LISTA I
1. Czy Jan Kochanowski w „Odprawie posłów greckich” zastosował wyznaczniki (cechy) dramatu klasycznego?
„Odprawa posłów greckich” Jana Kochanowskiego to tragedia nawiązująca do tradycji greckiej, której temat zaczerpnięty został z „Iliady” Homera.
W kompozycji utworu Kochanowski zachował reguły klasycznej tragedii greckiej: zasadę trzech jedności (miejsca, czasu i jedności akcji), zasadę decorum (odpowiedności stylu wypowiedzi do wagi osoby i tematu), a także formy budowy tragedii klasycznej (pomija jedynie paradoks - czyli wejście chóru i exodus - zejście chóru). Utwór składa się z 5 epeisodiów (epizodów) przeplatanych pieśniami chóru - stasimonami. Akcję otwiera monolog Antenora (prolog), nieprzekupnego Trojańczyka, a zamyka utwór epilog - scena z Rotmistrzem i Więźniem.
Autor odstąpił od konwencji klasycznej w kilku miejscach: w przypadku tytułu - starożytni lubili umieszczać w tytule imię głównego bohatera (tutaj mamy kluczowe wydarzenie). Brak też ostro zarysowanego konfliktu tragicznego - wybór Aleksandra nie jest wyborem spośród racji równorzędnych, brak udziału Fatum, które zastępowało odpowiedzialność jednostek za czyny. Jan Kochanowski zastosował w „Odprawie...” wiersz biały i sylabotoniczny (III pieśń chóru) jako pierwszy w literaturze polskiej.
2.Powstanie, podział i rola Biblii.
Słowo „Biblia” pochodzi od greckiego słowa „biblos” - co znaczy - łodyga papirusu. Papirus był to rodzaj trzciny rosnącej nad Nilem, jeden z pierwszych materiałów piśmiennych. Później nazwa ta oznaczała zwój papirusu, księgę - „biblion”, słowo „biblia” znaczy dosłownie „księgi”.
Podział: W Biblii wyróżnia się Stary Testament (45 ksiąg od powstania Świata do narodzin Chrystusa). Stary Testament to: Pięcioksiąg Mojżeszowy = Prawo = Tora, Prorocy i Pisma.
W Biblii jest też Nowy Testament (27 ksiąg - od narodzin Chrystusa po Apokalipsę św. Jana). Nowy Testament zawiera: Księgi dydaktyczne (listy), Księgi historyczne (4 Ewangelie i Dzieje Apostolskie), Księgę Prorocką (Apokalipsę św. Jana).
Czas powstania: Stary Testament narastał w ciągu wieków, przyjmuje się, że najstarsze teksty powstały w XIII w. p.n.e. (Pięcioksiąg, najstarsze Psalmy), zaś proces narastania pism Starego Testamentu zakończył się w I w. p.n.e. (Księga Mądrości). Nowy Testament powstał w I w. n.e. (od 51 do 96r. po narodzeniu Chrystusa - wtedy zostały spisane najpóźniejsze księgi - Ewangelia i Apokalipsa św. Jana)
Rola: Biblia jest księgą świętą dla chrześcijan, a Stary Testament także dla wyznawców judaizmu. Biblia to jedno z najważniejszych źródeł naszej kultury: z niej wyrasta światopogląd, system wartości i ocen, bogactwo literatury i sztuki, zawiera uniwersalny kodeks moralny (Dziesięć Przykazań Bożych). Biblia jest magazynem, z którego czerpią pisarze, malarze, rzeźbiarze, muzycy, poeci, wszyscy artyści. Jest to także opowieść o człowieku, o jego uczuciach, złożonej naturze, o jego lękach i znikomości ludzkiej. Biblia daje odpowiedzi na pytania: o powstanie życia, o Boga, o śmierć, o prawdę. Dla znawców literatury jest to księga obfitująca w artyzm języka, jest to zbiór przeróżnych gatunków literackich. Biblia to zapis historii - obyczajów, zdarzeń i osób sprzed wieków. Jest przedmiotem zainteresowań i dyskusji teologów i filozofów. Reżyserzy często powracają do motywów biblijnych, a w każdej epoce literackiej są nawiązania i odniesienia do Biblii.
3.Dokonaj charakterystyki głównych bohaterów „Odprawy posłów greckich”.
Bohaterowie „Odprawy posłów greckich” są różnorodni, ich postawy często różnią się od siebie.
Antenor - to prawy, patriota, którego cechuje prawdomówność, odwaga, sprawiedliwość, uczciwość. Jest nieprzekupny i dalekowzroczny w swoich opiniach. Jest to jednostka, która nawet na straconej pozycji (gdy jego rady zostały odrzucone) walczy do końca, a kiedy nie może zapobiec wojnie daje z siebie przykład troski o przygotowanie kraju do walki i obrony (chociaż beznadziejnej). Antenor to wzór cnót obywatelskich i moralnych, jego postępowanie przesiąknięte jest miłością do ojczyzny.
Aleksander - Parys - to egoistyczny królewicz, przeciwieństwo Antenora. Cechuje go lekkomyślność, zadufanie w sobie, nieuczciwość. W imieniu własnych celów naraża kraj na niebezpieczeństwo, używa nieracjonalnych argumentów, odwołuje się do honoru Trojan, sam nie szanuje prawa i obyczajów.
Priam - to monarcha, który rządzi państwem w oparciu o zdanie większości, zachowuje pozory praworządności, ale sprzyja synowi, nie ma swojego zdania, nie potrafi wykorzystać swojego autorytetu w obronie słusznej sprawy i ojczyzny.
Helena - porwana przez Parysa, ukazana jest w scenie z piastunką i jako bierna słuchaczka relacji Posła. Jest kobietą o dużej inteligencji, zdaje sobie sprawę z niebezpieczeństw w sytuacji krytycznej, ale wyjścia z niej praktycznego nie widzi. Wie, że cokolwiek postanowią-wydać ją Grekom, czy pozostawić w Troi, ona będzie musiała to przyjąć, dlatego też na relację posła odpowiada powściągliwie, długie i szczegółowe sprawozdanie przyjmuje z dystansem i kwituje z milczeniem.
4. Wykaż, w jaki sposób mity greckie funkcjonują w literaturze późniejszych epok.
Mit - to opowieść, która przedstawia i organizuje wierzenia danej społeczności. Mity dzielimy na: kosmogoniczne - mówią o powstaniu świata, teogoniczne o bogach, antropologiczne - o człowieku i opisują dzieje rodów - mity genealogiczne. Mity greckie funkcjonują w literaturze późniejszych epok poprzez liczne nawiązania. Wiele symboli, metafor utrwaliło się w literaturze np. z mitu o Syzyfie utrwalił się zwrot „syzyfowa praca”- co oznacza bezowocny wysiłek, wartość symboliczną lub metaforyczną mają utrwalone w języku zwroty np. „pięta Achillesa”, „róg obfitości”, „puszka Pandory”. Wiele dzieł podejmuje tematy rozpoczęte w opowieściach mitycznych. Wątki mityczne przetrwały w baśniach ludowych np. motyw jabłka, olbrzyma o niezwykłej sile, a z baśni przeniknęły do innych utworów literackich. Utrwalone pierwsze wzory ludzkich postaw i zachowań są aktualizowane w literaturze późniejszych epok np. czułość matki(Demeter), zbuntowanego wobec bogów społecznika (Prometeusz), czy marzyciela (Ikar). Są to archetypy - pradawne, niezmienne wyobrażenia tkwiące w świadomości zbiorowej każdej społeczności. Z mitów wywodzą się stałe obrazy i motywy pojawiające się na kartach dalszej literatury np. Amor przeszywający serce strzałą, Arkadia, czy „złoty wiek”.
5. Dlaczego „Powrót posła” J. U. Niemcewicza określamy mianem komedii politycznej?
Komedia polityczna - to odmiana komedii satyrycznej, jest formą krytykującą określone poglądy polityczne i metody rządzenia. „Powrót posła” Juliana Ursyna
Niemcewicza jest taką komedią polityczną powstałą w czasie obrad Sejmu Wielkiego i miała określony cel: propagować reformy, wystąpić przeciw konserwatystom, dlatego schemat tej komedii jest prosty. Niemcewicz skontrastował ze sobą pary bohaterów pozytywnych i negatywnych, jednych wskazując jako wzorce godne naśladowania, a drugich ośmieszając. Gadulskiego kompromitują wypowiedzi oraz poglądy, jego żonę - sposób zachowania oraz język. Styl Szarmanckiego cechuje zmienność wynikająca z cynizmu bohatera i jego lekkomyślności. Wykorzystując dowcip językowy, komizm sytuacji, oraz postaci Niemcewicz ośmiesza swoich bohaterów demaskując ich głupotę i próżność. Autor zachował klasyczną zasadę trzech jedności (miejsca, czasu i akcji), ponieważ jest to komedia polityczna akcja jest ograniczona, a wypowiedzi bohaterów służą prezentacji poglądów dwóch przeciwstawnych ugrupowań politycznych: obozu konserwatywnego oraz zwolenników reform. Niemcewicz szydzi z ciemnoty starosty Gadulskiego i jego żony, a chwali patriotyzm Dobrójskich. Gani sarmacką pychę, skąpstwo i egoizm. Komedia kończy się ślubem szlachetnych ozdobionym aktem uwłaszczenia chłopów. Zostały tutaj odzwierciedlone poglądy Niemcewicza i zwolenników reform, głównie w wypowiedziach Walerego i Podkomorzego. W trudnym dla Polski okresie komedia miała pełnić rolę agitacyjną, zadaniem jej twórcy było przekonać społeczeństwo do konieczności przeprowadzenia reform.
6. Wyjaśnij, na czym polega tzw. „kwestia homerycka” (problem homerycki)?
Kwestia homerycka (problem homerycki) to spór o istnienie i pochodzenie Homera oraz autorstwo „Iliady” i „Odysei”. O miejsce pochodzenia Homera spierało się siedem miast (Smyrna, Chios, Kolofon, Itaka, Pylos, Argos, Ateny). Być może pochodził z Chios. Uczeni utylitaryści uważają, że Homer jest autorem zarówno „Odysei” jak i „Iliady”, uczeni separatyści uważają, że jest autorem tylko „Iliady”, a uczeni pluraliści, że nie jest autorem ani „Iliady” ani „Odysei”. Spierano się nawet, czy w ogóle istniał, ale ostatnie badania potwierdzają, że oba eposy stworzył jeden człowiek w VIII w. p.n.e.. Z jego imienia wywiedziono tezę, że był ślepy, a tradycja głosi, że jako starzec był ubogi.
