu o wyższości narodu polskiego nad in­nymi, łączy się z konserwatyzmem myślowym. Szwedzi, według Paska, są ,,narodem świńskim”, Rosjanie „narodem jaszczurczym”, Francuzów wyśmiewa, zwyczaje Duńczyków wydają mu się dziwne i niezrozu­miałe. Ten krytyczny stosunek do innych narodów występuje obok pochwały kraju rodzinnego. Zastanawiające jest, że to, co w dawnej Polsce najmniej zasługuje na po­parcie, autor ceni najbardziej. Samowola szlachecka, słabość władzy królewskiej, bezrząd, pusty skarb, całkowita zależność poddanych od panów — to, zgodnie z tym co pisze, świadczy o przewadze Polski nad innymi państwami. Wśród szlachty siedemnastowiecznej długo panował mit o niezwyciężonej Rzeczypospolitej. Polska była „przedmurzem chrześcijaństwa”, wal­kom nadawano charakter religijny. Idee mesjanistyczne głosiły wiarę w opatrzność Boga, który szczególną miłością obdarzył naród polski. Pasek też oddawał się „bo­skiej i jego Najświętszej Matki protekcyi”. Kiedy opisywał wysadzenie w powietrze wieży z żołnierzami duńskimi, nie wzruszało go, że ich ciała spadają na ziemię, tłuma­czył prosto, że święty Piotr nie chciał wpuścić do nieba „heretyków”. Religijność Pa­ska ma również charakter zaściankowy, powierzchowny. W Rzeczypospolitej katoli­cyzm stał się religią dominującą. Wzór szlachcica był wzorem nie tylko świeckim - prawdziwy Sarmata był jednocześnie dobrym katolikiem. Ideały chrześcijańskie uległy spłyceniu, prymitywizacji. Bohater ,,Pamiętników” chodzi często do Kościoła, bierze udział w pielgrzymkach do Częstochowy, składa ofiary, ale przy tym dokonuje zajaz­dów na cudze domy, pije, katuje poddanych. Katolicyzm taki usprawiedliwiał nietole­rancję i przesądy.

Twórczość Paska jest więc wiarygodnym dokumentem mentalności przeciętnego szlachcica polskiego drugiej połowy XVII wieku. W sposób poniekąd mimowolny, poprzez sam temat i charakter wspomnień, kronikarz ujawnia obyczaje, stan świadomości i poziom etyczny braci szlacheckiej.

Wzorzec Sarmaty opisany przez Paska łączy w sobie wzorce religijne i świeckie, rycerskie. Wzorzec, lecz nie ideał — bohaterowi ,,Pamiętników” daleko bowiem do ideału w dzisiejszym rozumieniu tego pojęcia.

Zupełnie inny obraz polskiego Sarmatyzmu przedstawia w swych utworach Wacław Potocki. Jego poezję charakteryzuje ogromny krytycyzm wobec szlacheckiego społeczeństwa XVII - wiecznej Polski. Wiele utworów Wacława Potockiego stanowi ówczesny rachunek obywatelskiego sumienia. Przedstawia nam w rozległy sposób staropolskie życie szlachecko - ziemiańskie. Cechą utworów Potockiego jest dygresyjność, wprowadzanie przeróżnych refleksji. Pisarz okazał się czujnym i krytycznym obserwatorem szlachty, coraz bardziej przywiązanej do swoich przywilejów, a zaniedbującej przy tym obowiązki.

Wacław Potocki był także szlachcicem-ziemianinem. Nauki pobierał u domowego pedagoga. Podobnie jak Pasek w młodości służył wojsku, walczył przeciw Szwedom. Brał ponad to czynny udział w życiu sejmikowym, występując przeciwko anarchii szlacheckiej. Wychowany w środowisku ariańskim, nie chcąc opuszczać kraju po uchwale o banicji arian, przeszedł na katolicyzm.

W twórczości Potockiego szczególne znaczenie miały dwa źródła wzorów: Pismo Święte i tradycja antyczna. W swych utworach często przeciwstawiał sens odczytany w Biblii tradycjom i zwyczajom Kościoła, w pisarstwie łacińskim szukał zaś norm estetycznych oraz wzorów sztuki literackiej.

Wiele jego utworów jest ówczesnym rozrachunkiem obywatelskiego sumienia narodu. Tworzą również swoistą panoramę staropolskiego życia szlachecko-ziemiańskiego oraz pamiętnik intymnych wzruszeń, cierpień i emocji. Potocki dostrzegał bowiem przepaść pomiędzy sarmackimi ideałami, a sarmacką rzeczywistością. Porównanie współczesnych Polaków do dawnych Sarmatów, przodków bez skazy, jeszcze bardziej wyostrzało teraźniejszy upadek moralny szlachty. W jego utworach szlachta jest niezdyscyplinowana, gnuśna, otacza się przepychem, nie myśli o przyszłości. Podobnie jak Pasek, Potocki nie tylko prowadził żywot ziemianina, ale podjął służbę żołnierską - służył w oddziałach hetmana Mikołaja Potockiego na Ukrainie.

