Włodzimierz Propp „Morfologia bajki”

Wstęp Bronisława Gołębiowskiego (IX 1975 r.)

Morfologia bajki a morfologia autobiografii kultur, narodów i ludzi

Kulturowe tło narodzin bajki Kształt ludzkiego życia jest istotą kultury. Dzięki jej ogromnym możliwościom realizacji przekazu, utrwalania wartości kształt ludzkiego życia kondensuje się w określonych epokach rozwoju społeczeństw w niesłychanie sugestywne, o ogromnej sile oddziaływania na emocje, wyobraźnię, postawy ludzkie, skrótowe opowieści o istocie ludzkiego losu, przezwyciężanego nadludzkim wysiłkiem, bohaterstwem, szlachetnością, ofiarnością. Bajka stała się projekcją ludzkiego losu, jako jego mityczne i magiczne uogólnienie, a zarazem zaklęcie na rzecz zwycięstwa - poprzez trud i walkę - bohatera sprawiedliwego nad złowieszczym.

Włodzimierz Propp (leningradzki etnolog w 1928 wydał „Morfologię bajki”)

• skoncentrował się na dokładnej strukturalno-typologicznej analizie bajki.

• Stał się pionierem strukturalizmu, metoda ta była sprzeczna w wielu kwestiach z materializmem historycznym i dialektycznym.

• „Morfologia bajki” powstała jako krytyczna rozprawa na dowolność klasyfikacji fabuł i dokonywany w jej ramach opis treści.

• chciał przeprowadzić badania, które umożliwiłyby mu znalezienie klucza metodologicznego do badań porównawczych bajek całego świata. Autor twierdził, że „dopóki nie istnieje poprawne opracowanie morfologiczne, dopóty nie może być właściwego opracowania historycznego”. „Jeśli nie potrafimy podzielić bajki na jej części składowe, to nie będziemy mogli dokonać prawidłowego porównania […] Jeśli nie umiemy porównać dwu bajek, to jak można badać związki bajki z religią, jak ja porównać z mitem? […] czy wreszcie jak wytłumaczyć podobieństwa bajek na całej kuli ziemskiej”.

• Przekonanie o doniosłości tej problematyki kazało mu skoncentrować się na 100 bajkach magicznych, wyodrębnić ich części składowe i następnie porównać ich stosunek względem siebie i względem całości.

• stwierdził, że w wielu bajkach zmieniają się osoby działające, ale nie zmieniają się ich działania, czyli funkcje (ważne jest, co robią bohaterowie, kto i jak czyni to problem badań podrzędnych). Funkcje stanowią podstawowe części składowe bajek; wyodrębnia je, kierując się dwiema zasadami: nieliczenia się z postacią-realizatorem i brania pod uwagę usytuowania jego czynności w toku opowieści.

Funkcja postępowanie osoby działającej, określone z punktu widzenia jego znaczenia dla toku akcji

• Następstwo funkcji jest zawsze jednakowe

• W bajkach magicznych „funkcje nie mogą rozkładać na wzajemnie wykluczające się ciągi”- pod względem konstrukcji wszystkie bajki magiczne należą do jednego typu

• Propp w swych badaniach wyodrębnił 31 funkcji osób działających działających 7 podstawowych ról, które one pełnią(Przeciwnik (szkodzący), donator, pomocnik, królewna albo jej ojciec, osoba wysyłająca, bohater, fałszywy bohater)

W ten sposób Propp opracował 2 modele strukturalne :1. następstwo zdarzeń w czasie (szczegółowo)

2. protagoniści (pobieżnie). Stąd też bajka magiczna u Proppa ma dwa odmienne określenia:

* Opowiadania zbudowane na podstawie prawidłowej kolejności przytoczonych funkcji w różnych odmianach

* Bajki podporządkowane schematowi siedmiopostaciowemu

Zakres działania - tj. dystrybucji funkcji pomiędzy role - uzależnia drugi model od pierwszego.

Próby kontynuacji i rozwijania metody proppowskiej:

• Model strukturalny postaci działających, opracowany przez Greimasa na podstawie zestawienia schematów W.Proppa i E. Souriau. Greimas 31 funkcji Proppa likwiduje do 20 kosztem połączenia ich w pary

• M. Pop rumuński naukowiec wykazuje role paralelizmu i antytez ( Brak czegoś - likwidacja braku; podstęp - likwidacja podstępu; próba - likwidacja próby; przemoc- likwidacja przemocy)

• Wielu badaczy, w nawiązaniu do tez Proppa, szuka prób zastosowania tej metody w naukach społecznych, do badania rozwoju kultury czy ról osobowości.

Przedmowa.

Morfologia nauka o formach. W sferze bajki ludowej, folklorystycznej możliwe jest rozpatrywanie form i ustalanie prawidłowości budowy (zwłaszcza w przypadku bajek magicznych). Autor zaznacza, że aby książka była strawna poczyniono wiele uproszczeń, skrótów, zrezygnowano z El. Stanowiących wartość dla specjalisty.

TREŚĆ KSIĄŻKI

I.Przyczynek do historii problemu

Dysponujemy olbrzymią ilością materiału bajkowego,

Badania bajki

• Zajmowano się głównie genezą, bez wstępnego opisu systematyzującego

• Właściwa klasyfikacja to jeden z pierwszych szczebli opisu naukowego (sama jednak powinna być wynikiem uprzedniego opracowania, powinna wynikać z badanego materiału. Wielu badaczy wprowadza ją z „zewnątrz”) Klasyfikacja trzeba oprzeć na cechach formalnych, strukturalnych.

