DROGA NIEMCÓW DO PONOWNEGO ZJEDNOCZENIA OAŃSTWA 1949-1990, POZNAŃ 1991

^ Podjęto przygotowania do konferencji pokojowej z Niemcami, jednak ze względu na narastające sprzeczności pomiędzy mocarstwami w polity­ce wobec Niemiec nie można było uzigodnić wspólnego >projektu traktatu pokojowego. Rada Ministrów Spraw Zagranicznych przestała się abierać. Trudności pojawiły się -w pracy Sojuszniczej Rady Kontroli²⁶. Każde

10

I.2

mocarstwo realizowało w swej strefie okupacyjnej własną linię politycz­ną wobec Niemiec. Odbudowano samorząd, partio polityczne i życie gospo­darcze. Najbardziej zbliżona była do siebie (polityka okupacyjna Anglii i Stanów Zjednoczonych ²⁷. Najbardziej odstawała od .nich polityka ZSRR. Do 1947 r. również Francja usiłowała realizować własną politykę osła­bienia i podziału Niemiec. W 'końcu przywódcy jej ulegli argumentacji głoszącej o zagrożeniu Europy Zachodniej ze strony ZSRR i komunizmu i o konieczności tworzenia wspólnego zachodniego bloku obronnego²⁸.

j Państwa zachodnie uznały, że ZSRR zmierza do opanowania całych Niemiec, .a poprzez Tiie Europy Środkowej. Postanowiły one do tego nie dopuścić, podejmując wspólną, skierowaną przeciw ZSRR politykę. Stre­fy okupacyjne państw zachodnich (połączono i postanowiono umocnić je tfospodamczo, 'by powiązać je z państwami zachodnimi i przeć i-ws ta wić ZSRR. W czerwcu 'U947 r. Stany Zjednoczone wystąpiły z iproje^em po­mocy finansowej dla .zniszczonej wojną Europy (Plan Marshalla)²⁹. W i!948 r. powołano do życia Organizację Europejskiej Współpracy Go­spodarczej. W marcu 1948 t. 3 zachodnie strefy gospodarcze włączono do tej wspólnoty, a w czeirwcu wprowadzono na ich terenie odrębną walutę. W ten .sposób Niemcy zostały podzielone³⁰. Na terenie Trizonii 'wybrano samodzielne władze, opracowano projekt (konstytucji i uchwalono go. W iten isposób w 1949 <r. powstała Reipuiblika Federalna Niemiec. Obejmo­wała ona początkowo obszar 245 2'9;1 km², zamieszkały |przez 50 min lud­ności. Państwo składało się z 11 krajów połączonych w federację. W 1957 r. przyłączyło się, kontrolowane przez Francję, Zagłęjbie Saary. Do RFN •ciążyły też okupowane przez 3 państwa zachodnie sektory Berlina, ale oddzielały je od reszty republiki tereny okupowane przez ZSRR.

Polityka kształtowania samodzielnego państwa zaehodnioniemieekiego spowodowała wielki kryzys w stosunkach państw zachodnich z ZSRR, który politykę tę uznał za złamanie ustaleń podjętych przez mocarstwa w 'kwestii niemieckiej w czasie II wojny światowej i bezpośrednio po niej³¹. Rada Ministrów Spraw Zagranicznych przestała się obierać, prze­rwała też swoje czytnności Sojusznicza Rada Kontroli nad Niemcami. Na-

11

I.2

tomiast ZSRR przyspieszył procesy ipaństwowatwórcze w swojej strefie okupacyjnej. W październiku proklamowano powstanie Niemieckiej Re­publiki Demokratycanej. Obejmowała ona obszar 107 181 'km², zamieszkały przeiz 17 min ludności³². Powstała 'paradoksalna sytuacja. Niemcy były nadal okupowane przez 4 mocarstwa, 'które ponosiły wspólnie odpowie­dzialność za Niemcy, jako całość w granicach z 1937 r. Mocarstwa nie mogły się porozumieć w sprawie ustalenia wspólnej linii (postępowania wobec ipdkonaoiych Niemiec. Nie rezygnowały jednak cze wspólnej odpo­wiedzialności aa ich los i ograniczonej formy kontroli nad nimi.

Republika Federalna Niemiec uznała się za państwo identyczne z Rze­szą Niemiecką. Nie uznała NRD głosząc, że sama -repfreKefntuje Niemcy w całości. Nie uznała też decyzji Poczdamu w sprawie powojennych gra­nic Niemiec. Mocarstwa zachodnie zajmowały w tej sprawie stanowisko niejasne. W RFN sformułowano doktrynę prawnopolityczną, która głosiła, że iw 1945 r. Rzesza Niemiecka nie 'została zlikwidowana, lecz że nadal istnieje ona rzekomo w (granicach z 1937 r. Głoszono, że granice jej może zmienić tylko uikład po^lkojowy. Konferencję (poczdamską traktowano jako wstępną wymianę poglądów (głównych mocarstw. Decytzji jej nie uznawa­no. Głoszono program zjednoczenia Niemiec przez likwidację okupacji

-radzieckiej (NRD) oraz tymczasowej administracji polskiej i radzieckiej na ziemiach .przejętych-przez te państwa. Konstytucja RFN w preambu­le Wzywała Niemców do walki o zjednoczenie. Przewidywała ona możli­wość przyłączenia się kolejnych krajów niemieckich do RFN. Wzywano do 'zwołania 'konferencji pokojowej i podpisania z RFN układu pokojo­wego ^3a.

