8. Intuicjonizm i wpływ filozofii Henri Bergsona na twórczość Bolesława Leśmiana.
W Bergsonie Leśmian rozpoznaje się jakby i odkrywa. On daje mu tę pewność, której daremnie szukał w modernistycznym wyczerpaniu. Leśmian wierzył w przeświadczenie Bergsona, który widział wszędzie opozycję materii - rozumianej jako bezwład, ciążenie - i mocy, która się tej materii przeciwstawia. Leśmian nazwie siłę, co z materią walczy i przeciwstawia się jej dążeniu - duchem. Świat tworzy się nieustannie za sprawą tej twórczej mocy, której przysługuje nazwa „elan vital”, czyli pęd życiowy, albo też jak mówił Leśmian „życiowego wichru”. Poznanie rzeczywistości byłoby przede wszystkim poznaniem procesu tworzenia. Takie poznanie tworzenia każe Leśmianowi myśleć o ekstazie, o cudzie, chwilowym, krótkotrwałym. Bergson, podważając podstawy pozytywistycznego myślenia, znosi zasadność posługiwania się prawem przyczynowości do wyjaśnienia procesu ewolucji twórczej. Leśmian podkreśla, że dzięki twórczemu potokowi istnienia skutki nie są zupełnie podobne do przyczyn. Istnieje zawsze w nowo powstałym zjawisku jakiś dodatek wymykający się przyczynowości. U Leśmiana nie ma pesymizmu. Filozofia czynu nie dąży do religii, lecz ją pochłania i przetapia na nowe kategorie poznania. Człowiek przeciętny Leśmiana, zrodzony z „filistra”, jest tym, w którego świadomości zwyciężyło ostatecznie wszystko, co pośrednie, co oddziela od czystego trwania i życiowego pędu. Można powiedzieć, że dla Leśmiana (rozwijającego już tutaj poglądy Bergsona na własny użytek) różnica między jednostką twórczą a skostniałą zbiorowością zasadza się właśnie na różnicy czasu: różnicy między trwaniem a czasem fizykalnym. Absolut przypisany instynktowi pojmowany jest jako same trwanie. Instynkt jest odkrywcą nowych konkretów, odkrywcą w sensie współtwórcą. Leśmian sądzi, że wszelka idea „alienuje” jednostkę. Tym samym odrzuca Leśmian wszelką możliwość wykorzystanie poezji do celów życia zbiorowego. Odwraca się on od społecznych, narodowych dążności. Leśmian mówi, że dawnie szło się do Kościoła po modlitwę, po ekstazę. Jednak „głód” nie został nasycony: ekstaz, modlitw dostarczyć może nowa filozofia i nowa poezja. Leśmianowi Bergson daje broń nie tylko przeciw pozytywizmowi. Chroni go także przeciw pokusie religii. Ocalając naczelne przeświadczenia modernizmu (obronę wolności, wyjątkowość jednostki) poeta wykorzystawszy pomoc Bergsona, przystąpić może do nadania właściwego i ostatecznego kształtu programowi swej twórczości. Bardzo istotna w twórczości Leśmiana oraz związana z wpływem filozofii Bergsona, jest różnica między pojęciami „naturae naturantis” i „naturae naturatae”. Pierwsze jest dziedziną twórczą istnienia, jego podstawą źródłową. Tym, co się jeszcze nie wcieliło, nie uwidoczniło, lecz co się wiecznie i co chwila wciela i uwidacznia. Jego cechą charakterystyczną jest nieustanna zmiana. Drugie pojęcie oznacza dziedzinę istnienia stworzoną i gotową, niezdolną do odmiany i twórczości, poklasyfikowaną i unieruchomioną przez intelekt, który to, co twórcze, przyczynowo wyjaśnił. Niezależnie od statutu, jaki można przypisać naturze już „stworzonej” i martwej - niezależnie więc, czy zobaczyć w niej można Bergsonowską materię, czy całokształt poglądów zbiorowości o świecie, jasna pozostanie funkcja jednostki twórczej, czyli poety. Poeta jest tym, który mówi „veto” wobec roszczeń człowieka przeciętnego. Jest także tym, który zachowuje porozumienie z „natura naturanti”, wnika w proces tworzenia, albo w nim współuczestniczy. Po „nie” rzuconym zbiorowości mówi „tak” życiowemu pędowi. To, co pierwotne, jest dla Leśmiana zarazem bardziej rzeczywiste. Bergson pisał, ze poznaje się rzeczywistość, konkret, że jest samą zmiennością. A Leśmian jako twórca jest co chwila inny. Bergsonizm Leśmiana spotyka się z mitem literackim „dekadencji”, która umieszczała energię i prawdę życia w pierwotności. Chodziło o powrót - choćby na chwilę i tylko wyobraźnią - w szczęśliwy czas, kiedy intelekt nie zabijał wiary i nie osłabiał czucia. Prawdziwe życie objaśnić można tylko przez poezję, bo jest ona aktem wolności. Między działalnością poety a bergsonowskim „życiowym pędem” istnieje zarówno podobieństwo jak i możliwość porozumienia. Związki te odsłaniają się dlatego, że poeta słowa podporządkowuje żądaniom rytmu. Rytm jest taką siłą, która odbiera słowom jednoznaczność. Zmienia je w twory nierozerwalnie powiązane, w wierszu przestają być one osobnymi cząstkami, luźnymi nutami melodii, przekształcając właśnie w samą melodię, do której Bergson lubił porównywać trwanie.