• Podział bajek na grupy: Najprostsza klasyfikacja bajek to podział na bajki o treści czarodziejskiej, bajki obyczajowe i o zwierzętach (ale przecież bajki o zwierzętach zawierają elementy czarodziejskie!). Bajka przypisuje jednakowe działania ludziom, zwierzętom i przedmiotom.

Podział Wundta - np. bajki, baśnie mitologiczne; biologiczne; czyste bajki magiczne; baśnie moralne; żartobliwe, czyste baśnie o zwierzętach czy bajki „ o pochodzeniu - brak wyraźnych rozgraniczeń, co rozumie pod tymi określeniami

• klasyfikacja ze względu na fabułę. Bajki maja szczególną właściwość: części składowe jednej bajki można bez żadnych zmian przenieść do innej (np. postać baby jagi pojawia się w wielu bajkach), co jest cechą charakterystyczną bajki ludowej. Nie istnieją obiektywne kryteria oddzielenia jednej fabuły od drugiej. Do wybranej przypadkowo części bajki dodaje się przyimek „o” „o Kościeju” „o walce ze smokiem”; nie stosuje się jednakowej zasady w wyborze elementów określających.( podział R. M. Wołkowa- wyróżnia 10 fabuł, jednak brak jednolitego kryterium); indeks bajek Aarnego,(szkoła fińska badała i porównywała warianty poszczególnych fabuł wg ich rozpowszechnienia w świecie, jednak trudno określić, co jest fabułą, a co jej wariantem) fiński badacz bajek sporządził indeks fabuł, nazwał te fabuły typami i każdy typ otrzymał swój numer. W grupie podstawowej - bajki o zwierzętach, właściwe; anegdoty - wyróżnia podgrupy(niestety podobieństwo fabuł oraz brak możliwości w pełni obiektywnego rozgraniczenia ich powodują, że często nie wiadomo, jakim numerem ją opatrzyć). Wg niego w bajkach magicznych występują kategorie (np. czarodziejski przeciwnik, małżonek lub małżonka, zadanie, pomocnik, przedmiot). Indeks jego, choć jest przydatny w badaniach sugeruje niesłuszne wyobrażenia o meritum sprawy ścisły podział na typy często jest fikcją

Kolejną ważną dziedziną badań bajkoznawczych jest MERYTORYCZNY OPIS BAJKI. Badacze zajmujący się opisem merytorycznym często nie zajmują się klasyfikacją i vice versa. Jeśli jednak badacz skupia się i na opisie i na klasyfikacji, to właśnie opis prowadzony jest w ramach założonej z góry klasyfikacji.

Wiesiełowski przez fabułę rozumie kompleks motywów; temat w obrębie którego rozwijają się różne sytuacje-motywy. Dla niego motyw jest czymś pierwotnym, fabuła wtórnym. Stąd konieczność badania motywów a nie fabuł. Motyw jest nierozkładalna jednostka narracji

Teoria ta jest jednak zasadą ogólną, należałoby jednak stwierdzić, że motyw nie jest ani jednoczłonowy, ani nierozkładalny, co próbował dowieść Bedier. Uświadomił sobie, że w bajce istnieje pewna relacja między jego wielkościami stałymi a zmiennymi.

Badania nad strukturą wszystkich rodzajów bajki stanowią konieczny warunek wstępny historycznych badań nad bajką. Jeśli nie potrafimy podzielić bajki na jej części składowe, to nie będziemy mogli dokonać prawidłowego porównania. A jeśli nie dokonamy prawidłowego porównania to zbadamy powiązań tej bajki z np. religią, mitami, innymi krajami i podobieństwa bajek na całej kuli ziemskiej.

II Przedmiot i metoda badań

• Za bajki magiczne Propp przyjmuje bajki wyodrębnione u Aarnego pod numerami 300-749 i podejmuje interfabulanrne porównanie tych bajek. W ten sposób otrzymamy morfologię bajki to opis według jej części składowych oraz stosunku części względem siebie i względem całości.

• Bajka niejednokrotnie przypisuje jednakowe działania różnym postaciom. Jakkolwiek różnorodni są bohaterowie bajki, to często czynią to samo. Sam sposób realizacji funkcji stanowi wielkość zmienną, funkcja zaś jako taka jest wielkością stałą (ważne jest co ktoś robi, mniej kto to jest).

• Liczba funkcji jest niezmiernie mała zaś postaci niezmiernie duża. Tym tłumaczy się dwojaka właściwość bajki magicznej (z jednej strony jej zdumiewająca różnorodność, barwność i malowniczość, z drugiej - jej zdumiewająca jednorodność, jej powtarzalność.

• Funkcje osób działających stanowią podstawowe części składowe bajki, trzeba je najpierw określić ( kierując się dwoma zasadami: 1. nie powinno się brać pod uwagę postaci-realizatora; najczęściej funkcja będzie rzeczownikiem wyrażającym czynność: zakaz, wypytywanie, ucieczkę; 2. czynności nie można określać poza jej usytuowaniem w toku opowieści. Znaczenie danej funkcji w toku akcji) Jednakowe działania mogą mieć odmienne znaczenie i odwrotnie.

• Przez funkcję rozumiemy postępowanie osoby działającej, określane z punktu widzenia jego znaczenia dla toku akcji.

1. Funkcje działających postaci są stałymi, niezmiennymi elementami bajki - niezależnie od tego, kto i jak je spełnia. Stanowią one podstawowe części bajki.