7. Wykaż, że „Treny” Jan Kochanowskiego, są dramatami myśli i wyrazem kryzysu filozoficznego twórcy.
Tren - to krótki utwór liryczny oparty na motywach żalu i smutku po śmierci bliskiej osoby lub znanej powszechnie szanowanej osobistości. Przyczyną powstania „Trenów” Jana Kochanowskiego była śmierć jego córki - Urszulki. Ten cykl 19 utworów to wielka rozprawa filozoficzna, rozrachunek z dotychczasowymi przekonaniami, z wiarą w sens i ład życia. Dawny wyznawca harmonii przeżywa kryzys światopoglądowy prowadzący do gniewnego buntu, do przekonania o cnocie nie nagradzanej i klęsce nie zawinionej. Pierwsze treny są bardziej opisowe, poeta przywołuje obraz córeczki, jej wygląd, rzeczy. Potem obserwujemy narastanie opisywanego smutku, żalu, cierpienia, które apogeum ma w trenie IX i X. Tutaj jest tragiczne załamanie, niemal bunt przeciwko Bogu, zwątpienie w przyszłe życie. Kryzys mija, przychodzi uspokojenie. Pocieszenie i powrót do Boga przynosi „Sen” - tren XIX. Poeta otrzymuje pocieszenie z ust zmarłej matki objawiającej mu się we śnie z Urszulką na ręku. Wyjaśnia ona synowi, iż Urszulka dzięki śmierci uniknęła cierpień śmierci i zyskała wieczny, duchowy spokój. Napomina także poetę, aby z godnością po ludzku znosił wszystko to co się człowiekowi może przydarzyć.
Bardzo spodobał mi się i zachęcił do refleksji hymn Jana Kochanowskiego „Czego chcesz od nas Panie”. Jest to entuzjastyczna pochwała Boga jako stwórcy doskonale urządzonego świata. Kochanowski zawarł w nim pochwałę tego dzieła - afirmację świata i życia. Wyeksponował uczucia człowieka wobec Boga: wdzięczność, zaufanie, podziw,
miłość, wiara. Kochanowski ukazał Boga jako doskonałego artystę tworzącego piękny świat. Poeta chwali świat harmonijny, doskonały: ujarzmił Boga morza, wprowadził porządek dnia i nocy, przemienność pór roku. Bóg przejawia się nam w naturze. Ten utwór skłania do refleksji nad pięknem świata, życia, doskonałością stworzenia.
lub
Do refleksji nad naszym życiem zachęcił mnie cykl trenów J. Kochanowskiego. Treny” Jana Kochanowskiego powstały po śmierci córki poety, Urszulki. Cykl został wydany w Krakowie w 1580r. Treny tworzą cykl 19 utworów odrębnych artystycznie, ale powiązanych tematycznie i kompozycyjnie. Ukazują kolejne stadia przeżyć ojca nieutulonego po śmierci dziecka. Obrazuje załamanie harmonijnej i pełnej ufności filozofii renesansowego twórcy, kryzys i zwątpienie w Boga ustępują jednak pocieszeniu i ponownemu zaufaniu.
Pierwsze treny przedstawiają postać Urszulki jej zalety i cnoty, dalsze demonstrują żal i załamanie aż do pocieszenia , które otrzymuje poeta z ust (zmarłej matki ukazującej mu się we śnie z córeczką na ręku - tren XIX).
Treny zachęcają do refleksji nad naszym życiem, zmuszają do zastanowienia się nad ludzkim cierpieniem i smutkiem, nad sensem życia i prawdziwością naszej wiary.
8. Wykaż, że „Odprawa posłów greckich” oraz „Pieśń o spustoszeniu Podola” J. Kochanowskiego są wyrazem troski obywatelskiej poety.
„Odprawa posłów greckich” oraz „Pieśń o spustoszeniu Podola” Jana Kochanowskiego są wyrazem troski obywatelskiej poety.
„Odprawę posłów greckich” odczytano jako wyraz poparcia wyprawy wojennej Batorego, zaś niesnaski w starożytnej Troi odnoszono bezpośrednio do swarów w ówczesnej Rzeczypospolitej, a w poszczególnych postaciach tragedii doszukiwano się pierwowzorów wśród elity politycznej państwa. Kochanowski ukazując pod pozorami Troi szesnastowieczną Rzeczpospolitą przestrzega władzę i posłów, gromi prywatę, konstruuje wzór godny naśladowania - Antenora. Monolog Ullisesa to krytyka szlachty: przekupstwa, lenistwa, próżniactwa, życia ponad stan, wygodnictwa, egoizmu i braku męstwa.
„Pieśń o spustoszeniu Podola” - to kolejny utwór w którym poeta wyraża troskę o dobro ojczyzny. Kochanowski odwołuje się do autentycznego wydarzenia historycznego z roku 1575, kiedy w Polsce zapanowało bezkrólewie po ucieczce Henryka Walezego . Armia tatarska napadła wówczas na Podole. Utwór ten to odezwa poetycka do Polaków, aby zorganizowali zaciężne wojsko i opodatkowali się dla dobra kraju. W tej pieśni jest także przedstawiona krytyka leniwego szlachectwa, prywaty, wygodnictwa. W zakończeniu utworu jest ironiczna obawa autora, że Polacy nie wyciągają wniosków z przykrych doświadczeń, a powinni uczyć się na swoich błędach.
9. Omów gatunki literackie, jakie uprawiali pisarze i poeci renesansu - przykłady i podstawowe zagadnienia.
Gatunki literackie uprawiane w renesansie:
Pieśni -Pieśń - utwór liryczny odznaczający się dźwięcznością, układem stroficznym. Nazwa świadczy o tradycyjnym związku poezji z muzyką i o jego powstaniu z pieśni obrzędowych, starożytnych i rodzinnych ludowych. Przykład: „Pieśń” Jana Kochanowskiego. Tematem ich jest pochwała życia np. („Pieśń świętojańska o Sobótce”), a także troska o dobro ojczyzny np. („Pieśń o spustoszeniu Podola”).
Treny - Tren - to krótki utwór liryczny oparty na motywach żalu i smutku po śmierci bliskiej osoby lub znanej, powszechnie szanowanej osobistości.
Przykład: „Treny” Jana Kochanowskiego pisane były po śmierci córki poety -Urszulki. Kochanowski żałował w nich swój ból, smutek, żal po stracie ukochanej córeczki.
Fraszki - Fraszka - z. j. włoskiego „frasca” - dosłownie gałązka, przenośny drobiazg, rzecz drobna. Jest to krótki utwór wierszowany o różnorodnej tematyce i nastroju. Fraszki mogą być humorystyczne, żartobliwe, poważne. Przedmiotem fraszek może być wszystko: rzecz, zdarzenie, osoba. Nazwę fraszki wprowadził Jan Kochanowski.
Przykład: Fraszki Jana Kochanowskiego: Tematem ich jest pochwała przyrody np. („Na lipę”), refleksje filozoficzne np. („O żywocie ludzkim”, „Do snu”), wydarzenia tamtego czasu (np. „Na most warszawski”), krytyka złych obyczajów („O kaznodziei”).
Sielanki - Sielanka - pogodny utwór idealizujący życie ludu na tle przyrody. Może mieć charakter liryczny, epicki i dramatyczny.
Przykład: „Sielanki” Szymon Szymonowic. Pisał sielanki o urokach życia na wsi, ale również pisał sielanki realistyczne, niekonwencjonalne np. „Żeńcy”, gdzie jest pokazane życie wsi ze wszelkimi okrucieństwami i konfliktami.
Sonet - utwór składający się z 2 strof 4-wersowych i 2 strof 3-wersowych.Dwie pierwsze zwrotki są opisowe, a dwie ostatnie refleksyjne.
Przykład: „Sonety” Mikołaja Sępa Szarzyńskiego - są przełomowe, jeszcze renesansowe, ale zapowiadające następną epokę - barok. Tematem jest wiara w wartość życia, żal za jego przemijaniem, nietrwałość rzeczy ziemskich.
Kazanie - głównie kazania ks. Piotra Skargi. Jego „Kazania sejmowe” to wizja upadku i nieszczęść ojczyzny. Pokazywał przyczyny zagłady kraju: obojętność, chciwość, niezgodę, niesprawiedliwe prawa, osłabianie władzy króla.
Kazanie - typ wypowiedzi publicystycznej nacechowanej dydaktycznie, w której pouczający uważa się za głosiciela prawdy płynącej z urzędu Kościoła.
Dialog - szereg wypowiedzi dwu lub więcej osób, których wypowiedzi następują kolejno i wiążą się ze sobą.
Przykład: „Krótka rozprawa między trzema osobami” Mikołaja Reja. To krytyka światłych warstw społeczeństwa, kleru i szlachty. Wiele zarzutów pada pod ich adresem m. in. zaniedbywanie obowiązków obywatelskich.
10. Zinterpretuj dwa wybrane utwory doby średniowiecza o tematyce świeckiej.
Wiersz „O zachowaniu się przy stole” powstał w I połowie XV wieku, a autorem był Przecław Słota. Utwór należy do nurtu literatury dworskiej, ma charakter obyczajowo - dydaktyczny, to pierwszy polski savoir - vivre. Autor poucza biesiadników jak powinni zachowywać się przy stole. Gospodarz powinien podać wszystko co ma najlepsze, a goście nie powinni się rozpychać, ale siadać przy stole spokojnie. Przy stole nie należy się objadać, nie należy sięgać po potrawy przez drugiego człowieka, koniecznie przed biesiadą trzeba umyć ręce i usługiwać przy stole damom. Jest to barwny obrazek dworskiej obyczajowości średniowiecznej.
Utwór „Satyra na leniwych chłopów” pochodzi z II połowy XV w. Autor utworu jest nieznany, tytuł nadano po odnalezieniu tekstu. Wiersz przedstawia istniejące stosunki społeczne między stanem szlacheckim, a chłopskim. Autor - szlachcic narzeka na leniwe wypełnianie obowiązków pańszczyźnianych przez chłopów. Chłop nie zdobywa się na jawne wystąpienie, bo jest za słaby, ale stać go na sabotaż: gubi narzędzia, psuje je, traci czas na naprawę. Utwór jest przestrogą dla szlachty, aby pilnowała się przed oszustwem i przebiegłością chłopów, którzy nie chcą odrabiać pańszczyzny.
