RFN 1969-1977

MIROSŁAW CYGAŃSKI

Polityka wschodnia i niemiecka rządów koalicji SPD/FDP

III. Opory przeciw realistycznym zmianom w poliiyce wscho­dniej Niemiec Zachodnich

Ewolucja Ostpolitik RFN pod rządami koalicji SPD/FDP w kierun­ku normalizacji stosunków z państwami Europy Srodkowo-Wschodniej

185 Mirosław Cygański

była dowodem wzrostu realizmu politycznego w społeczeństwie zachod­nio niemieckim. Realistyczna reorientacja większości ludności RFN zna­lazła wyraz w znamiennych wydarzeniach lat 1969—1972. W listopadzie 1969 r. i maju 1970 r. Allensbacher Institut fiir Demoskopie przepro­wadził na zlecenie znanego tygodnika-magazynu „SterrT, wielką akcję ankietyzacyjną społeczeństwa pod hasłem: „Czy zachodnia granica Pol­ski znajduje się na Odrze i Nysie?". Pozytywnych odpowiedzi udzieliło w listopadzie 1969 r. — 68% ogółu ankietowanych a w maju 1970 r. — 72'Y". Bardzo charakterystyczny był fakt, że w kołach przesiedleńców 66% ankietowanych w maju 1970 r. uznało dawne wschodnie prowincje Rzeszy za utracone definitywnie, wbrew stanowisku kierownictwa i ak­tywu Bund der Yertriebenen i ziomkostw wsch-odnioniemieckich. Po­stępowe siły w społeczeństwie RFN — związki zawodowe z IG -— Metali na czele, założona w 1968 r. Deutsche Kommunistische Partei, lewica so­cjaldemokratyczna i część aparatu organizacyjnego 9PD, cześć aktywu FDP, Związek Ofiar Hitleryzmu, Deutsche Friedens-Union i inne związki pacyfistów, organizacje studenckie i młodzieżowe — przeciwstawiły zde­cydowany opór gwałtownym atakom na rząd Brandta—Scheela ze strony konserwatywnej i skrajnej prawicy z powodu zmiany polityki wschod­niej RFN¹²³. Zorganizowanie licznych przeciwakcji i kontrdemonstracji przez wspomniane ugrupowania demokratyczne i lewicowe zahamowało rozwój terrorystycznych wystąpień organizacji skrajnej prawicy (zwła­szcza bojówek: NPD, Aktion-Widerstand i Deutsch-Soziale Union), roz­poczętych u schyłku 1970 r. a trwających w ciągu 1971 r. ze wzrostem nasilenia na przełomie lat 1971/1972, Próba obalenia rządu Brandta— Scheela przez frakcję poselską CDU/CSU w Bundestagu wywołała na­tychmiastową i zdecydowaną reakcję sił postępowych. Następstwem tego było bezprecedensowe wzburzenie społeczeństwa w dniach 24—27 IV 1972 r. Fala powszechnych strajków ostrzegawczych i manifestacji antyfaszytowskich w miastach zachodnio niemieckich przebiegała pod hasłami szybkiej ratyfikacji układów RFN z ZSRR i Polską¹*¹. Zdecydowany opór wszystkich ugrupowań demokratycznych i lewicowych w RFN zarówno

186 Fc.lit.vko wschodnia i niemiecka rządów koalicji SPDIFDP

udaremnił w znacznej mierze powrót do władzy konserwatywno-prawicowej CDU/CSU jak i uczynił przywódców chadecji skłonniejszymi do kompromisu z koalicją rządową w sprawie ratyfikacji układów wschod­nich.

Układ zasadniczy RFN z NRD poddany został — w sensie politycznym — plebiscytowi przy wyborach do VII Bundestagu 19 XI 1972 r., które przyniosły wielkie zwycięstwo SPD — 45,8 proc. głosów¹-'.