2. Liczba funkcji występujących w bajce magicznej jest ograniczona.

3. Następstwo funkcji jest zawsze jednakowe (kolejność elementów jest rygorystyczni stała, a swoboda ich układu ograniczona do b. wąskich ram; nie we wszystkich bajkach występują wszelkie możliwe funkcje; brak niektórych nie wywiera wpływu na porządek pozostałych.

4. Pod względem konstrukcji wszystkie bajki magiczne nalezą do jednego typu. Funkcje nie mogą rozkładać się na wzajemnie wykluczające się ciągi, istnieje jeden ciąg wspólny dla wszystkich bajek magicznych. Należą one do jednego typu, zaś kombinacje stanowią podtypy.

III. Funkcje protagonistów.

Propp wymienia funkcje w takiej kolejności, jaka dyktuje bajka. Przy każdej podaje krótkie wyjaśnienie jej funkcji, jednowyrazowe określenie i jej umowny symbol(podaję tylko przy pierwszym przykł.). Wszystkie funkcje układają się w jedno konsekwentne opowiadanie. Bajka zazwyczaj zaczyna się od pewnej sytuacji wyjściowej (wymienia się członków rodziny, przedstawia bohatera)

Funkcje bajki:

1. Jeden z członków rodziny odchodzi -odejście - e (1.osoba starsza - zwykłe formy odejścia do pracy, na wojnę e¹; 2.odchodzi-umiera e²; 3. osoby młodsze - w odwiedziny, na spacer, zabawę e³)

2. Bohater otrzymuje zakaz - zakaz 1.nie rób tego i tego, zakaz opuszczania miejsca, dotykanie czegoś; w złagodzonej formie - prośba lub rada (zakazy mogą być wydawane bez związku z odejściem) 2. odwróconą formą jest rozkaz lub propozycja - zabierz ze sobą śniadanie. Potem następuje nieszczęście, stąd sytuacja wyjściowa zawiera opis pomyślności.

3. Naruszenie zakazu - naruszenie - jest zawsze adekwatne do zakazu; teraz do bajki wkracza nowa postać - antagonista bohatera, przeciwnik zakłócający spokój, wyrządzający jakąś szkodę, krzywdę (smok, rozbójnik, diabeł, wiedźma, macocha)

4. Antagonista usiłuje zdobyć wiadomość o bohaterze - wywiadywanie. 1.celem ustalenie miejsca pobytu osób, rzeczy 2.odwrócona forma gdy antagonista jest wypytywany przez ofiarę 3. w szczególnym wypadku wywiadywanie przez osoby trzecie.

5. Antagonista otrzymuje wiadomość o swojej ofierze - udzielenie informacji. 1. otrzymuje bezpośrednią odpowiedź; funkcje binarne najczęściej w formie dialogu

6. Antagonista usiłuje oszukać swoją ofiarę, by zawładnąć nią lub zagarnąć jej mienie - podstęp. Antagonista przybiera inną postać, udaje kogoś wiedźma serdeczną staruszkę, potem następuje funkcja: 1. Przeciwnik działa poprzez namowę 2 Stosuje środki magiczne 3. Posługuje się innymi środkami oszustwa lub przemocy

7. Ofiara ulega podstępowi i tym samym nieświadomie pomaga wrogowi - wspomaganie; 1.bohater ulega namowom antagonisty (narusza zakaz bądź przyjmuje propozycję) 2-3. mechanicznie reaguje na stosowanie środków magicznych i innych. Szczególną formą stanowi oszukańcza umowa (zgoda bohatera jest wymuszana, np. w trakcie jakiejś kłopotliwej sytuacji, często sam ją stwarza). Element ten można określić jako nieszczęście wstępne.

I-VII można traktować jako część przygotowawczą

8. Antagonista wyrządza krzywdę albo szkodę członkowi rodziny - szkodzenie. To bardzo ważna funkcja, gdyż uruchamia akcję bajki, otwiera zawiązania bajki 1. Porwanie człowieka, 2. wykradzenia lub odebranie magicznego środka, 3.wykradzenie lub zniszczenie zbiorów, 4. kradzież światła dziennego 5. Dokonanie kradzieży w innych formach 6. zadanie ran cielesnych 7. spowodowanie nagłego zniknięcia 8. domaganie się wydania ofiary albo wywabienie jej 9. wypędzenie kogoś 10 wydanie rozkazu, aby kogoś wrzucono do morza 11. rozrzucenie czarów na kogoś lub coś 12. dokonanie podstępnej zamiany 13. rozkaz uśmiercenia kogoś 14. dokonanie zabójstwa 15wtrącenie do więzienia 16. grożenie poślubieniem przemocą 17 grożenie kanibalizmem dręczenie po nocach 19. wypowiedzenie wojny

Czasami momentem wyjściowym jest brak czegoś, ale bywa on tu rozpatrywany jako ekwiwalent wymienionych funkcji VIII - Któremuś z członków rodziny czegoś brakuje, pragnąłby cos posiadać - brak czegoś 1. brak narzeczonej, przyjaciela czy w ogóle człowieka 2. konieczny jest srodek magiczny 3. brak jakichś osobliwych przedmiotów 4. brak pieniędzy srodków do życia 5. rózne inne formy