11. Obraz społeczeństwa polskiego w utworach Mikołaja Reja.
Mikołaj Rej w swoich utworach przedstawia obraz społeczeństwa polskiego. W „Krótkiej rozprawie między trzema osobami” przedstawia wady szlachty, kleru i chłopstwa. Wiele zarzutów pada pod adresem szlachty i kleru: zaniedbywanie obowiązków, chciwość w ściąganiu ofiar, krytyka odpustów, kiedy to miejsce kultu zamienia się w jarmark. Krytykuje także szlachtę za prywatę posłów, życie ponad stan, kłótliwość. Rej pokazał, że wszystkie te bezprawia i nadużycia szlachty i kleru uciskają chłopów. Wyrazicielem krzywdy chłopskiej jest Wójt, który uskarża się na ucisk, nieludzkie traktowanie i liczne obciążenia.
W „Żywocie człowieka poczciwego” Mikołaj Rej przedstawia życie przeciętnego szlachcica - ziemianina. Jest to wzór życzliwego dla swych poddanych pana, dbającego o swoje gospodarstwo i czerpiącego radość z jego rozkwitu. Życie stanu ziemiańskiego to życie spokojne, pełne harmonii, radości, niezależne, życie w zgodzie z przyrodą. Rej przedstawia też szlachtę i ośmiesza wady tych, którzy pysznią się swoim pochodzeniem, bogactwem, tych którzy udają mądrych, a w rzeczywistości to „głupcy”. Oni nie umieją się właściwie zachować, otaczają się tylko pochlebcami. Rej uważa, że aby być szlachcicem trzeba być człowiekiem szlachetnym, poczciwym, przyjaznym dla innych.
12. Wyjasnij na czym polega tragiczny konflikt w „Antygonie” Sofoklesa.
Konflikt tragiczny w „Antygonie” Sofoklesa polega na konflikcie racji moralnych i politycznych. Antygona wbrew zakazowi prawa panstwowego postanawia pochowac swojego brata Polinejkesa uznanego za zdrajcę. Jest ona reprezentantka praw ludzkich - milosc do brata, milosc rodzinna kaze jej pochować Polinejkesa bez względu na to kim on był. Antygona ma silne poczucie odpowiedzialnosci za rodzine, za jej los zarówno za zycia jej czlonkow, jak i po smierci. Wypelnia ona prawa boskie nakazujace zmarlych uczcic pogrzebem. Jest przekonana, ze prawa boskie i tradycje sa wazniejsze niż prawa ludzkie. Uwaza, ze uczucia jednostki, uczucia siostry do brata nie mogą być zdeptane przez bezduszny rozkaz wladcy. Polinejkes i Eteokles - bracia Antygony zgineli w walce, Polinejkes jedna zdradzil ojczyzne, Kreon, który objal tron wydal rozkaz zakazu pogrzebania jego zwlok. Jego los miał odstraszac innych zdrajcow. Zgodnie z interesem panstwa należy takich ludzi jak Polinejkes karac, takich którzy sprowadzili na kraj obce wojska. Wydany zakaz obowiazywal wszystkich, dobro panstwa wymagalo, aby obywatele panstwa przestrzegali prawa. Wszyscy obywatele sa rowni wobec praw panstwowych, nie można robic wyjatkow nawet dla corki krolewskiej. Kreon uwazal, ze dobro kraju jest wazniejsze niż uczucia rodzinne, dobro ogole musi być wazniejsze niż sprawy jednostki. Kreon wydal rozkaz sprzeczny z wola bogow i odwieczna tradycja, ale nie zawahal się, nie cofnal go i skazal tym Antygone na smierc, bo przeciwstawila się prawu panstwa. Ona grzebiac zwloki Polinejkesa była swiadoma swojego czynu, wedziala ze tym postepowaniem prowadzi siebie do smierci. Chciala pozostac wierna swoim uczuciom, prawom i wartosciom boskim. Kreon był krolem, wprowadzil zakaz i pragnal, aby wszyscy go przestrzegali, uwazal, ze tego wymaga dobro panstwa i calego spoleczenstwa. Kreon zrozumial swój blad, chcial cofnac decyzje o uwiezieniu i skazaniu na smierc Antygony, ale było już za puzno. Antygona popelnia samobojstwo, potem ginie syn i zona Kreona. Konflikt praw boskich i praw panstwowych, wladzy i uczucia doprowadzily do tragedii.
13. „Zło rodzi zło” - zilustruj tę myśl na podstawie dramatu W. Szekspira „Makbet”.
„Makbet” Williama Szekspira to dramat, który obrazuje ludzką ambicję niszczącą żądze władzy, odwieczną prawdę, iż nie można zbudować trwałej struktury na przemocy i krzywdzie. Ilustruje myśl, że „zło rodzi zło”. Dowodzą tego dzieje Makbeta - szkockiego wodza, którego poznajemy w ekspozycji dramatu jako wzorowego rycerza, wiecznego wasala, króla Szkocji. Zło, które wkrada się do jego duszy zasiane jest przez przepowiednię wiedźm. Szekspir pokazuje nam na ile człowiek jest podatny na zło i czy potrafi się mu oprzeć. Budując portret psychologiczny Makbeta Szekspir ukazuje człowieka chorobliwie ambitnego, ale o niezwykle słabym charakterze, który stanie się przyczyną jego tragedii. Podatny na sugestię Makbet rozważa, czy zła przepowiednia może głosić dobre rzeczy, ze swymi wątpliwościami dzieli się z chorobliwie ambitną małżonką. Makbet początkowo wzdryga się na myśl o zbrodni, jest ona dla niego czymś abstrakcyjnym, niemożliwym do popełnienia, sprzeczna z kodeksem rycerskim. Ten słaby i tchórzliwy człowiek zabija Dunkana ze strachu przez Lady Makbet, aby dowieść jej, że jest prawdziwym mężczyzną, mocnym, bezwzględnym i żądnym władzy, która mu się należy. Po zabiciu Dunkana i jego sług Makbeta dręczą wyrzuty sumienia, jednak ta pierwsza zbrodnia spycha go na drogę zła, które rodzi zło, ze wzorowego rycerza staje się mordercą żądnym krwi i tyranem zaślepionym władzą. Zdobytą koronę okupuje łańcuchem kolejnych zbrodni popełnionych z obawy przed ujawnieniem prawdy o królobójstwie. Druga przepowiednia czarownic głuszy w nim wszelkie wątpliwości. Wyzuty z ludzkich uczuć i sumienia skazuje na śmierć Banka, Makdufa, syna Banka, a gdy tym dwóm ostatnim udaje się ujść a życiem zabija żonę Makdufa, staje się krwiożercą bestią, tyranem znienawidzonym przez lud, który zowie go „psem z piekła”, „zbójcem”. Makbet staje się uosobieniem zła.
Makbeta jedna zbrodnia pchnęła do łańcucha innych zbrodni, zło rodziło kolejne zło, życie jego stało się pasmem morderstw, tyrani, śmierci i zła.
14. Wieś polska w literaturze staropolskiej - omów zagadnienie na podstawie wybranych utworów:
W literaturze staropolskiej często przedstawiano wieś polską. Jan Kochanowski w „ Pieśni świętojańskiej ” zawarł pochwałę życia na wsi , opisuje czasy zbiorów , prace wiejskie , przyrodę : lasy , zboża. Życie na wsi to poczucie bezpieczeństwa , swobody , gwarancja życia uczciwego , niezależność materialna. Wieś polska to także radość (pieśni , tańce , polowania) , wartości moralne - młodzież szanuje starszych.
Obraz wsi przedstawia także Mikołaj Rej w „ Żywocie człowieka poczciwego ”. Autor chwali wieś i życie na wiejskie , przedstawia rozwagę , umiar , umiejętność czerpania radości z życia ziemianina. Jest to panorama życia ziemianina. M. Rej rysuje cztery okresy życia człowieka ludzkiego , tak jak są cztery pory roku.
Szymon Szymonowic w sielance realistycznej „ Żeńcy ”ukazał wieś polską z całym konfliktem społecznym.
Trudy pracy , okrucieństwo dozorcy wplątane są w wizję szczęścia ; marzenie o sprawiedliwości , o godnej pracy w zgodzie i łonie natury.
Pokrzywdzone i uciskane chłopstwo ukazał M. Rej w „ Krótkiej rozprawie między trzema osobami ”.
Wójt (przedstawiciel chłopstwa) skarży się na uciski i nieludzkie traktowanie. Wady ustroju pańszczyźnianego , zaniedbywani obowiązków przez duchowieństwo i szlachtę uderza głównie w chłopów.
Literatura staropolska przedstawia sielankowe życie na wsi , pełne radości i harmonii , ale także jego ujemne strony ; ucisk , krzywdę ze strony wyższych stanów.
15. Znaczenie twórczości J. Kochanowskiego w dziejach literatury polskiej:
Jan Kochanowski Jest zwany ojcem literatury polskiej. Jego znaczenie dla naszej literatury jest ogromne. Pozostawił po sobie olbrzymi dobytek literacki : liryki , elegie , dramat - „Odprawa posłów greckich” , „ Fraszki” , „Pieśni” , „Treny” , „Psałterz Dawidów” , „Satyry” - „Zgoda”, „Proporzec i Pamiątka”. Napisał pierwszy polski utwór - „Wiersz o śmierci Jana Kochanowskiego”. Tworząc zbiory fraszek wprowadził do Literatury polskiej pojęcie fraszki - dosłownie, gałązka , bogata , przenośnie rzecz drobna. Jest to krótki utwór wierszowany , liryczny o różnej tematyce. Wcześniej fraszki zwane były facecją lub figlikiem , dworzenką. Stworzył cykl trenów jako pierwszy w literaturze Polski. Tren był to krótki utwór liryczny oparty na motywach żalu i smutku po śmierci bliskiej osoby lub znanej powszechnie szanowanej osobistości. Kochanowski jako pierwszy poświęcił je dziecku , łamię sztuczną konwencje starożytną , pełną sprzecznej rozpaczy , daje realistyczny obraz cierpiącego człowieka i oddaje atmosferę domu rodzinnego. Kochanowski stworzł parafrazę 150-ciu psalmów ze starego testamentu „Psałterza Dawidów” nie wzorujący się na żadnym z poprzedników.
W ”Odprawie posłów greckich” wprowadził wiersz biały i wiersz sylabiczny , którym jest trzecia pieśń chóru - „O białoskrzydła morska pławaczko...”. Pod względem artystycznym „Odprawa posłów greckich” była samotnym osiągnięciem bez polskich wzorów i naśladowców , był to pierwszy polski dramat nowożytny. Wielką wartość ma także zbiór pieśni , hymn , „Czego chcesz od nas Panie”, znany jest i śpiewany w całej Polsce.