Oczywisty wzrost realizmu politycznego w społeczeństwie RFN nie może przesłonić faktu istnienia w tym kraju silnych wciąż oporów prze­ciw zmianie kursu politycznego wobec wschodnich sąsiadów. Wśród za­sadniczych przeszkód normalizacji stosunków wymienić należy: Usta­wę zasadniczą RFN zawierającą artykuł 116; orzeczenia Federalnego Try­bunału Konstytucyjnego w Karlsruhe z 31 VII 1973 r. i 7 VII 1975 r. podtrzymujące tezy rewizjonistyczne o istnieniu obszaru „ogólnoniemiec-kiego" w granicach z 1937 r. i niemieckiej przynależności państwowej rozciągającej się na obywateli NRD i Polski nawet niezależnie od ich woli; znacznie wciąż wpływy w opinii publicznej i prasie RFN sił pra­wicowych, nacjonalistycznych i odwetowych z CDU/CSU na czele, pro­wadzących konsekwentną walką z kierunkiem polityki. RFN — odpręże­nia i współpracy wobec państw obozu socjalizmu. Sprawa ratyfikacji u-kładów RFN z ZSRR i Polską z 1970 r. na skutek silnych oporów opozy­cji przeciągnęła się aż do maja 1972 r. Dopiero kompromis koalicji rzą­dowej z chadecją — wspólna rezolucja frakcji poselskich CDU/CSU, SPD i FDP w Bundestagu z 17 V 1972 r. (zawierająca twierdzenia o prawie narodu niemieckiego do samostanowienia jako podstawy do zjednocze­nia i braku wiążącej mocy dla zjednoczonych Niemiec postanowień ukła­dów odnośnie do granic) umożliwił finalizację zawartych porozumień'"⁵. Rząd polski wbrew rozpowszechnianym w RFN opiniom nie przyjął dc wiadomości tej rezolucji. Zignorował ją również rząd radziecki Jedno­znaczny pogląd Polski i ZSRR na bezpodstawny charakter rezolucji z 17 V 1972 r., a także oświadczenia W. Brandta (10 V 1972) i W. Scheela (10 V i 17 V 1972) na forum Bundestagu o ograniczonym znaczeniu tej uchwały, której nie wolno nadawać znaczenia dewaluującego lub zmie-

187

188 Mirosław Cygański

niającego treść zawartych układów¹", nie zapobiegły rozpowszechnianiu się w RFN opinii, że wyrzeczenie się roszczeń terytorialnych i polityki rewizjonizmu stanowiło element długofalowej polityki podporządkowanej prawu narodu niemieckiego do samostanowienia i obowiązującej tylko do czasu zjednoczenia Niemiec¹²". W RFN opublikowano wiele monografii i opracowań napisanych przez zwolenników i przeciwników porozumienia z Polską. Większość autorów tych prac zgodnie jednak kwestionuje osta­teczne uregulowanie i uznanie zachodniej granicy Polski na płaszczyźnie prawa międzynarodowego¹²⁸. Tezy rezolucji Bundestagu z 17 V 1972 r. zostały również podjęte i rozwinięte w orzeczeniu Federalnego Trybu­nału Konstytucyjnego z 25 VII 1975 r. W ten sposób utrzymuje się wciąż w RFN interpretacja układu z Polską i dalszych układów wschodnich jako modus vivendi przy zachowaniu dotychczasowych „niemieckich po­zycji prawnych". Ma to być rozwiązanie o przejściowym charakterze, któ­re w przyszłym traktacie pokojowym ze „Zjednoczonymi Niemcami" bę­dzie można jeszcze zmienić. W stosunku do układu zasadniczego strona zachódnioniemiecka stara się usilnie zdeprecjonować lub wręcz zakwe­stionować faktyczne prawnomiędzynarodowe uznanie w nim NRD jako państwa niezawisłego i niezależnego o tej samej pozycji co RFN.

Rząd federalny nie wyciągnął dotąd konsekwencji z terytorialno-po-litycznych postanowień układów zawartych przez RFN z ZSRR, Polską, NRD i CSRS dla zachodnioniemieckiego systemu prawnego i życia we­wnętrznego RFN. Dawne zbankrutowane doktryny polityczno-prawne Republiki Federalniej Niemiec z okresu władzy CDU/CSU rząd SPD/FDP usiłował zastąpić zmodyfikowanym stanowiskiem formalnoprawnym RFN¹³⁰. Przejawem tego stanowiska stały się obecne formuły prawne o „dalszym istnieniu Rzeszy Niemieckiej pod względem formalnoprąw-