9. Oznajmienie o szkodzie (nieszczęściu) lub braku, do bohatera ktoś zwraca się z prośbą lub rozkazem, wysyła go lub uwalnia. - pośrednictwo, moment łączący. Funkcja ta wprowadza do bajki bohatera, mogą oni być dwojakiego rodzaju: poszukiwaczami lub bohaterami pokrzywdzonymi 1. apel o pomoc z następującym po nim wysłaniem bohatera 2. bohatera wysyła się bezpośrednio 3. bohaterowi zezwala się na opuszczenie domu 4 oznajmienie o nieszczęściu 5 wypędzonego bohatera wywozi się z domu 6. bohater skazany na śmierć zostaje potajemnie uwolniony 7. rozlega się pieśń żałobna

10. Poszukiwacz zgadza się lub decyduje na przeciwdziałanie - początek przeciwdziałania.

11. Bohater opuszcza dom - wyprawa. Wyprawa bohatera poszukiwacza ma na celu poszukiwanie, natomiast wyprawa bohatera pokrzywdzonego daje początek drodze, na której oczekują go różne przygody. W niektórych bajkach akcja toczy się w jednym miejscu, czasem zostaje spotęgowana do ucieczki. Tutaj do bajki wkracza nowa postać (donator, czyli dostarczyciel). Bohater otrzymuje od niego jakiś środek, zazwyczaj magiczny, który pozwala zlikwidować nieszczęście

12. Bohater zostaje poddany próbie, jest wypytywany, staje się ofiarą napaści, co przygotowuje przekazanie mu magicznego środka albo pomocnika - pierwsza funkcja donatora. 1. Donator poddaje bohatera próbie 2. donator wita i wypytuje bohatera 3. konający bądź zmarły prosi o wyświadczenie przysługi 4. Uwięziony chłopak prosi o uwolnienie 5 bohater prosi o litość 6. spierający się proszą o podział między nich zdobyczy 7. inne prośby 8. wroga istota próbuje uśmiercić bohatera 9. wroga istota staje do walki z bohaterem 10. bohaterowi pokazuje się środek magiczny i proponuje jego wymianę na rzecz, którą posiada

13. Reakcja bohatera na działanie przyszłego donatora - reakcja bohatera. Może być pozytywna lub negatywna 1. bohater wytrzymuje próbę lun nie wytrzymuje jej 2. bohater odpowiada na przywitanie lub nie wita się 3. wyświadcza przysługę zmarłemu lub nie 4. uwalnia uwięzionego 5. lituje się nad proszącym 6. dokonuje podziału i godzi spierających się 7. bohater wyświadcza jakąś inna przysługę 8. bohater ratuje się przed zamachem na niego, stosując wobec istoty wrogiej jej własne środki 9. bohater pokonuje istotę wrogą albo nie pokonuje jej 10. B. zgadza się na wymianę przedmiotu, ale natychmiast stosuje jego siłę magiczna wobec dawcy

14. Bohater wchodzi w posiadanie magicznego środka - przekazanie, otrzymanie magicznego środka. Za przedmioty magiczne mogą służyć zwierzęta, przedmioty o właściwościach magicznych, walory darowane bezpośrednio - np. siła. 1. Środek jest przekazywany bezpośrednio 2. ś. Jest wskazany 3. ś zostajke wykonany 4. zostaje sprzedany albo kupiony 5. ś. Przypadkowo trafia do bohatera 6. ś. Nieoczekiwanie sam się ukazuje 7. ś. Zostaje wypity albo zjadzony 8. ś zostaje porwany 9. różne postacie same staja do dyspozycji bohatera.

Bohater bajki magicznej jest taką postacią, która po zawiązaniu akcji bądź bezpośrednio ucierpiała wskutek działań przeciwnika, bądź też wyraziła zgodę na zlikwidowanie szkody wyrządzonej innej osobie lub odczuwanego przez nią braku. W toku akcji bohater jest postacią, która otrzymuje środek magiczny lub magicznego pomocnika i się nim posługuje lub wysługuje

15. Bohater przenosi się, jest przeniesiony lub przyprowadzony w miejsce, gdzie znajduje się przedmiot jego poszukiwań - przemieszczenie przestrzenne między dwoma królestwami; przewodnictwo w drodze. 1. bohater odbywa lot w powietrzu 2. b jedzie po ziemi lub płynie wodą 3. b jest prowadzony 4. b wskazuje się drogę 5. b korzysta z nieruchomych środków przemieszczania się 6. b idzie krwawym śladem

16. Bohater i jego antagonista przystępują do bezpośredniej walki - walka. 1 w otwartym polu 2. przystąpienie do zawodów 3. gra w karty.

17. Bohater otrzymuje znamię - znamię. 1. znamię nanosi się na ciało 2. b otrzymuje pierścień lub ręcznik 3. inne formy naznaczenia

18. Zwycięstwo nad antagonistą - zwycięstwo. 1. w otwartej walce 2. w zawodach 3. antagonista przegrywa w karty 4. wróg przegrywa przy ważeniu się 5. przeciwnik zostaje zabity bez uprzedniej walki 6. wróg jest bezpośrednio wypędzony

19. Likwidacja początkowej szkody lub braku - likwidacja nieszczęścia lub braku. Dana funkcja tworzy parę z wyrządzeniem szkody lub nieszczęściem z zawiązania. Poprzez nią opowieść sięga apogeum 1. porwanie obiektu poszukiwań przemocą lub spryetm2. obiekt poszukiwań jest zdobywany przez kilka postaci naraz z równoczesną szybką zmianą ich działań 3. obiekt poszukiwań jest zdobywany za pomocą przynęt 4. zdobycie poszukiwanego przedmiotu jest bezpośrednim wynikiem poprzednich działań 5. obiekt zdobywa się błyskawicznie przez zastosowanie środka magicznego 6. dzięki użyciu środka magicznego likwiduje się nędzę 7. obiekt poszukiwania zostaje pojmały 8 z zaczarowanego zostają zdjęte czary 9 ożywianie zabitego 10. uwolnienie uwięzionego 11. zdobycie obiektu poszukiwań przybiera czasem takie same formy, jak zdobycie środka magicznego