Poezja Jana Kochanowskiego wyrażała niepokoje dotyczące ludzkiej , egzystencji , małej i wielkiej. Jego twórczość ukazywała piękno świata , uroków życia zewnętrzne i wewnętrzne piękno człowieka , bogactwo myśli ludzkiej i urodę wyróżniającego ja słowa. Kochanowski dbał o formą artystyczną swoich utworów , która do dziś zachwyca krytyków literackich.
16. Omów wzór osoby świętego z epoki średniowiecza:
Święty z epoki średniowiecza to człowiek , który modlitwę i Boga przedkłada nad ofertę ziemiańskiego życia. Biografię i wzór osoby świętego przedstawia „ Legenda o św. Aleksym ”. Bohater już w dzieciństwie i wczesnej młodości przewyższał cnotami chrześcijańskimi swoich rodziców. Poślubił zgodnie z wolą ojca „ królewnę ” , ale przyrzekł dochować czystości , dlatego za przyzwoleniem żony porzuca potajemnie rodzinny dom , rozdaje swe bogactwa biednym i wyrusza na tułaczkę. Obserwujemy potem upokorzenia , ubóstwo i żebractwo Aleksa , jego umartwienia były tak skrajne , że cudownie interweniowała w jego obronie Matka Boska. Święty z epoki średniowiecza unika sławy i chwały. Aleksy zmieniał miejsca pobytu , aż trafił wreszcie pod dom ojca , tam nierozpoznany znosił upokorzenia i żył jak żebrak , cierpi dla chwały Bożej. Dopiero jego śmierć odsłania tajemnicę jego życia i pochodzenia. Liczne cuda następują po jego śmierci : dzwony same biją , ciało posiada uzdrowicielską moc. Tak wyglądał wzór świętego w średniowieczu , żyje w ubóstwie zapomnieniu a potem w chwalebna śmierć i szereg cudów po niej. Osoba świętego często pochodziła z bogatych rodów.
17. Który z utworów literatury staropolskiej dostarczył Ci najwięcej przeżyć i pobudził do myślenia? Omów go:
Bardzo spodobał mi się i zachęcił do refleksji hymn Jana Kochanowskiego „ Czego chcesz od nas Panie ”. Jest to entuzjastyczna pochwała Boga jako Stwórcy doskonale urządzonego świata. Kochanowski zawarł w nim pochwałę tego dzieła - afirmację świata i życia. Wyeksponował uczucia człowieka wobec Boga : wdzięczność , zaufanie , podziw , miłość , wiara. Kochanowski ukazał Boga jako doskonałego artystę tworzącego piękny świat. Poeta chwali świat harmonijny , doskonały : ujarzmił Bóg morza , wprowadził porządek dnia i nocy , przemienność pór roku. Bóg przejawia się nam w naturze. Ten utwór skłania do refleksji nad pięknem świata i życia , doskonałością stworzenia.
-LUB-
Do refleksji nad naszym życiem zachęcił mnie cykl trenów Jana Kochanowskiego. „ Treny ” J. Kochanowskiego powstały po śmierci córki poety - Urszulki. Cykl został wydany w Krakowie w 1580 roku. Treny tworzą cykl 19-nasu utworów odrębnych artystycznie , ale powiązanych tematycznie i kompozycyjnie. Ukazał kolejne stadia przeżyć ojca nienaturalnego żalu po śmierci dziecka. Obrazują załamanie harmonijnej i pełnej ufności filozofii renesansowego twórcy , kryzys i zwątpienie w Boga ustępuje jednak pocieszeniu i ponownemu zaufaniu. Pierwsze treny przedstawiają postać Urszulki , jej zalety i cnoty , dalsze demonstrują żal i załamanie aż do pocieszenia, które otrzymuje poeta z ust zmarłej matki ukazującej się mu we śnie z córeczką na ręku. (tren 19)
Treny zachęcają do refleksji nad naszym życiem , zmuszając do zastanowienia się nad ludzkim cierpieniem i smutkiem , nad sensem życia i prawdziwością naszej wiary.
18. Jak rozumiesz wiersz J. A. Morsztyna pt. „Niestatek”? Wskaż i określ funkcję środków wyrazu artystycznego charakterystycznych dla baroku:
Utwór „ Niestatek ” Jana Andrzeja Morsztyna został zbudowany w oparciu o ciąg wyliczeń ukazujących nieprawdopodobne , niezgodne z naturą świata i człowieka zdarzenia. Każda kolejna sytuacja poprzedzona słowem „ prędzej ” prowadzi do zaskakującej puenty.
O wiele bardziej możliwe wydaje się poecie , że kolej rzeczy tego świata zmieni swój bieg niż kobieta stanie się stateczną. Łatwiejsze zdaje się być pochwycenie wiatru i słonecznych promieni , uspokojenie wzburzonego morza , zamknięcie w dłoni świata , uniknięcie poparzeń w kontakcie z ogniem , złapanie obłoków , ugaszenie łzami Etny , uzdrowienie szalonego , niezmienność losu , pogodzenie śmierci i zabawy , odnalezienie prawdy w poezji , we śnie ucieczka słońca do jaskini , pokój w więzieniu , zaludnienie pustyni , zanik rozumu i mowy , niż znalezienie uczciwej kobiety. Zaskakująca wymowa puenty podkreślona została przez ciąg nagromadzeń , metafor , parafraz , które skontrastowane z ostatnim wersem utworu wzbudzają zdumienie i zaskoczenie czytelnika. Wiersz ma charakter dworskiego żartu , wyszukane środki stylistyczne i zamysł kompozycyjny oparty na oryginalnym koncepcie kryją w sobie błahą nieprzystającą do bogactwa formy treści.
19. W których powieściach J. Kochanowski daje wyraz postawy patriotycznej ? Jak poeta pojmuje miłość do ojczyzny ?:
Jan Kochanowski przejawia swój patriotyzm i troskę o dobro kraju w „Pieśń o spustoszeniu Podola”. Tam odwołuje się do autentycznego wydarzenia historycznego z 1575 roku , kiedy to w Polsce zapanowało bezkrólewie po ucieczce Henryka Walezego , a armia tatarska napadła wówczas na Podole i wzięła Polaków w jasyr. Wiersz ma charakter odezwy poetyckiej do rodaków , dla których napaść barbarzyńskiego ludu jest hańbą. Przyczyną tego wydarzenia jest bezkrólewie i brak władzy. Autor wzywa do opodatkowania się na uzbrojenie kraju i zorganizowanie zaciężnego wojska. Kochanowski krytykuje prywatę , wygodnictwo szlachty , nawołuje do pomszczenia krzywd. Obawia się , że Polacy nie umieją wyciągać wniosków z przykrych doświadczeń przeszłości. Swoją patriotyczną postawę Kochanowski ujawnia także w „Pieśni o cnocie” (pieśń 12). Twierdzi że cnota sama w sobie jest wartością najcenniejszą jest nagroda, nie ogląda się na ludzką ocenę. Człowiek cnotliwy to ten , który oddał się w służbę ojczyźnie. Formuje dewizę życiową : „ A jeśli droga otwarta do nieba tym co służą ojczyźnie ”.
Jan Kochanowski miłość do ojczyzny pojmuje jako wypełnienie swoich obowiązków , służenie ojczyźnie , obrona Rzeczypospolitej przed wrogiem zewnętrznym , wyrzeczenie się egoizmu , prywaty , szanowania swoich poddanych przez szlachtę. Miłość do ojczyzny powinna być najważniejsza w życiu obywateli.
20. Nowatorstwo dramatu elżbietańskiego - na podstawie wybranego tworu W. Szekspira:
Konstrukcja utworu Williama Szekspira „ Makbet ” jest utrzymana w stylu dramatu elżbietańskiego. Nazwa pochodzi od okresu panowania królowej Elżbiety - wtedy powstawały takie dramaty. Szekspir złamał klasyczną regułę trzech jedności : miejsca , czasu, akcji. Akcja dramatu rozgrywa się w hrabstwach Szkocji - na odludziu - scena pierwsza , w obozie wojskowym , w zamku w Forres, w pokoju na zamku Makbeta , w lesie niedaleko od zamku Forres , na wrzosowisku , w ciemnej jaskini , trzecia scena aktu czwartego dzieje się w Anglii w okolicach zamku Dunzynen, w tym zamku dziej się akt piąty. Wypadki zostały osnute wokół rzeczywistych XI wiecznych zdarzeń . Szekspir to do dramatu wprowadził przyrodę jako zło - sceny rozgrywają się w lesie , na wrzosowisku , zjawiska atmosferyczne potęgują nastrój strachu , grozy. Szekspir złamał regułę trzech aktów na scenie , wprowadził sceny zbiorowe - scena z czarownicami , scena w zamku Dunzynen - Makbet, Seyton i żołnierze Malkolma , Makbet , lordowie i żołnierze. Autor tragedii buduje , rozwija według schematu : wprowadzenie - przepowiedni czarownic zawiązanie konfliktu - Makbet popełnia pierwszą zbrodnie , rozwój - popełnienie następnej zbrodni , punkt kulminacyjny to pojedynek Makbeta z Makdufem i zakończenie - śmierć Makbeta i Lady Makbet , koronacja Malkolma. W dramacie elżbietańskim wprowadzone zostają zjawiska nadprzyrodzone - duch , czarownice. Wiedźmy w Makbecie to postacie dramatu bardzo znaczące - wprowadzają w ruch mechanizm akcji , która prowadzi do konfliktu i punktu kulminacyjnego , mają także symboliczne znaczenie , ukazują dodatkowy aspekt egzystencji , którego istota tkwi w sferze podświadomości , marzeń , pozoru. Postacie tragedii ulegają przemianie w toku akcji , bogactwo charakterów ludzkich - Makbet od wzorcowego rycerza , wasala króla Szkocji dochodzi do etapu zbrodniarza i tyrana , podobnie Lady Makbet - ma złożony charakter , jest ambitna , przebiegła , silna , jednak nie może znieść wyrzutów sumienia , przeraża się mechanicznym zabijaniem Makbeta , popada w obłęd i popełnia samobójstwo. Szekspir prezentuje określony wzorzec moralny - prezentuje moralność chrześcijańską , nagrodzenie dobra i kara za zło. Karę ponosi Makbet - ginie w pojedynku z Makdufem , Lady Makbet popełnia samobójstwo. Szekspir często wprowadzał postacie z ludu - w „Makbecie”: słudzy , gońcy , zbójcy. Te wszystkie cechy dramatu Szekspira to typowe wyznaczniki dramatu elżbietańskiego.