188 Polityka wschodnia i niemiecka rządów koalicji SPD/FDP

nym" lub też „Niemiec jako pojęcia prawnego", otwartym charakterze kwestii niemieckiej", „jedności narodu niemieckiego", które pozostają w bezpośrednim związku z procesami normalizacji stosunków RFN z Pol­ską, ZSRR, NRD, CSRS. Te fikcje formalne leżące o podstaw stanowiska prawnego rządu SPD/FDP w bardzo poważnym stopniu hamują dalsze postępy w procesie normalizacji stosunków RFN zwłaszcza z Polską i NRD a w szerszym kontekście także z innymi państwami socjalistycz­nymi. W ten sposób sprawa wyciągnięcia konsekwencji przez władze za-chodnioniemieckie wynikających z obligacji prawnomiędzynarodowych zawartych w układach wschodnich staje się kwestią zasadniczą w stosun­kach RFN z Polską, NRD, ZSRR i CSRS. Oprócz ustawodawstwa rewi-zjonizm zachodnioniemiecki utrzymuje się nadal w podręcznikach szkol­nych do historii i geografii. Znane zalecenia Komisji Podręcznikowej, mimo poparcia ze strony rządu federalnego i SPD, a także wielu organi­zacji społecznych i instytucji oraz niektórych posłów do Bundestagu, nie doczekały się na ogół dotąd realizacji w krajach RFN z wyjątkiem Ham­burga i Brenu¹³¹. To samo dotyczy kartografii. Ostatnio wydane atlasy szkolne kontynuują starą metodę podwójnego znakowania zachodnich gra­nic Polski rozdzielając obszary przedwojennych dzielnic zachodnich od Ziem Zachodnich i Północnych.

Sukces SPD i FDP w wyborach do VIII Bundestagu 19 XI 1972 r. ułatwił rządowi Brandta zawarcie i ratyfikację układów z NRD i CSRS. Opozycja nie zrezygnowała i na początku 1976 r. prawicowe siły CDU/ /CSU rozpętały kampanię przeciw ratyfikacji przez parlament RFN umo­wy między PRL i RFN o zaopatrzeniu emerytalnym i wypadkowym. Siły te liczyły na udaremnienie tego w Bundesracie, jednak doznały kompro­mitującej porażki w jednomyślnym głosowaniu Bundesratu 12 III 1976 r. za porozumieniem z Polską¹³². Wynik tego głosowania świadczył o zna­miennej ewolucji w kołach zachodnioniemieckiej chrześcijańskiej demo­kracji. Po wszystkich wysiłkach w latach 1970—1972 dla storpedowania ratyfikacji układu RFN z Polską z 7 XII 1970 r, zaczęto także w środo­wiskach CDU/CSU akceptować podstawy normalizacji stosunków między RFN a PRL. Umiarkowanie prawicowe elementy CDU, których czołowy­mi reprezentantami są: Gerhard Schróder — były federalny minister spraw zagranicznych (1961—1966), Philipp von Bismarck — przywódca dolnosaksońskiej CDU i członek zarządu głównego a także długoletni przywódca Pommersche Landsmannschajt oraz Richard Freiherr von Weizsacker — wiceprzewodniczący frakcji poselskiej CDU w Bundcsta-

189

gu i członek zarządu głównego partii oraz znany działacz kościoła ewan­gelickiego, okazały się skłonnymi do zaakceptowania polityki realizmu SPD/FDP w stosunkach RFN ze wschodnimi sąsiadami. W opracowanym w czasie kampanii wyborczej jesienią 1976 r. poufnym dokumencie Ko­misji CDU/CSU (pod przewodnictwem, drą Aloisa Mertesa), określającym strategię przyszłego rządu chadeckiego, zapowiadano kontynuowanie współpracy ze Związkiem Radzieckim w wielu dziedzinach i poświęcenie szczególnej uwagi stosunkom RFN ze wschodnio- i środkowoeuropejski­mi sąsiadami. W przemówieniu na forum Bundestagu 9 III 1978 r., peł­nym ataków na NRD, H. Kohl stwierdził, że układy wschodnie stanowią problem zamknięty również dla CDU/CSU. Dotychczas jednak siły u-miarkowane w CDU/CSU majoryzowane są wciąż przez prawicowych ekstremistów działających pod przewodem F. J. Straussa, którego kon­cepcja „ładu pokojowego w Europie" z końca lat sześćdziesiątych zakła­dała trwałość zimnej wojny i politykę z pozycji siły wobec ZSRR i NRD, celem obalenia polityczno-terytorialnego status quo w Europie powojen­nej¹³³. Wrogi stosunek Straussa do Związku Radzieckiego uległ złagoH/e-niu w następstwie drugiej wizyty L. Breżniewa w Bonn. Hasłami tego przywódcy pozostał jednak tradycyjny antykomunizm i wrogość do NRD.