W swym najbardziej znanym dziele „Transakcja wojny chocimskiej” przedstawia portret polskiego Sarmaty raczej krytycznie, chciał zmusi szlachtę do zastanowienia się nad sobą. Cały utwór, przerywany jest rozważaniami na temat: oni i my. Poeta porównywał szlachtę dawną oraz współczesną. Zwracał uwagę na zanik tradycji rycerskiej, nieumiejętność wykorzystywania przywilejów i wszechobecną prywatę. Współczesną sobie szlachtę Potocki krytykuje we wszystkich napisanych przez siebie utworach. Potocki w przeciwieństwie do Paska nie spogląda z uwielbieniem na Polskich Sarmatów. Krytykuje konserwatyzm szlachty, jej wykręcanie się od służby wojskowej, brak troski o dobro ojczyzny.

Znakomitymi dziełami Wacława Potockiego, odzwierciedlającymi „zepsucie” polskiej szlachty są: „Zbytki polskie”, „Nierządem Polska stoi” oraz „Pospolite ruszenie”.

W „Nierządem Polska stoi” pisarz zaatakował bałagan prawny, jaki zaistniał w siedemnastowiecznej Polsce. Nikt nie szanował wówczas ustalonych zasad i reguł:

Szlachcic, który nie odda - zaraz mu po szląsku.

Nie stosowano się do nich i łamano je dla własnych korzyści. Porównuje konstytucje do starych kalendarzy:

Co rok to nowe prawa i konstytucyje (...) Poty leżą na stole, poty nam się zdadzą, Póki astrologowie inszych nie wydadzą, Dalej w kąt albo dzieciom do zabawy ...

Ponad to nikt nie wymagał od nikogo przestrzegania prawa. Szlachcicowi, który nie liczył się z zasadami uchodziło to „płazem”. W kraju panowała anarchia, a szlachta nie posiadała żadnego samokrytycyzmu, uważała, że jest najmądrzejsza i najlepsza pod każdym względem.

W „Pospolitym ruszeniu” pisarz satyrycznie przedstawił „waleczność” szlachty oraz ich poczucie obowiązku patriotycznego. Ukazany jest stosunek szlachciców do walki o ojczyznę. Na wieść, że Kozacy szykują się do ataku, żołnierze śpiący w namiotach nawet nie chcieli wstać. Zapewne zmęczeni byli po wieczornej pijatyce i nie chciało im się stanąć do walki. Obudzony żołnierz powiedział:

Bij kto s.. .syna kijem, niech nie plecie!

Kto widział ludzi budzić w pierwospy! Oszalał

Pan rotmistrz abo sobie gorzałki w czub nalał?

Rotmistrz natomiast spotkawszy się z taką reakcją, zrezygnował z dalszych prób budzenia żołnierzy, zdjął zbroję i też poszedł spać.

Opisem wad szlacheckich oraz kleru jest utwór „Zbytki polskie”. Jest to wyraz mentalności i wyznawanych wartości przeciętnego polskiego szlachcica XVII wieku. Autor ubolewa nad całkowitym zanikiem wrażliwości wobec upadku kraju. Polacy bowiem myśleli przede wszystkim o wartościach materialnych, to one były najważniejsze. Martwili się między innymi o to

Żeby sześć zaprzęgano koni do karocy (...)

Żeby srebrem pachołków od głowy do stopy (...)

Żeby pyszne aksamit puszyły sobole (...)

Żeby im grały trąby, skrzypce i wijole (...).

Potocki widział całe zło, jakie zagościło w umysłach polskiej szlachty. Chciał prawdopodobnie uzmysłowić ówczesnemu narodowi, co może wyniknąć z ich postępowania, a także ustrzec przed podobnymi błędami kolejne pokolenia.

Twórczość Potockiego posiada charakter reformistyczny. Poeta i równocześnie szlachecki ideolog broni założeń sarmackiego wzorca społecznego i jednocześnie krytykuje jego realizację. Jego twórczość zyskała miano obywatelskiego sumienia narodu, gdyż twórca realizował tendencje społeczne i moralizatorskie.

Zarówno Jan Chryzostom Pasek jak i Wacław Potocki w swojej twórczości przedstawiają nam zjawisko sarmatyzmu w kulturze polskiej, jednak ich stanowisko różni się od siebie w sposób zdecydowany. Zjawisko sarmatyzmu, mimo że z historycznego punktu widzenia jednoznaczne, jak widać w literaturze przedstawić można w conajmniej dwojaki sposób. Dwojaki, bo przecież oprócz Paska i Potockiego wielu Sarmatów pisało o kulturze i obyczajowości swoich rodaków. Pomimo, iż wydawać by się mogło, że wraz z upływem czasu z polskiej mentalności wykorzenione zostały sarmackie upodobania, można zaobserwować je we współczesnym społeczeństwie. I nie są to, niestety upodobania, charakterystyczne dla sarmatyzmu, rozumianego jako zjawisko pozytywne, jakim był on do lat siedemdziesiątych XVI wieku, związanego z głęboką religijnością, kultem dawności, rodzimości, gloryfikacją dawnych praw, obyczajów, czy też przekonaniem o odrębności kulturowej i narodowej szlachty polskiej, lecz z sarmatyzmem późniejszego okresu, w którym te wszystkie wartości uległy przerysowaniu, a szlachcica cechować zaczęły między innymi ksenofobia, konserwatyzm, zacofanie, egoizm, megalomania i nadmierne umiłowanie hucznych uczt.

Na podstawie „Pamiętników” Jana Chryzostoma Paska

i wierszy Wacława Potockiego scharakteryzuj zjawisko sarmatyzmu

4

---