21. Budowa i wyznaczniki dramatu antycznego na podstawie „Antygony” Sofoklesa:
Tragedia Sofoklesa „Antygona” została zbudowana według obowiązujących zasad tragedii antycznej. Jest zachowana reguła trzech jedności (miejsca , czasu i akcji). W prologu autor wprowadza temat sporu ( dialog Antygony z siostrą Ismeną ). Parodos - wejście chóru to pieśń radości po zakończeniu wojny zmącona zakazem Kreona. Kolejne episodia (epizody) ukazują narastający konflikt - Antygona zostaje schwytana a władca postanawia wymierzyć jej najwyższy wymiar kary. Bohatera zostaje wtrącona do lochu w okolicach Teb. Władca ostrzeżony przez wróżkę Terezjesza odwołuje nakaz, ale zbyt późno - Antygona popełnia samobójstwo , a także syn i żona Kreona. Epizody są przeplatane pieśniami chóru - stasimonami. Na końcu tragedii jest exodus - zejście chóru. Została zachowana zasada decorum - odpowiedzialność stylu wypowiedzi do wagi osoby i tematu. W dramatach antycznych jak w „Antygonie” często w tytule umieszczono imię bohatera tragedii.
22. „Bogurodzica” jako arcydzieło średniowiecznej liryki polskiej:
„Bogurodzica” to najstarsza polska pieśń religijna. Czas powstania wiersza jest sporny - datuje się go między X a XIV wiekiem. Najczęściej przyjmuje się pierwszą połowę XIII wieku. Najstarsza , dwustrofowa część odznacza się najwyższym kunsztem artystycznym i uznana jest za arcydzieło naszej średniowiecznej poezji. Pierwsza zwrotka to apostrofa do Matki Boskiej o uproszenie u swego Syna łaski dla ludzi. Druga zwrotka to apostrofa do Syna Bożego, aby za wstawiennictwem Jana Chrzciciela wysłuchał ludzkie prośby i modlitwy.
Kompozycja obu strof cechuje dwuczłonowość i paraleizm składniowy. Wiersz zawiera rymy wewnętrzne i końcowe , także wersy składają się z rymujących cząstek. „Bogurodzica” jest wierszem asylabicznym , gdyż nie przestrzega ściśle jednakowej liczby sylab w poszczególnych wersach. Utwór obfituje w archaizmy leksykalne i składniowe. Przykłady archaizmów: siewierzna , zyszczy , przebyt , zwolena , Gospodzina. Zawiera historyczne formy dramatyzmu: brak przegłosu polskiego (zwolena , słowiena), formą trybu rozkazującego (zyszczy!) , mianownik w formie wołacza - Bogurodzica!
23. Zabytki języka polskiego:
GEOGRAF BAWARSKI - IX w. Jest to anonimowa zapiska zawierająca opis Feryfonów słowiańskich , w tym ziem polskich.
DOGME IUDEX - X w. Akt oddania się Mieszka I opiece Papieża, zawiera opis feryfonów księstwa.
KRONIKA THIETMARA - XI w. Nazwy polskich plemion i ziem.
BULLA PAPIERZA - 1136 r. Zawiera 410 nazw osobowych i miejscowych , które znajdowały się w arcybiskupstwie gnieźnieńskim.
BULLA HADRIANA - IV-XII w. Zawiera 50 znaków polskich.
KSIEGA HENRYKOWSKA - XII w. Kronika klasztoru Cystersów w Henrykowie. Oprócz nazw polskich zawiera wypowiedź tamtego chłopa Boguchwała do swej żony - pierwsze zdanie polskie „ Daj ać ja pobruszę , a ty poczywać ”.
BOGURODZICA - pierwsza polska pieśń religijna z XIII wieku.
KAZANIA ŚWIĘTOKRZYSKIE - druga połowa XII wieku. Zostały odnalezione w bibliotece klasztoru benedyktyńskiego na Świętym Krzyżu.
PSAŁTERZ FLORJAŃSKI -pochodzi z końca XV w. Został znaleziony w opactwie św. Floriana w Austrii.
KAZANIA GNIEŹNIŃEŃSKIE - zbór zawiera 10 kazań polskich i 103 w języku łacińskim. Twórcą był anonimowy kaznodzieja , były przechowywane w bibliotece kapitulnej w Gnieźnie.
BIBLJA KRÓLOWEJ ZOFII - powstała w XV w. Przeznaczona była dla królowej Zofii , żony Władysława Jagiełły.
PSŁATERZ PUŁAWSKI - XV w. Nazywany tak od księgozbioru Czartoryskich na Puławach , gdzie był przechowywany.
24. Znane postacie mitologiczne i ich „wykorzystanie” w literaturze polskiej:
W literaturze polskiej często są wykorzystywane postacie mitologiczne. Najczęściej pojawia się: Prometeusz , Ikar i Syzyf. Prometeusz do dziś symbolizuje postawę poświęcenia się dla ludzkości oraz bunt jednostki przeciw władzy. Często jest wykorzystywany jako symbol np. w romantyźmie - bunt prometejski. Konrad w 3 cz. Dziadów , w lit. II wojny światowej - bunt jednostek przeciw zaborcy.
Ikar symbolizuje odwieczną ludzką dążność do lotów ku słońcu , do marzeń ponad rozsądek , do ryzyka dla spełnienia swoich ideałów. Wykorzystany został przez Jarosława Iwaszkiewicza w opowiadaniu pt. „Ikar”, Stanisława Grochowiaka w poezji - wiersz „Ikar”.
Syzyf to symbol bezowocnej pracy ogromnego i bezskutecznego wysiłku , Nawiązuje do tego Stefan Żeromski w „Syzyfowych pracach” - bezskuteczność , bezowocna praca zaborców w walce o wynarodowienie Polaków.
Często w poezji XX w. Wykorzystuje się postacie Erosa i Tanafosa np. Ryszard Przybylski - „ Eros i Tanafos ”, Nike np. Zbigniew Herbert w „ Nike, która się waha ” , Z Herbert „ Apollo i Marsjasz ”.
Często w literaturze stosuje się wyrażenia mitologiczne związane z postaciami mitologicznymi np. Puszka Pandory - cierpienie , krzywdy , nić Ariadny - wyjście z trudnej sytuacji , pięta Achillesa - słaby punkt , kompleks Edypa , Syzyfowe prace , Ikarowe loty i inne.
25. Omów tematykę i cechy literatury średniowiecza:
Literatura średniowiecza głównie zawierała tematykę religijną : żywoty świętych, lirykę Maryjną, modlitwy, kazania, dramaty liturgiczne, wiersze religijny-dydaktyczne. Także tematem literatury wieków średnich była śmierć np. utwór „ Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią „.
Miłość pojawia się w poematach i romansach rycerskich np. „ Pieśń o Rolandzie „ , „ Dzieje Tristana i Izoldy „ , a także w średniowiecznej liryce miłosnej śpiewanej przez trubadurów.
Walka o dzielność rycerzy oraz władców to temat epiki rycerskiej kronik, podań oraz gatunków zwanychgesta-czyny-zbiorów opowieści o dokonaniach sławnych postaci.
Historie państwo to temat dzieł historiograficznych-kronik np. Galla Anonima, a także po części eposów rycerskich, gdzie są echa historii.
Obyczaje świąt dworzan, turnieje, rywalizacje o kobiety to temat liryki miłosnej, epiki rycerskiej, a także utworu : „ O zachowaniu się przy stole ”.
W „ Satyrze na leniwych chłopów „ odzwierciedla się konflikt społeczny.
Tematyka filozoficzna zajmuje dzieło wielkich filozofów np. św. Tomasza i Augustyna.
Literatura średniowieczna to ideologia przemijania, ukazywania znikomości ludzkiego życia, śmierci. Ta literatura na celu miała pokazanie jak powinien żyć człowiek tej epoki, aby zasłużyć na życie wieczne.
Literatura średniowieczna to także legendy, podania o pochodzeniu państw i narodów, pokazywała ideały-wady świętego, rycerza, dobrego obywatela, jako język dominowała łacina i tematyka religijna.
26. Przedstaw portret Polaków na podstawie satyr I. Krasickiego i „Powrotu posła” J. U. Niemcewicza:
Krasicki w swoich satyrach przedstawia obraz Polaka-Sarmaty. W mistrzowsko zarysowanych scenach i dialogach poeta krytykuje i wyszydza główne wady sarmackie : pijaństwo, zafascynowanie cudzoziemczyzną, zacofanie umysłowe, upadek obyczajów, kryzys moralności.
W satyrze „ Świat zepsuty ” Krasicki ukazuje obraz Polaków wśród których panuje nierząd nienawiści, brak poszanowania prawa, obyczajów. Oskarża Polaków o przyczynienie się do upadku państwa, przeciwstawia dawną Polskę współczesnej Rzeczpospolitej, gdzie „ ich ojcowie „ żyli w poszanowaniu cnoty, prawdy, kierowali się honorem i dobrem państwa.
W utworze „ Pijaństwo „ Krasicki przedstawia źle pojmowaną gościnność polską, której podstawowym elementem jest częstowanie alkoholem, prowadzące do picia bez umiaru.
W dialogu poeta zestawia typowego Sarmatę lubiącego się bawić, ucztować i pić drugiego człowieka kierującego się rozumem.
W satyrze „ Żona modna „ Krasicki przedstawia obraz polskich szlachcianek. Krytykuje ich zafascynowanie cudzoziemnczyzną, skłonność do zbytków. Nie dbają one o kultywowanie narodowych tradycji, nie potrafią pełnić dobrze roli żony i gospodyni. Przedmiotem krytyki staje się materializm szlachty, rozrzutność, skłonność do wystawnego życia i zafascynowanie cudzoziemskimi modami prowadzą do upadku moralnego i zaniku wartości duchowych oraz tradycji. Julian Ursyn Niemcewicz w „ Powrocie posła „ także przedstawia obraz społeczeństwa polskiego. Prezentuje przedstawicieli obozu Konserwatywnego, (Starosta Gadulski) którzy są typowymi Sarmatami z wszystkimi wadami : zacofaniem umysłowym, nieznajomością stosunków międzynarodowych, chciwością, prywatą, bronią „ liberum veto „ i „ złotą wolność”. Typową „żoną modną „ reprezentuje Starościna, kobieta dbająca przesadnie o swój e zdrowie, zafascynowana cudzoziemnczyzną, próżna, nie umie docenić prawdziwych wartości, żyje z świecie swoich książek.