Wyniki wyborcy/ do VIII Bundestagu wykazały niebezpieczny wzrost trendów konserwatywno-prawicowych w społeczeństwie RFN^Ilj4. Demago­giczna kampania CDU i CSU pod hasłami „Wolność albo socjalizm" i „Wolność zamiast socjalizmu", szczególnie wroga NRD, przyniosła cha-decji znaczny przyrost głosów środowisk mieszczańskich, ale nie zapew­niła zwycięstwa. Koalicja SPD/FDP utrzymała się wprawdzie przy wła­dzy w oparciu o nieznaczną większość społeczeństwa, jednak wzrost wpływów nacjonalistycznej prawicy stał się znów na przełomie lat 1976^/ /I977 czynnikiem zakłócającym normalizację stosunków RFN z państwa­mi obozu socjalizmu. Po znanych napięciach i konfliktach politycznych między RFN a NRD w ciągu 1976 r. doszło następnie w 1977 r. do za­drażnień w stosunkach polsko-zachodnioniemieckich. Poważnym zakłóce­niem tych stosunków w latach 1972—1976 była niewybredna kampania propagandowa przeciw Polsce całego obozu prawicy (z największym za­angażowaniem Bund der Yertriebenen i ziomkostw wschodnioniemlec-

190

Polityka vjscho<łnia i niemiecka rządów koalicji SPD/FDP

kich) za ograniczenia wyjazdów osób przyznających się do narodowości niemieckiej i w ramach akcji łączenia rodzin. Władze polskie wychodząc naprzeciw postulatom zachodnioniemieckim umożliwiły w latach 1971 — 1975 wyjazd do RFN — 62 490 osobom¹³⁵. Dalsze osoby (22 932) wyjechały do końca września 1976 r. Warto przypomnieć, że w ubiegłych latach 1955—1970 przesiedliło się z Polski do RFN 368824 osób. Stanowiło to największą liczbę wyjazdów w okresie 1955 — 1976 ze wszystkich krajów socjalistycznych (w tym czasie wyjechało z ZSRR — 52 622 osób, z CSRS — 69 517 osób, z Rumunii — 56692 osób, z Jugosławii — 56 122 osób a z Węgier — 8367 osób). W następstwie jednak zaostrzających się ata­ków w RFN na PRL ze strony środowisk rewizjonistyczne •••p^Jiwicou-ych i braku gotowości rządu federalnego do znalezienia zadowalających roz­wiązań w odniesieniu do innych ważnych problemów normalizacji — władze polskie zaczęły stopniowo ograniczać liczbę osób wyjeżdżających do RFN. W ten sposób sprawa łączenia rodzin, obok kwestii odszkodowań, stała się jedną z głównych przyczyn impasu w stosunkach między Polska i RFN w połowie lat siedemdziesiątych. Kryzys przełamała dopiero wizy­ta E. Gierka w Bonn.

Bezpośrednią przyczyną nowych, ostrzejszych zadrażnień w stosun­kach polsko-zachodnioniemieckich wiosną 1977 r. stały się napaści na Polskę z trybuny XXV jubileuszowego zjazdu CDU (7—9 III 1977 r. w Dusseldorfie), w których Heinrich Windelen, Herbert Czają i Herbert Hupka powtórzyli starą rewizjonistyczną tezę. o rzekomym istnieniu Nie­miec w granicach z 1937 r. i domagali się obrony praw „mniejszości nie­mieckiej" na ziemiach zachodnich¹³⁶. Gniew i stanowczy protest polskiej opinii publicznej wywołała oszczercza kampania CDU/CSU, Bund der Yertriebenen i Landsmannsc.haft der Gberschl^ii^r Vs'ol:ó. r.ir_^:-;ny ,h zbrodni popełnionych jakoby przez Polaków w obozie przejścio\vyra dla wysiedlanych Niemców w Łambinowicach¹³⁷. W odpowiedzi na antypolską i anty odprężeniową kampanię zachodnioniemieckiej prawicy w wielu mia­stach Polski odbyły się w marcu i kwietniu 1977 r. wiece, na których spo­łeczeństwo zaprotestowało przeciwko wystąpieniom w RFN godzącym w dobre imię Polski i pokojowe współżycie narodów europejskich.