20. Powrót bohatera - powrót. Najczęściej przejawia się w tych samych formach, co przybycie

21. Prześladowanie bohatera - prześladowanie, pościg. 1. prześladowca leci za bohaterem 2. bohater domaga się wydania winowajcy 3 wróg prześladuje bohatera, szybko przemieniając się w różne zwierzęta 4. prześladowcy - smocze żony - przemieniają się w kuszące przedmioty i pojawiają się na drodze bohatera. 5. prześladowca próbuje połknąć bohatera 6. prześladowca usiłuje zabić bohatera 7. prześladowca usiłuje przegryźć drzewo, na którym schronił się bohater

22. Ocalenie bohatera od pościgu- ocalenie. 1. bohater unosi się w powietrzu, 2. b ucieka, podczas ucieczki wznosi przeszkody na drodze prześladowcy. 3 b podczas ucieczki przemienia się w przedmioty, które zmieniają go nie do poznania 4. b podczas ucieczki kryje się 5. ścigany ukrywa się u kowali6. b ratuje się ucieczką szybko przemieniając się w kamienie, zwierzęta itp. 7. b opiera się pokusie, na którą wystawiają go przemienione żony smoka 8. b pozwala się połknąć 9. b ratuje się przed zamachem na swe życie 10. ścigany przeskakuje na drugie drzewo

Wiele bajek kończy się w momencie, gdy bohater uchodzi przed pościgiem. Dociera on do domu, a następnie, jeśli zdobył narzeczona, żeni się z nią. Jednakże nie zawsze tak bywa. Znów zjawia się jego wróg, co daje początek nowej opowieści. Zjawisko to oznacza, że wiele bajek składa się z dwóch szeregów funkcji, które można nazwać sekwencjami. Nowe nieszczęście (szkoda) stwarza nową sekwencję i w ten sposób nieraz kilka bajek łączy się w jedna opowieść. Funkcje VII XV bis, są powtarzane, stwarzają nowa sekwencję, ale są dalszym ciągiem tej samej bajki

23. Nierozpoznany przez nikogo bohater przybywa do domu lub do innego kraju - nie rozpoznane przybycie. 1. przybycie do domu 2. przybycie do innego króla

24. Uzurpator wysuwa nieuzasadnione roszczenia - nieuzasadnione roszczenia.

25. Bohater otrzymuje trudne zadanie - trudne zadanie. 1. próba za pomocą jedzenia i picia 2. próba ogniem 3. zad do zgadywania 4. zad na dokonanie wyboru 5. chowanie się 6 pocałować królewnę w oknie 7. próba siły, zręczności, męstwa 8 próba cierpliwości 9. zad na dostarczenie czegoś 10 zad na wykonanie czegoś 11. inne zad

26. Wykonanie zadania - wykonanie. Formy wykonania ściśle odpowiadają formom zadań.

27. Rozpoznanie bohatera - rozpoznanie. Bohater zostaje rozpoznany na podstawie szczególnego znamienia, znaku albo przekazanego mu przedmiotu. Ta funkcja koresponduje z oznaczeniem.

28. Zdemaskowanie uzurpatora ( fałszywego bohatera) antagonisty lub przeciwnika - zdemaskowanie.

29. Bohater przybiera inną postać - transfiguracja.1. Bohater przybiera nową postać w rezultacie magicznego działania pomocnika 2. B. buduje cudowny pałac 3. B przywdziewa nowy strój 4. Formy zracjonalizowane i humorystyczne

30. Ukaranie wroga - ukaranie. Wróg zostaje rozstrzelany, wygnany, przywiązany do końskiego ogona lub popełnia samobójstwo. Oprócz tego występuje wielkoduszne przebaczenie.

31. Bohater zawiera małżeństwo i zostaje carem - małżeństwo. Może otrzymać narzeczoną wraz z królestwem, czasem ma miejsce samo wstąpienie na tron bądź otrzymuje rekompensatę pieniężną za rękę królewny.

Na tym bajka się kończy. W poszczególnych wypadkach pewne czynności bohaterów bajki nie są przyporządkowane żadnej z wymienionych funkcji ani przez nią zdeterminowane, określamy je jako elementy niejasne.

Wnioski z tych rozważań:

- Liczba funkcji jest ograniczona (31). W obrębie tych funkcji rozwijają się akcje dosłownie wszystkich bajek.

- Odczytując kolejno wszystkie funkcje widzimy, że każda następna funkcja logicznie i z artystyczną konsekwencją wynika z poprzedniej

- żadna funkcja nie wyklucza innej, wszystkie tworzą jeden, nie zaś kilka ciągów.

- Bardzo dużo funkcji występuje parami( zakaz-naruszenie zakazu, walka-zwyciestwo, pościg-ocalenie)

- inne funkcje mogą występować grupami np. zawiązanie akcji.

- dany schemat jest jednostka miary bajek, pozwala na zestawianie bajek ze sobą i ich porównywanie.