Postać Szarmanckiego jest zaprzeczeniem wszystkich staropolskich cnót ziemiańskich : honor, uczciwości, patriotyzmu. To typowy fircyk, próżny, cyniczny, wyrachowany. Swój czas spędza bezużytecznie trwoniąc majątek ojca na podróże, stroje, kobiety i zabawy. Jest cudzoziemcem we własnym kraju.
Niemcewicz prezentuje też przedstawicieli obozu reform, wzorce pozytywne. Patriotów, Światłych obywateli (są to : Walery, Podkomorzy i jego żona). To przedstawiciele obozu patriotycznego, dbają o edukację, krytykują upadek cnót i obyczajów, przeciwnicy liberum veto i wolnej elekcji, nadają wolność podległym chłopom. Podkomorzyna to wzorowa matka i żona, szanująca tradycje, obyczaje i szczęście rodzinne. Teresa wychowana u Podkomorowstwa też umie odróżnić prawdziwe wartości od pozorów i gry. Jest mądrą, uczciwą i rozsądną młodą kobietą.
27. Zinterpretuj dumne wyznanie Horacego: „Nie wszystek umrę”, odwołując się także do twórczości polskich poetów:
Wyznanie Horacego „Nie wszystek umrę” mówi o nieśmiertelności poety, nieśmiertelnego dzięki swojemu dorobkowi pisarskiemu sławie. Przekonujemy się o słuszności tego twierdzenia na podstawie twórczości wielu pisarzy i poetów. Dzieła Jana Kochanowskiego - „Treny”, „Fraszki”, „Pieśni”, „Odprawa posłów greckich”, do dziś sprawiają, że pisarz żyje wśród społeczeństwa. Krasicki, Prus, Żeromski i wielu innych, których nie sposób wymienić są nadal czytani, omawiani na lekcjach języka polskiego, często ich dzieła są tłumaczone niemalże na wszystkie języki świata. Czasem nie pamiętamy imienia, czy szczegółowej biografii pisarza, ale wystarczy nam tytuł dzieła i każdy wie o kim się mówi. Sienkiewicz, Orzeszkowa, to twórcy, których dorobek literacki został dostrzeżony przez reżyserów. „Nad Niemnem”, „Potop”, „Pan Wołodyjowski”, czy ostatnio zekranizowane „Ogniem i mieczem” to nie tylko wielkie utwory literackie, ale także wspaniałe filmy oglądane niejeden raz przez Polaków. Piękno przyrody, historie miłosne, świetne sceny batalistyczne, wielki patriotyzm bohaterów zostaje długo w pamięci każdego widza czy czytelnika.
Adam Mickiewicz i jego epopeja „Pan Tadeusz” to również przykład nieśmiertelności twórcy i jego dzieł. Utwory Mickiewicza sprawiły, że nazwano go wieszczem narodowym, poświęcono mu szereg prac krytycznych, wybudowano pomniki, postawiono wśród największych twórców światowych. Poezje wielu poetów do dziś są chętnie czytane przez młodych, fragmenty ich wierszy niektórzy znają świetnie i często przywołują w różnych sytuacjach życiowych np. poezja miłosna Adama Mickiewicza, Adama Asnyka, Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Juliana Tuwima. Niektóre utworu literackie tych twórców są śpiewane na polskich scenach np. K.K. Baczyńskiego - „Niebo złote ci otworze”, Juliana Tuwima - „Wspomnienie”.
Utwory pisarzy, którzy przeszli gehennę wojny stanowią świadectwo tamtych okropnych czasów i dowód ich nieśmiertelności. Utwory Tadeusza Borowskiego „Opowiadania”, Gustawa Herlinga Gruzińskiego - „Inny świat”, poezje Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Seweryny Szmaglewskiej „Dymy nad Birkenau” stanowią nieśmiertelny dowód grozy życia w obozach śmierci, łagrach, w okupowanym kraju. Każdy, kto przeczyta ich dzieła przekona się o rzeczywistości tamtych lat zła i śmierci.
Wielu nie wymienionych twórców przeszło do pamięci potomnych dzięki swoim utworom i tak jak powiedział Horacy „Nie wszystek umarli”.
28. A. Frycz Modrzewski i Piotr Skarga jako renesansowi „publicyści”:
Andrzej Frycz Modrzewski napisał słynny traktat „O poprawie Rzeczypospolitej” wzorował się na Erazmie Rotterdamu. Poszukiwał doskonałej formuły państwa. Jest to jedno z pierwszych dzieł publicystycznych naszej literaturze. Gdy dotychczasowe wystąpienia publicystyczne pozostały bezowocne, Frycz zmienił sposób działania, stał się wszechstronnym myślicielem dzielącymi się refleksjami o poprawie państwa, o konieczności reform, zmian. Tytuły ksiąg działa wskazują dziedziny, w których widać błędy Polaków: „O obyczajach”, „O wojnie”, „O Kościele”, „O prawach”, „O szkole”. Ksiądz piotr Skarga to następny publicysta epoki renesansu. W swoich kazaniach pełnych emocji i obrazowych porównań przedstawił przyczyny upadku ojczyzny. „Kazania sejmowe” wydane w 1597 r. Składają się z ośmiu kazań, w których autor roztrząsa przyczyny chorób Rzeczypospolitej i goni współobywateli. Choroby w kolejności kazań to: nieżyczliwość ku ojczyźnie, niezgoda, zaraza heretycka osłabiająca Kościół i królestwo, słaba władza monarsza, niesprawiedliwe prawa, niekarność grzechów i złości „jawnych”. Zarówno „Kazania...” jak i traktat „O poprawie Rzeczypospolitej” to utwory publicystyczne.
29. Bajka a baśń; dokonaj podziału bajek I. Krasickiego zanalizuj co najmniej dwie dowolnie wybrane bajki:
Bajki należą do największych osiągnięć Krasickiego, poeta maluje w nich obraz współczesności - przedstawia rejestr ludzkich wad, snuje refleksje o regułach rządzących życiem społecznym. Pisał krótkie, zwięzłe bajki ezopowe o charakterze epigramatycznym, przypominające fraszki, podziwiamy w nich trafne aforyzmy, komicznie komentują rzeczywistość. Pisał poeta także bajki lagontenowskie - bajki narracyjne. Stosował zaskakujące puenty, często dialogi i sytuacje dramatyczne, dawał przekorne tytuły. Trafność obserwacji i uogólnień, żartobliwe rady i przestrogi zdecydowały o nieprzemijającej popularności jego bajek. Niektóre z nich zadziwiają swoją zwięzłością i dramaturgią, są to swoiste bajki akcji, w których ciąg wydarzeń zastępuje charakterystyczny dla bajki morał. Wymowa jest oczywista. Niektóre bajki mają charakter patriotyczny, stają się metaforycznym obrazem dramatu np. „Ptaszek w klatce”.
Bajka „Malarze”:
W utworze, którego konstrukcja opiera się na kontrastach i antytezach. Krasicki zestawia ze sobą losy dwóch malarzy: Jana i Piotra. Obydwaj słynni portreciści różnili się od siebie cechami charakteru, sytuacją życiową i sposobem malowania. Jan był zły i bogaty, mimo że tworzył rzadko i nie był zdolnym artystą. Piotr był ubogi, ale posiadał ogromny talent, cierpiał nędzę. W tej bajce Krasicki demonstruje potrzebę akceptacji za wszelką cenę. Człowiek nie lubi dostrzegać swoich wad i prawdy o sobie. Dlatego ceni tych, którzy potwierdzają jego własne wyobrażenia i schlebiają mu. Szczerość uznają za złośliwą krytykę, wymierzoną przeciwko sobie. Z ludzkiej naiwności korzystają jednostki cechujące się sprytem i bezwzględnością. Mówienie prawdy nie przynosi wymiernych korzyści, uznanie zdobywają Ci, którzy umieją schlebiać społecznym gustom.
Bajka „Kruk i lis”:
Jest to przeróbka utworu Ezopa, bajka o charakterze narracyjnym z elementami dialogu w formie alegorycznej historyjki demonstruje pewne ludzkie wady i zachowania. Krasicki przytacza opowieść o kruku i lisie. Do kruka, który w dziobie trzymał duży kawałek sera, przychodzi lis i fałszywymi pochlebstwami skłonił ptaka do otwarcia dzioba, namawiając go aby zaśpiewał. Gdy łatwowierny kruk usłuchał prośby upuścił ser, a lis go porwał. Kruk i lis to alegorie ludzkich postaw. Pierwszy obrazuje człowieka łatwowiernego, naiwnego, spragnionego pochwał i bezkrytycznie nastawionego do rzeczywistości, drugi to znak sprytu i wyrachowania, fałszywej skromności, umiejętności manipulowania ludzkimi zachowaniami. W swojej bajce Krasicki przestrzega przed zbytnią naiwnością i nadmierną potrzebą pochwał, które to cechy mogą zostać wykorzystane przez wyrachowanych i przebiegłych ludzi przeciwko nam.
30. Troska o losy ojczyzny w znanych Ci utworach W. Potockiego.
Wacław Potocki w swoich utworach wyraża troskę o losy ojczyzny. Wytykając wady Polakom uświadamia im, że brak dbałości o sprawy polityczne kraju prowadzi do upadku ojczyzny. W utworze "Nierządem Polska stoi" ostrej krytyce Potocki poddaje system prawny ówczesnej Rzeczypospolitej procesy ustawodawcze i wykonawcze. Co rok uchwala się nowe ustawy, prawo działa tylko wobec słabych i biednych, bogaci i posiadający władze nie podlegają mu. Nieprzestrzeganie równości wszystkich obywateli wobec prawa jest zaprzeczeniem praworządności i dowodem na nieudolność władzy. Uboga szlachta jest ścigana pozwami i egzekucjami za niepłacenie nalerzności w terminie i w konsekwencji oddaje cały swój majątek. Potocki pokazuje, że wpływowa i bogata magnateria żyje bezkarnie, nie podlega prawom, a uboga szlachta jest podporządkowana często absurdalnym ustawom. Przedmiotem krytyki w wierszu "Pospolite ruszenie" jest źle zorganizowany system obronności kraju. Wojsko pochodzące z pospolitego ruszenia składa się w dużej mierze z ludzi pozbawionych patriotyzmu i chęci walki. Opisana przez Potockiego scena rozgrywa się gdzieś na wschodnich terenach Polski w wojskowym obozie, który staje się przedmiotem napaści Kozaków. Dobosz na rozkaz rotmistrza idzie budzić śpiące wojsko by wezwać je do walki. Szlachta odbiera to jako atak na swoją szlachecką wolność i ponownie kładzie sie spać. Potocki krytykuje szlachtę, która swoje interesy przedkłada nad dobro państwa. Ten obraz szlachcica cechuje pycha, brak męstwa i patriotyzmu i jest to przestroga autora przed tragicznymi skutkami jakie może przynieść taka postawa. "Zbytki polskie" to krytyka szlacheckiego trybu życia i przestroga przed skutkami lekkomyślności Polaków. Szlachta żyje ponad stan i na pokaz. Szlachta tęskni za wystawnym życiem, przepychem, bogactwem. Krytyczny w swej wymowie obraz marzeń szlacheckich poeta kontrastuje z tragiczną sytuacją kraju. Prywata, bezmyślność, brak patriotyzmu przyczyniają się do osłabienia już zagrożonego państwa. Potocki ostrzega Polaków uświadamiając im, że brak dbałości o sprawy polityczne kraju prowadzi do upadku ojczyzny, a tym samym unieszczęśliwia jej mieszkańców. Troszcząc się o kraj troszczymy się również o siebie samych dopóki bowiem ojczyzna jest bezpieczna i silna Polacy mogą być szczęśliwi.