191

Mirosiaw Cygański

Latem 1977 r. klimat stosunków Polski z RFN uległ pewnej popra­wie. Przyczyniła się do tego wizyta W. Brandta w Polsce w dniach 28 VI — l VII 1977 r. oraz pierwsze „Forum Polska—RFN" w Bonn (14—16 VI 1977). Obrady Forum z udziałem przedstawicieli SPD, FDP i CDU/ /CSU miały charakter konstruktywny¹³⁸. Dyskusja wykazała daleko bar­dziej stanowcze zaangażowanie się niż dotychczas partii koalicji rządo­wej w sprawie realizacji zobowiązań politycznych i prawnych wynika­jących z układu RFN z Polską z 7 XII 1970 r. i porozumień obu państw z 1976 r. Zaznaczyły się również zmiany postaw w niektórych kręgach CDU, 'której przedstawiciele — R. von Weizsacker oraz bracia Filip i Klaus von Bismarck w dyskusjach przy stole obrad i w rozmowach pry­watnych uznawali przełomowe znaczenie układu z 1970 r. i porozumień z 1976 r. w stosunkach Niemiec Zachodnich z Polską. W końcu sierpnia 1977 r. złożył wizytę w Polsce przywódca FDP Wolfgang Mischnick (27— 29 VIII 1977) oraz nastąpiło podpisanie w dniu 29 sierpnia umowy kre­dytowej w Warszawie między polskim Bankiem Handlowym i konsor­cjum banków RFN. Umowa ta przyznaje Polsce kredyt dwóch mld DM z przeznaczeniem na sfinansowanie dostaw z RFN do Polski urządzeń do zgazowania węgla i chemicznego przetwarzania gazu w Polsce. Kredyt ten objęty jest gwarancją rządu RFN. Jest to największa z dotychczaso­wych operacja kredytowa na sfinalizowanie eksportu RFN do Polski. Wi­zyta kanclerza Schmidta w Polsce w dniach 21—26 XI 1977 r. stała się następnie ważnym momentem w procesie normalizacji stosunków RFN z Polską'¹⁹. W przyjętym memorandum w sprawie dalszej współpracy przedsiębiorstw RFN i Polski wskazywano na możliwości kooperacji zwłaszcza w zakresie: budowy maszyn, chemii, hutnictwa oraz w produk­cji wyposażenia statków. Wkrótce po tym zostały zawarte porozumie­nia dotyczące badań gospodarczych i technicznych. Zdecydowana więk­szość prasy RFN, z wyjątkiem pism opozycji i tygodnika „Der Spiegel"¹⁴⁰, pozytywnie oceniła bilans pobytu kanclerza w Polsce. W komentarzach

192

Polityka wschodnia i niemiecka rządów koalicji SPDIFDP jgg

dzienników wysuwano na czoło trzy akcenty: wzięcie przez Schmidta w obronę opozycji, oświadczenie kanclerza w Oświęcimiu i jego oferty dialogu rozbrojeniowego z Polską.