IV. Asymilacje. Przypadki podwójnego znaczenia morfologicznego jednej funkcji.

Różne funkcje mogą być realizowane jednakowo - asymilacja sposobów realizacji funkcji. Aby określić funkcję patrzymy na jej następstwa. Propp podaje na to przykłady z bajek, głównie chodzi o problem zadania - jeśli wynikają one z poszukiwań, należy traktować je jako element zawiązkowy; jeśli powodują otrzymanie środka magicznego traktujemy je jako próbę; wszystkie pozostałe jako trudne zadania.(Najczęściej asymilacjom podlegają trudne zadania czy początkowe szkodzenie i prześladowanie przeciwnika.)

Innym zjawiskiem jest podwójne znaczenie morfologiczne jednej funkcji np. Książe wyjeżdża i zakazuje małżonce wychodzić z domu. Przychodzi starucha i namawia ją na spacer po ogrodzie. Księżna wychodzi ulega namowom jednocześnie łamiąc zakaz.

Sposoby wypełniania funkcji wpływają na siebie wzajemnie, jednakowe formy stosuje się do różnych funkcji, co utrudnia analizę bajek.

V. Inne elementy bajki

1. Elementy pomocnicze dla wzajemnego powiązania funkcji

Funkcje tworzą podstawowe elementy bajki, tj. takie El., na których oparty jest rozwój bajki.

Powiadomienie występuje jeśli następujące po sobie funkcje spełniane są przez różne postacie i postać druga powinna wiedzieć, co zaszło przedtem (postacie mogą być wszechwiedzące) Może być bezpośrednie, mieć formę dialogu, przechwały, skargi. Warianty: Jedna postać dowiaduje się czegoś od drugiej; Zobaczenie czegoś postacie zaczynają działać dlatego, że coś widzą; Przyniesienie przedmiotu; przyprowadzenie ludzi, którzy znajdują się zbyt daleko; Przybycie bohatera.

2. Elementy pomocnicze przy potrojeniach

Potrojeniu mogą ulegać poszczególne detale (3 głowy smoka) jak i poszczególne funkcje. Powtórzenie może być równomierne (3 zadania, 3 lata służby) albo potęgujące akcję (trzecie zad najtrudniejsze, trzecia walka najstraszniejsza) może też występować dwa razy z wynikiem negatywnym i raz z pozytywnym.

3. Motywacje

Motywacja przyczyny jak i cele powodujące takie czy inne postępowanie postaci bajkowych. Niekiedy nadają one bajce całkowicie odmienne zabarwienie, należą jednak do najmniej stałych el. Bajki.

Większość postępków postaci jest w naturalny sposób umotywowana przez rozwój akcji. Ponadto podobne działania mogą mieć różne motywacje, często wynikają one z cech bohatera (jest on o coś zazdrosny, co skłania go do jakiegoś działania) Rzadko występują motywacje wyrażone słowami. Uświadomienie braku może być umotywowane - brakujący obiekt pojawia się na chwilę, bohater zaczyna tęsknić za raz ujrzanym obiektem; brak jest uświadamiany przez innych („synu, potrzebna ci narzeczona”);pozorny brak; pozorna choroba.

VI. Dystrybucja funkcji między działające postacie

Wiele funkcji logicznie łączy się w określone kręgi, które odpowiadają realizatorom funkcji. Są to kręgi akcji:

1. Krąg akcji antagonisty (przeciwnika)- szkodzenie, bój, prześladowanie 2. K.a donatora (dostarczyciela) - przygotowanie i przekazania magicznego środka 3. k. a pomocnika 4. k.a królewny (poszukiwanej postaci) oraz jej ojca 5. k. a osoby wyprawiającej bohatera 6. k. a bohatera 7. k. a. uzurpatora.

Między te 7 postaci dokonuje się również dystrybucji funkcji w części przygotowawczej, jednak nie jest ona równomierna. Ponadto istnieją specjalne postaci występujące w momentach wiążących akcję oraz specjalni „zdrajcy” - lusterko, miotła wskazujące miejsce pobytu poszukiwanej ofiary.

Sposoby dystrybucji kręgów akcji pomiędzy postaci:

1. Krąg akcji dokładnie odpowiada postaci

2. Jedna postać obejmuje kilka kręgów akcji (np. miedziany chłopek prosi o wypuszczenie z wieży, daruje Iwanowi siłę, i pomaga w zabiciu smoka- donator i pomocnik)

3. Jeden krąg akcji przypada na kilka postaci (np. jedna postać poddaje bohatera próbie, a nagradza inna, funkcje królewny są podzielone między nią a ojca).

Cechy funkcjonują jak istoty żywe, dlatego przedmioty, cechy i istoty żywe należy traktować jako wielkości równorzędne. Jednak istoty żywe nazywamy magicznymi pomocnikami, podczas gdy przedmioty i cechy - magicznymi środkami. Można ustalić 3 kategorie pomocników:

1. Pomocnicy uniwersalni - zdolni do realizacji wszystkich funkcji pomocnika (w materiale Proppa tylko koń okazał się takim pomocnikiem)

2. Częściowi pomocnicy - zdolni do realizacji tylko niektórych funkcji.

3. Specyficzni pomocnicy - wykonują tylko jedna funkcje, należą do nich tylko przedmioty.

Propp zaznacza, że bohater często razi sobie bez żadnych pomocników. Najważniejszym atrybutem pomocnika jest wieszcza mądrość. Pomocnik czasem wykonuje funkcje, które są specyficzne dla bohatera.