31. Wyznaczniki epopei antycznej.
EPOPEJA - dłuższy utwór epicki, zwykle wierszowany, nacechowany patosem i powagą.
Do cech epopei antycznej można zaliczyć: realizm szczegółu, sceny batalistyczne, retardacje - opóźnienia akcji, porównania homeryckie, epizodyczność akcji, podniosły styl, równoległość świata bogów i ludzi.
Narrator ujawnia się w inwokacji, potem już pozostaje zdystansowany wobec świata przedstawionego.
Epopeja pisana jest heksametrem, są liczne opisy przyrody, opiewa dzieje bohaterów narodowych.
Przykład: Homer "Iliada" i "Odyseja".
32. Objaśnij nazwy kolejnych epok literackich. Podaj ich ramy czasowe:
ANTYK- od łacińskiego słowa antiqus - dawny. Mianem tym określamy tradycyjnie starozytny świat Grecji i Rzymu- kultury roawijajęcej się w basenie Morza Śródziemnego. Starożytność to również kultura Babilinii, Egiptu a akże przestrzń czasowa Biblii. Wtedy powstają i utrwalają się klasyczne wzorce oraz wartości. Krystalizują się też gatunki literackie, i normy tworzenia sztuki. Czas trwaia od VIII w.p.n.e. -do 476 r.n.e.- updku cesarstwa zachodniorzymskiego.
ŚREDNIOWIECZE - wieki średnie pomiędzy antykiem a renesansem. Twórcy anonimowi, domonuje łacina, najwyższa wartość: Bóg, myśl skierowana ku Bogu i pozaziemskim wartościom. Życie kruche przemijalne pełne cierpień. Czas trwania od 476 r.n.e. do 1453 r. -upadku Konstantynopola (lub 1492-odkrycie Ameryki)
RENESANS - znaczy odrodzenie, od francuskiego słowa: renaissance i z włoskiego słowa rinascita. Termin rozumiamo jako odrodzenie antyku starożytnej literatury, filozofii, kultury i sztuki. W centrum zainteresowania jest człowiek, jego życie i stosunek do otaczającego świata. Rozkwit techniki, muzyki i literatury. Czas trwania od: 1453r. do 1630.
BAROK - nazwa pochodzi z języka włoskiego (baroccoco- dziwny). Tak nazywano perłę łowioną u brzegu Portugalii, o dziwnych kształtach. Epoka uduchowiona, poczucie przemijalności życia, zwrot ku Bogu i religii, życiu pozaziemskiemu. Ozdobność w sztuce, niepokój, zszokowanie odbiorcy pomysłem, grę świateł, bogata ornamętyka. Czas trwania: 1630-1730- szasy saskie, ostatnia faza baroku.
OŚWIECENIE - wywodzi się od światła. Myśliciele nazywali swój wiek oświeconym po „ciemnocie” baroku, mieli zaś na myśli oczywiście „światło rozumu”- najwyżej cenionej wówczas wartości. Rozwój szkolnictwa, prasy, racjonalizm, empiryzm, a zatem wiara w poznanie rozumowe i doświadczalne. Czas trwania:1730r.- 1822r.- „Ballady i romanse” A. Mickiewicza.
ROMANTYZM-od łacińskiego słowa „romanus”, które oznaczało „ rzymski”. Już w średnowieczu nazwę „romańskie” stosowano do języków ludów żyjących w prowincjach rzymskich (np. Galów, Celtów). Romansami zwano ich twórczość- legendy, baśnie, podania. Ta kultura i ta twórczość fascynowała młodych twórców XIXw.- nazwano ich romantykami, a całą formację kulturową epoki- romantyzmem. Uczucie, serce, intuicje, wyobraźnie, kontakt ze światem nierealnym to drogowskazy romantyzmu. Czas trwania:1822 -wydanie „Ballad i romansów” A. Mickiewicza, do 1863r.- upadek powstania styczniowego.
POZYTYWIZM- nazwa pochdzi od „pozytywny”- to znaczy prakty3ny,realny, rozsądny, ży3liwy, wiara w naukę postulaty scjętyzmu, pracy organicznej, pracy u podstaw- reformy społe3eństwa i edukacji warstw niższych. Czas trwania od 1863- upadek powstania styczniowego, do 1880- pierwsze debiuty modernistów.
MŁODA POLSKA - podkreśkono modernistyczną ideologię młodzieży europejskiej końca wieku XIX. Modernizm - z niem. „modern” nowoczesny w kontekście przestarzałej ideologii. Neoromantyzm - inna nazwa, duchowe pokrewieństwo z romantyzmem. Dekadentyzm -„ dekadence”- schyłkowość ze wzg. na bierną, pesymistyczna, pełną rezygnacji i poczucia końca istnienia postawę młodego pokolenia „schyłkowców”. Czas trwania 1880r.- pierwsze debiuty modernistów, do 1918r. - koniec I Wojny Światowej
DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE- nazwa od 20 lat między wojnami, po I Wojnie Światowej, do wybuchu II Wojny Światowej. Osiągnięcia techniki, praktyczny sens sztuki i nauki, katastrofizm - przekonanie o nadchodzącym końcu świata, trwoga istnienia człowieka samotnego we wszechświecie. Czas trwania: 1918r. - koniec I Wojny Światowej, do 1939 -wybuchu II Wojny Światowej
LITERATURA WSPÓŁCZESNA - od 1939r. do dziś. W niej wyodrębniamy okres literatury wojny i okupacji od 1939r. do 1940r.
33. Przedstaw literackie i historuczne walory "Kroniki polskiej" Galla Anonima
"Kronika polska" Galla Anonima powstała między 1112 a 1116 rokiem oprócz faktów historycznych zawiera elementy legend, pieśni mowy, listy będące autorstwa Galla. dzieło jest pisane na wzór średniowiecznego gatunku zwanego "gesta", czyli "dzieje" utwory będące opowieścią o bohaterskich dziejach, a zarazem rodzajem hagiografi, czyli panegiryku słąwiącego czyny głównego bohatera. Dzieło ma walory historyczne i literackie Gall nie odwołuje się do konkretnych dat, choć układ dzieła jest w zasadzie chronologiczny, autor sięga nie tyle do faktów sprawdzonych ale posługuje się wstawkami o literackim rodowodzie - są to mowy, wiersze okolicznościowe m. in. pieśń żałobna na śmierć B. Chrobrego a także wtręty baśniowe (podania o myszach i Poipelu) Listy dedykacyjne poprzedzają księgi, są wierszowane wstępy - streszczenia i mowy bochaterów, a w partiach wierszowanych zdobywa się nawet na liryzm np. pieśń żałobna na śmierć B. Chrobrego - liczne powtórzenia i porównania. Kronika składasię z trzech ksiąg. Pierwsza księga poświęcona jest początkom państwa polskiego i panowaniu Piastów.Księga druga i traecia mówi o życiu Bolesława Krzywoustego od jego narodzin do zwycięstwa pod Nakłem 1113r.
34. Postawa człowieka średniowiecza i wobec życia. Dokonaj porównania:
W średniowieczu w centrum zainteresowania był Bóg - tj.teocentryzm. Życie przyszłe było największą wartością i wszystkie działania człowieka były skupione wg. tego. Panowała głównie łacina, utwory były anonimowe. Propagowano ideał ubóstwa i skromności. Jedynym celem życia człowieka było dojście do Boga, byt doczesny ma wyłącznie przygotować do przyszłego życia. Przedstawiano człowiekowidwa typy wzorców osobowych: rycerza doskonałego i ascety, świętego. W renesansie zaś skierowano myśl ku człowiekowi, to właśnie człowiek stał się ośrodkiem myśli i jego życie ziemskie tj. antropocentyzm. Życieludzi stało się łatwiejsze: wynaleziono druk rozwijała się nauka, sztuka, języki narodowe. Propagowano ideał człowieka wszechstronnie wykształconego wzrosła zamażność ludzi, zwrócił się człowiek ku wartościom doczesnym.
35. Renesansowy charakter fraszek i pieśni J. Kochanowskiego:
O renesansowym charakterze "Fraszek" J. Koczanowskiego świadczy:
*- tematykaświecka - portrety przeciętnych ludzi, przyjaciół np. fraszka " Do Mikołaja Firleja", za jego namową Kochanowski zebrał fraszki w trzy księgi i w 1584r. wydał je wcześniej krążyły w odpisie, fraszka "Do Haliny" - zwrot o przemienienie serca dziewczyny w zdolne do miłości, obrazy życia towarzyskiego, krytyka niektórych obyczajów np.fraszka "O kaznodziei" - inaczej laznodzieja naucza, a inaczej postępujew życiu, motywy autobiograficzne np."Na dom w Czarnolesie" - autor dziekuje Bogu za to co ma, prosi o uczciwość, pracę, życzliwość ludzką i spokojną starość dla siebie.
*- motywy mitologiczne - zwroty do Muz np.fraszka "Ku Muzom" - autor prosi Muzy -Panny z Parnazu o pamięć jego rymów, aby po jego śmierci słynęły dalej, zwrot do Fortuny - bogini losu i szczęścia. W fraszce "Do fraszek" zwrot do Marsa i Achillesa, we fraszce "Na swoje księgi" - tam mówi poeta że nie dba o słynnych mężów, nie ukazuje ważnych wydarzeń w swoich fraszkach , ale śmiech, żarty, biesiady, fraszki mają rozśmieszać i pouczać.