Obok operatywności oraz wpływów sił konserwatywnej prawicy i na­cjonalizmu w RFN ważnym czynnikiem podrywającym zaufanie do RFN stało się forsowanie zbrojeń Bundeswehry. Tempo zbrojeń w RFN w cza­sie rządów SPD/FDP nie osłabiło, ale wydatnie wzrosło. Deklaracjom rządu federalnego popierającym proces odprężenia i rozbrojenia towa­rzyszą częstokroć słowa pochwały dla Bundeswehry. Znamiennym, przy­kładem jest deklaracja rządowa kanclerza Schmidta z 15 XII 1976 r., w której wypowiedział się on za kontynuowaniem rozbrojeniowych ro­kowań w Wiedniu oraz za wzmożonymi wysiłkami na rzecz rozbrojenia i kontroli w skali ogólnoświatowej, zwłaszcza na przewidzianej w 1978 r. specjalnej sesji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych w kwe­stii rozbrojenia¹⁴¹. W deklaracji tej nie zabrakło jednak pochwały Bundes­wehry jako „armii obronnej w ramach sojuszu atlantyckiego". W rzeczy­wistości siła Bundeswehry przekroczyła już dawno potrzeby armii obron­nej a jej tradycja wzbudza już od dłuższego czasu zastrzeżenia demokra­tycznych i postępowych kręgów zachodnioniemiecklej opinii publicznej. Zabiegi państw obozu socjalizmu z ZSRR, PRL i NRD na czele, dotyczące uzupełnienia odprężenia politycznego odprężeniem militarnym, w prowa­dzonych w Wiedniu od 30 IX 1973 r. negocjacjach państw NATO i ukła­du warszawskiego, dotyczących wzajemnej redukcji sił zbrojnych i zbro­jeń w Europie Środkowej, nie uzyskały dotychczas praktycznego popar­cia ze strony RFN. Realnym wkładem RFN w proces odprężenia mili­tarnego byłoby zahamowanie zbrojeń Bundeswehry. Wbrew jednak o-świadczenicm rządowym na rzecz pokoju, odprężenia i rozbrojenia w la­tach 1969—1976 w RFN miała miejsce intensyfikacja zbrojeń. Budżet wojskowy federalnego Ministerstwa Obrony w 1976 r. osiągnął sumę 31 mld DM a w 1977 r. wzrósł do 32 mld i 800 min DM. Jest to naj­większy po USA budżet wojskowy na Zachodzie. Faktycznie jest on je­szcze wyższy, gdyż część asygnacji wojskowych ukryta jest w budżetach innych ministerstw a oficjalne obliczenia sztabu NATO mówią, że RFN wyda na cele zbrojeniowe w 1977 r. około 50 mld DM. Umacnianie po­tencjału militarnego RFN było dotąd w centrum uwagi rządów koalicji SPD/FDP, znajdując wyraz zarówno w forsowaniu zbrojeń Bundeswehry i poparciu RFN dla doktryny USA „zachowania pokoju przez odstrasze­nie" jak i w inicjatywach RFN w NATO¹⁴². Polityka ta znaj-

193

15)4 Mirosław Cygańsici

dowała silne poparcie w środowiskach SiRD i FDP i opozycji CDU/CSU. Na przełomie lat 1976/1977 zaznaczył się wzrost aktywności polityki RFN w kwestiach rozbrojenia¹⁴*. Inicjatywy polityczne miały jednak w tym początkowym okresie charakter bardziej spektakularnych posu­nięć niż rzeczywistych dążeń do uzupełnienia odprężenia politycznego — odprężeniem militarnym. Polityka wojskowa RFN zmierza do reorga­nizacji struktury Bundeswehry w celu przygotowania się do ewentual­nych redukcji bez konieczności zmniejszania stanów bojowych. Jednocze­śnie głosi się pogląd, że ewentualne redukcje sił zbrojnych nastąpić mogą tylko w ramach kontyngentów blokowych — NATO i układu warszaw­skiego. Ofensywnego charakteru Bundeswehry nie mogą przesłonić de­klaracje o jej defensywnych zadaniach¹⁴⁴. Przeczą temu wszystkie wysił­ki RFN w sferze polityki militarnej zmierzające do stałego podnoszenia gotowości bojowej Bundeswehry i dostosowania doktryny wojennej do warunków lat osiemdziesiątych XX w.; zwiększenia wpływów RFN na kształtowanie się doktryny i strategii NATO; uzyskania przez NATO prze­wagi nad układem warszawskim; optymalizacja funkcji i zadań politycz­nych spełnianych przez zachodnioniemieckie siły zbrojne; zniesienia o-bowiązujących jeszcze RFN ograniczeń w produkcji zbrojeniowej i dy­sponowania określonych uzbrojeniem (dostęp do broni atomowej)¹⁴⁵. Po-Litykę militarną i odprężeniową (Entspannungspolitik) RFN wykorzystu­je się już jako instrument realizacji mocarstwowych aspiracji tego pań­stwa, których podłożem jest teza o jedności narodu niemieckiego i kon­stytucyjny nakaz dążenia do ponownego zjednoczenia Niemiec. W kwiet­niu 1978 r. podczas debaty Bundestagu w sprawie broni neutronowych (13 IV 1978) kanclerz Schmtidt zajął powściągliwe stanowisko. Natomiast Strauss wystąpił jako orędownik tej broni masowej zagłady. Stanowisko jego poparł następnie H. Kohl w wywiadzie dla Siiddeutscher Rundfunk, aprobując wprowadzenie arsenałów neutronowych na terytorium RFN.

---