VII. Sposoby wprowadzania do akcji nowych bohaterów.

Każda kategoria postaci ma ściśle określone formy pojawienia się jej w bajce: 1. Antagonista pojawia się w toku akcji dwukrotnie - nagle, skądś z zew., potem jako postać odnaleziona. 2. Donatora spotyka się przypadkowo. 3. Magiczny pomocnik włączony jest do akcji jako dar. 4. Osoba wyprawiająca bohatera, bohater, uzurpator oraz królewna włączeni są do akcji już na początku bajki. Czasem przy wyliczeniu postaci.

Zdarzają się odstępstwa od takiej dystrybucji - jeśli w bajce nie występuje donator, to jego funkcje przechodzą na protagonistę; wszystkie postaci mogą być wprowadzone już na początku, zależnie od tego w jaki sposób rozpoczyna się bajka; czasami początkowo nie ma poszukiwacza, rodzi się on za pomocą cudu, któremu najczęściej towarzyszy proroctwo dotyczące jego losu.

Propp zaznacza, że w kolejnych sekwencjach bajki jedna i ta sama postać może odgrywać inne role - diabeł jest pomocnikiem w pierwszej, a w drugiej przeciwnikiem. Jeśli jakieś postaci znane z pierwszej sekwencji, to zbyteczne jest ich włączanie w drugiej.

VIII. O atrybutach działających postaci i ich znaczeniu

Atrybut całokształt wszystkich cech zewnętrznych postaci: wiek, płeć, status społeczny, wygląd zewnętrzny, jej cechy szczególne itd. Atrybuty służą do nadania bajce malowniczości, piękna i uroku. Na bajkę oddziałuje aktualna rzeczywistość historyczna, epos sąsiednich narodów, religia; bajka odzwierciedla dawne obyczaje. Bajka podlega procesowi metamorfozy i te zmiany również podporządkowanie są pewnym prawom.

Na podstawie badania atrybutów protagonistów wyodrębniono 3 rubryki: wygląd zewnętrzny i nomenklaturę postaci, szczególny sposób pojawiania się w bajce oraz miejsce pobytu. Do tego dochodzą elementy pomocnicze, np. cechami charakterystycznymi baby-jagi będą: jej nazwa, wygląd zew., kościana noga, „nos co w sufit wrósł”, jej chatka na kurzej nóżce oraz sposób pojawienia się. Najczęściej powtarzające się, najwyrazistsze formy stanowią określony kanon bajkowy. Istnieje kanon międzynarodowy, formy narodowe oraz formy regionalne czy charakterystyczne dla danych grup społecznych.

Badanie transformacji funkcji i atrybutów prowadzi do wniosków, że - można odtworzyć podstawową formę bajek magicznych w ogóle, której pozostałe formy będą wariantami. Wymaga to jednak b. dużej ilości badań; jeśli wypiszemy wszystkie podstawowe dla każdej rubryki formy i sprowadzimy je do jednej bajki, stwierdzimy, że u postaw danej bajki leżą pewne wyobrażenia abstrakcyjne. Badanie atrybutów umożliwia naukową interpretacje bajki. Z historycznego pkt widzenia bajkę magiczną sprowadzoną do jej podstaw morfologicznych można porównać do mitu (są to jednak przypuszczenia, które wymagają dalszych badań).

IX. Bajka jako całość

1. Sposoby łączenia opowiadań

Z punktu widzenia morfologicznego bajką magiczną można nazwać każdy rozwój akcji: od szkodzenia lub braku, przez funkcje pośrednie do wesela lub innych funkcji wykorzystanych jako rozwiązanie. Jako funkcje końcowe mogą występować: nagroda, zdobycie czegoś, zlikwidowanie braku, ocalenie z pościgu itp. Taki rozwój nazwaliśmy sekwencją. Każde nowe wyrządzenie szkody lub straty lub brak tworzy nową sekwencję. Jedna bajka może zawierać kilka sekwencji i przy analizie tekstu należy przede wszystkim określić, z ilu sekwencji bajka się składa. Sekwencje mogą się przeplatać. Sekwencje mogą się łączyć w następujący sposób:

1. Jedna następuje bezpośrednio po drugiej

2. nowa rozpoczyna się, zanim jeszcze skończy się pierwsza

3.epizod może być też przetwarzany, złożone schematy

4. Bajka może się rozpoczynać od dwóch sytuacji szkodzenia jednocześnie.

5. Dwie sekwencje mogą mieć wspólne zakończenie

6. Czasem w bajce występuje dwóch poszukiwaczy, którzy w pewnym momencie się rozstają.

Z jedną bajką mamy do czynienia w następujących przypadkach: 1.Jesli cała bajka składa się z jednej sekwencji 2. Jeśli bajka składa się z 2 sekwencji, z których jedna ma zakończeni pozytywne, a druga negatywne 3. przy potrojeniu sekwencji 4. jeśli magiczny środek zostaje zdobyty w sekwencji I, a użyty dopiero w II. 5. Gdy przed ostatecznym zlikwidowaniem szkody nagle powstaje nowa sytuacja braku, która powoduje kolejne poszukiwania. 6. Gdy w zawiązaniu przedstawiono od razu dwie szkody. 7. W tekstach, w których sekwencja I zawiera walkę ze smokiem, a II rozpoczyna się od porwania zdobyczy przez braci, po czym następują roszczenia uzurpatora i trudne zad. 8. Bajki, w których bohaterowie rozłączają się przy słupie rozstajnym. We wszystkich innych wypadkach mamy o czynienia z dwiema i więcej bajkami.