*- odwołuje się do filozofii starożytnej - stoicyzm i epikureizm np. fraszka:"Do snu"-sen prowadzi do odpoczynku ciała dusza dąży do ukojenia. Człowiek renesansowy szuka wewnętrznego spokoju, ładu-nawiązuje do stoicyzmu fraszka "Do gór i lasów"-życie jest pokazane jak kalejdoskop zdarzeń. Życiorys to różnorodność doświadczeń życiowych. Zakończenie nawiązuje do epikurejskiego i horacjańskiego hasła "Carpe diem"
*- pochwała harmonii, ładu, spokoju, przyrody, radości życia np."Na dom w Czarnolesie-poeta cieszy się z tego co posiada, ze swojego życia np."O żywocie ludzkim"-pochwała życia-nie wolno się kłócić, bo życie jest zbyt krótkie, przemijające "Na lipę"-pochwała przyrody, korzyści płynące z życia w zgodzie z naturą.
36. Mikiłaj Sęp Szarzyński - poeta z pogranicza dwóch epok - udowodnij to twierdzenie:
Mikołaj Sęp Szarzyński to prekursor baroku, jego twórczość zyskała miano "zachodzącego słońca renesansu" Każdy kto czytał wiersze Szarzyńskiego dostrzegł znakomityszyk wyrazów w zdaniu osobność zdań, rozbudowane tytuły - to cechy zapowiadające barok. Takrze tematyka: przemijanie kruchość życia doczesnego, walka a szatanem też nawiązuje sdo tej epoki, ale optymizm, wiara, w zwycięstwo człowieka, jego siła wobec pokus, poczucie godności - to cechy wciąż renesansowe. Z tomu "Rytmy albo wiersze polskie" sonety Szarzyńskiegosą właśnie przełomowe. Jeszcze renesansowe ale już barokowe np.w sonecie 5 "O nietrwałej miłości rzeczy świata tego" odczytujemy że miłość do rzeczy ziemskich jest nietrwała niepewna,, niczym jest złoto, sława, władza, uroda, Tylko miłość do Boga i miłość do rzecze ze świata pozaziemskiego są słuszne. Jednak jest tu też renesansowa wiara w potęgę woli człowieka, który może zwyciężyć szatana i ziemskie pokusy. Miłość do życia, wiara w jego wartość to wciąż poglądy renesansowe.
37. Wyjaśnij pojęcie liryki. Jakie znasz gatunki literackie - podaj przykłady literackie:
Liryka - jeden z trzech głównych rodzajów literackich (obok dramatu i epiki), w którym przedmiotem przedstawienia są uczucia i stany psychiczne. Główną formą podawczą jest monolog. Opiera się na jedności nastroju i wariacyjnych ujęciach tego samego tematu. Podział liryki: z uwagi na temat i rodzaj wyrażonych uczuć np. miłosna, patriotyczna, religijna lub na dominujące elementy kompozycyjne: sytuacje, stosunek przedmiotu do świata przedstawionego - osobista, nieosobista, sposób przedstawiania: postaciowa, bezpostaciowa. Gatunki liryczne:
SONET - "Sonety krymskie" A. Mickiewicza
HYMN - "Czego chcesz od nas Panie" J. Kochanowski
ODA - "Oda od młodości" A. Mickiewicz
ELEGIA - "Elegia o chłopcu polskim" K. K. Baczyński
PIEŚŃ - "Pieśni" J. Kochanowski
TREN - "Treny" J. Kochanowski
EPIGRAMAT - epigramaty Horacego
FRASZKA - "Fraszki" J. Kochanowskiego
BALLADA - (na pograniczu epiki, liryki, dramatu) "Ballady i romanse" A. Mickiewicza.
38. Różnorodność twórczości F. Karpińskiego.
Franciszek Karpiński pozostawił po sobie różnorodny dorobek literacki. Pisał poezję o charakterze miłosnym np. utwór „Do Justyny” sielanki np. „Laura i Filon” -najpopularniejsza i najbardziej znana sielanka. Bardzo osobista, bardzo sentymentalna twórczość Karpińskiego w czasie Sejmu Wielkiego wzbogaciła się o wiersze patriotyczne i społeczne, np. „Żale Sarmaty nad grobem Zygmunt Augusta”, to utwór utrzymany w tonie elegijnym zawarte refleksje na temat sytuacji Polski, po trzecim rozbiorze, zaś utwór „Pieśń dziada sokolskiego w kordonie cesarskim” jest stylizowany na ludową pieśń, jest wyrazem rozpaczy poety spowodowanej rozbiorem państwa. Karpiński pisał też dramaty, rozprawy (np. ”O wymowie w prozie albo w wierszu”), wiersze i pieśni religijne np „Kiedy ranne wstają zorze”, Pieśń wieczorna („Wszystkie nasze dzienne sprawy”) i kolędy np. „Bóg się rodzi”, a także zajmował się przekładami. U schyłku życia napisał niewielki pamiętnik-„Historia mego wieku i ludzi z którymi żyłem”
39. Przedstaw ocenę osobowości szlachcica - Sarmaty na podstawie wybranych utworów W. Potockiego i „Pamiętników” J. Ch. Paska:
Wacław Potocki i Jan Chryzostom Pasek w swoich utworach przedstawiają obraz szlachcica - sarmaty. Potocki w swoim utworze “Zbytki polskie” przedstawia negatywny obraz szlachectwa polskiego, które żyje ponad stan i na pokaz. Polacy pragną przepychu, bogactwa, kosztowności, swoje interesy przedstawiają nad dobro publiczne. Prywata i bezmyślność cechuje szlachtę polską przyczyniając się do osłabienia politycznego państwa. Szlachta przywiązuje ogromną wartość do pieniędzy, a nie dba o sprawy kraju. W “Pospolitym ruszeniu” Potocki przedstawia obraz szlachty także w negatywnym świetle. Szlachcice polscy nad dobro państwa i obowiązek służby wojskowej przedkładają własne interesy i źle pojmowane przywileje. Złota wolność, anarchia, prawo decydowania na sejmikach, to najbliższe sarmatom wartości: szlachcic-Sarmata to człowiek, który odznacza się brakiem męstwa, patriotyzmu, pycha.
Potocki w innych utworach także przedstawia negatywny obraz sarmaty- szlachcica polskiego.
Pasek w :Pamiętnikach” także przedstawia obraz polskiego szlachectwa. Głównym bohaterem “Pamiętników” jest sam autor, uczestnik wojen, pewny siebie żołnierz, wnikliwy obserwator życia mieszkańców innych państw. Okrutny dla wrogów, jest znakomitym kompanem dla przyjaciół. Jako ziemianin i gospodarz dba o swój dobytek, ale jednocześnie jest chciwy, skory do kłótni sąsiedzkich, porywczy. Wzorem osobowym dla Paska jest typowy polski Sarmata, którego wady stara się autor w swoich wspomnieniach omijać. Taki człowiek miłuje swoje przywileje szlacheckie, szczególnie złotą wolność, jest awanturnikiem i zawadiaką, ale jednocześnie odważnym żołnierzem, troskliwym i gościnnym gospodarzem, prawowitym obywatelem. Pasek przedstawia obraz Sarmaty w korzystnym świetle pomijając niechlubne czyny i zbyt negatywne cechy charakteru.
40. Czy słuszna jest formuła określająca epokę - „morki średniowiecza”:
Formuła “mroki średniowiecza” przez wieki oceniała “średniowiecze” jako wieki ciemnoty i zacofania. Dziś ta ocena jest nieaktualna, wieki średnie fascynują swoim bogactwem. Pomimo tego, że zwrócono się ku życiu pozaziemskiemu, podkreślono kruchość i nieprzemijalność ludzkiego żywota, Bóg stanowił centrum zainteresowania, a szczęście wieczne było jedynym celem człowieka, wtedy właśnie nastąpił rozwój literatury, powstały wielkie dzieła, np. “Pieśń o Rolandzie”, “Dzieje Tristana i Izoldy”, “Wielki Testament” Villona, “Boska Komedia” Dantego, nastąpił rozwój kronikarstwa - “Kronika Polska” Galla Anonima, “Kronika Polska” Jana Długosza, “Kronika” Wincentego Kadłubka, powstały pierwsze zapiski w językach narodowych, np. w “Bulli gnieźnieńskiej” aż 420 wyrazów polskich, w “Księdze Henrykowskiej” jest pierwsze zdanie polskie: “daj ać ja pobruczę, a ty pczywaj” - miał to powiedzieć chłop do żony mielącej na żarnach, “Bogurodzica” cały tekst w języku Polskim, “Kazania Świętokrzyskie” i “Psałterz floriański” - modlitwy, zbiory kazań po polsku. W średniowieczu bujnie rozwijała się hagiografia - żywoty świętych, historiografia - dziejopisarstwo, moralitety - dramaty pouczające, apokryfy - opowieści łączące wątki biblijne z legendą, liryka maryjna, miłosna, epika - eposy rycerskie, gesta. W tej epoce powstały pierwsze ośrodki nauki - uniwersytety, np.: w Bolonii, Paryżu, w Polsce - Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, tam wygłaszano odczyty, wykłady, powstały pierwsze domy studenckie, np. akademik w Bolonii. W średniowiecznych miastach rozwijało się życie, rzemieślnicy świadczyli różne usługi, kwitł handel, rozwijały się targi. Ciekawym zjawiskiem byli wędrujący poeci, śpiewacy - trubadurzy. Tworzyli oni pieśni miłosne, uświetniali uczty, dostarczali rozrywki damom i rycerstwu. Wykonywali swe utwory przy akompaniamencie harfy, liry, lutni. Zwano ich trubadurami, truwerami, skaldami, wagantami. W średniowieczu bujnie rozwija się filozofia, np.: św. Augustyn, św. Tomasz, św. Franciszek stworzyli trwałe poglądy, które rozwijali, negowali albo polemizowali z nimi filozofowie następnych epok. Rozwijała się sztuka, powstały liczne dzieła sztuki sakralnej - Ołtarz Wita Stwosza w Kościele Mariackim w Krakowie, Krypta św. Leonarda na Wawelu, dominował w architekturze styl romański i gotycki, np.: Katedry w Paryżu. Wieki średnie do dziś fascynują magią, tajemnicami, jakie kryją w sobie klasztory tamtej epoki. Używanie zaklęć, talizmanów, sztuk magicznych, zamiłowanie do znaków, liczb i symboli, Czerwień symbolizowała krew Chrystusa, wyjątkową wartość miała liczba 4 (żywioły, pory roku, strony świata), 3 to liczba Trójcy Świętej, a 7 oddaje siedem kryształowych sfer niebieskich. Epoka średniowiecza to wielkie bogactwo kultury: sztuki, literatury, tajemnic życia tamtejszych społeczeństw.