2. Przykład analizy

Najważniejsze są funkcje protagonistów, następnie elementy wiążące i motywacje. Szczególne miejsce zajmują formy pojawiania się osób działających. Wreszcie występują El. Atrybutywne, czyli akcesoria. Owe 5 elementów określa nie tylko konstrukcję bajki, lecz w ogóle całą bajkę. Propp wybiera jakąś bajkę i dokonuje jej rozkładu zgodnie z tym, co zostało wyróżnione - określa jej poszczególne el.

3. Problem klasyfikacji

Stałość konstrukcji bajek magicznych pozwala je zdefiniować jako opowiadania oparte na regularnym następstwie przytoczonych funkcji w ich różnych odmianach gatunkowych. Jednak brak lub powtarzanie się funkcji powoduje, że definicja ta staje się niejasna. Istnieją bajki niemagiczne, które można skonstruować według tego schematu, stąd wynika potrzeba nowego terminu. Można je nazwać bajkami podporządkowanymi schematowi siedmiopostaciowemu lub bajki mitycznej (obie nazwy odrzucone).

Podobnie jak asymilują się elementy wewnątrz bajek, tak krzyżują się całe gatunki bajek. Mity czy romanse rycerskie wykazują podobna budowę do bajek. Klasyfikacji bajek można dokonywać na podstawie: 1. Odmiany jednej cechy 2. Braku lub obecności tej samej cechy 3. Występowania wzajemnie wykluczających się cech.

Sekwencje z bajek mogą istnieć osobno, ale tylko połączenie dwu sekwencji daje całkowicie pełną bajkę. Bardzo możliwe jest to, że niegdyś istniały dwa typy bajek i w jakiejś odległej epoce złączyły się w jeden utwór.

4. O stosunku poszczególnych form struktury do konstrukcji ogólnej

Propp analizuje bajki zawierające walkę i zwycięstwo i trudne zad., zapisuje je w postaci schematów, które zestawia ze sobą i porównuje umieszczenie poszczególnych funkcji w tych schematach i względem siebie - wnioski:

* całkowita jednorodność konstrukcji bajek magicznych (drobne wahania jej nie zakłócają) jest to dla niego zadziwiające biorąc pod uwagę różnorodność bajek. Zastanawia się czy można mówiąc o jednym źródle bajki. Rozważa źródło geograficzne, czynnik psychologiczny (fantazja ludzka) i źródło obyczajowe( zauważa uzasadniony związek między wczesnymi formami obyczajowości i religią a religią i bajką; wyobrażenia o wędrówce odzwierciedlają wyobrażenia o wędrówce dusz w zaświatach)

*porównywanie niektórych bajek ze schematem wykazuje, że mają one niepełną formę, brak niektórych funkcji

*czy odmiany jednej funkcji wiążą się koniecznie odpowiednimi odmianami innej funkcji? 1. Istnieją elementy, które zawsze, bez wyjątków, są powiązane przez odpowiadające sobie odmiany, np. zakaz i naruszenie zakazu, walka i zwycięstwo 2. Istnieją pary, w których jeden człon może być związany tylko z kilkoma odmianami korespondującego z nim członu, np. porwanie może być związane z bezpośrednim kontrporwaniem czy ze zdobyciem czegoś przez pomocników. 3. Wszystkie pozostałe elementy bajki, jak też pary jako takie, mogą się łączyć ze sobą w sposób dowolny, np. porwanie wcale nie oznacza konieczności lotu.

Propp rozważa psychologię twórcy bajce czy psychologię twórczości w ogóle. Twórca bajki nie ma swobody tworzenia w następujących dziedzinach:

a. w sferze ogólnego następstwa funkcji

b. nie może dowolnie dokonywać substytucji tych elementów, których odmiany związane są z absolutną bądź względna zależnością

c. jest ograniczony w wyborze protagonistów pod względem ich atrybutów, jeśli wymagana jest określona funkcja

d. istnieje pewna zależność między sytuacja początkową a następującymi po niej funkcjami.

Opowiadający stosuje dowolne rozwiązania:

a. w wyborze funkcji, które opuszcza bądź wprowadza

b. w wyborze sposobu realizacji funkcji

c. ma pewną swobodę w wyborze nomenklatury i atrybutów osób działających

d. w doborze środków językowych.

5. Problem kompozycji i fabuły oraz fabuł i wariantów

Wszystkie orzeczenia tworzą kompozycje bajki, wszystkie podmioty, dopełnienia i inne części zdania określają fabułę - ta sama kompozycja może stanowić podstawę różnych fabuł. Cały zasób bajek magicznych należy traktować jako łańcuch wariantów. Żadnej fabuły z danego rodzaju bajek nie można badać w oderwaniu od drugiej ani pod względem morfologicznym, ani genetycznym Przy zastępowaniu elementów przez ich odmiany gatunkowe jedna fabuła przekształca się w drugą. Idealne byłoby przeanalizowanie jednej bajki we wszystkich jej wariantach. Jednak najpierw należy zbadać z osobna elementy, następnie genetyczne badanie rdzenia, wokół którego konstruuje się bajki magiczne. Następnie konieczne jest zbadanie norm i form metamorfoz. To dopiero daje możliwość badania fabuł.

Zakończenie

Kończy cytatem z Wiesiełowskiego, który ogólnie stwierdza, że schematyzm i powtórzenia rozciągają się na cały obszar literatury. Przekazywane z pokolenia na pokolenie jako utarte formuły odżywają w nowych formach.

1

---