Osobny problem istanowiły 3 zachodnie sektory Berlina. W 1949 r. mocarstwa zachodnie nie rezygnowały ze -swych uprawnień kontrolnych i nie zgodziły się na włączenie ich do NRD. ZSRR z kolei nie godził się na włączenie ich do RFN. Sektor radziecki Berlina włączano do NRD {mimo zastrzeżeń państw zachodnich) i przekształcono w stolicę NRD. Natomiast pozostałe 3 .sektory tworzyły samodzielny twór — Berlin Za­chodni, kontrolowany przez Komendantów sił okupujących. Ciążył on do RFN, ale formalnie nie wchodził w jej 'Skład. Władze RFN podejmo­wały różne ipróby wkraczania na teren Berlina Zachodniego, ale apoty-Ifcało isię to z oporem ZSRR i iprowadziło do ostrych kryzysów wokół Ber­lina ³*.

Niemiecka Republika Demokratyczna była tworem szczególnym. Pow-

12

I.2

re, niezależnie od¹ okupowania własnej -strefy, ponosiły wspólnie odpo­wiedzialność za Niemcy jako całość³⁸.

Trzy państwa zachodnie stosunkowo szybko podjęły 'kroki zmierzają­ce do 'Usamodzielnienia RFN. Już 'w l'95'l r. ogłosiły one deklarację o aa-kończeniu stanu wojiny z Niemcami, W 1952 r. uznały ione, że RFN jest państwem suwerennym. Podjęto kroki celem wciągnięcia jej do wspólne­go, układu wojskowego (Europejska Wspólnota Obronna). W dniu 26 V 19'5'2 r. przedstawiciele 3 mocarstw okupacyjnych podpisali w Bonn z RFN tzw. układ ogólny luib o Niemcach. Przyznano w nim RFN prawie pełną su­werenność. Znosił on Statut Okupacyjny. RFN zgodziła się na stacjono­wanie wojsk 3 mocarstw na swoim terytorium, podpisując układ regulu­jący jpraiwa i obowiązki tych sił zbrojnych, umowę o finansowym wkła­dzie db funduszu obronnego Zachodiu, umowę regulującą prawne skutki przegranej wojny d in. 27 V 1952 r. w Paryżu podpisano układ o Euro­pejskiej Wspólnocie Obronnej. Kontyngent niemiecki w siłach zbrojnych EWO miał wynosić 500 tyś. ludzi³⁹.

Układy paryskie nie weszły w życie, ponieważ parlament francuska nie ratyfikował ich. W tej sytuacji w 1954 r. .postanowiono RFN przyjąć do Paktu Północno-Atlantyideiejgio, Naistąipiło to w maju 1955 r. ⁴⁰. Wstę­pując, do NATO RFN uzyskała równouprawnienie i partnerskie stosunki z (byłymi państwami okupacyjnymi. Faktu tego nie mógł zignorować rząd ZSRR. Dellegacja RFN została zaproszona do Mostowy, gdzie 13 IX 1955 r. podpisała u'kład o nawiązaniu wzajemnych stosunków. ZSRR uznał RFN de iure i nawiązał -z nią stosuirikj dyplomatyczne. W czasie rozmów moskiewskich sprecyzowano różnice występujące pomiędzy rządami RFN i ZSRR w podstawowych sprawach ⁴¹. RFN nie uznała uchwał konferen­cji poczdamskiej w kwestiach terytorialnych ani faktu istnienia drugiego państwa niemieckiego w postaci NRD. Kanclerz Komrad Adenauetr mimo to podpisał układ iż ZSRR, ponieważ państwo to 'należało do girupy 4 mo­carstw odpowiadających -za Niemcy. Z państwem tym chciał on mieć sta­łe istiosumki i kontakty. Aby nie ibyło wątpliwości .co do sipornych spraw, wyjeżdżając z Moskwy, przekazał on rządowi ZSRR list precyzujący sta­nowisko .w tych kwestiach. Następnie dr Walteir Hallsteiin ^:z Urzędu Sipraw Zagranicznych sprecyzował tezę głoszącą, iż RFN .nie uznaje NRD i ze-

14

I.2

rwie stosunki z tymi państwami, które uznają NRD. Wobec ZSRR czynio­no wyjątek. Doktryna Hallsteima obowiązywała w RFN do 1969 r.⁴²

Decyzje 'trzech zachodnich mocarstw dotycząc? RFN zmuszały ZSRR do odpowie>d!nich posunięć w sprawie NRD. Rząd ZSRR i powiązane z nim państwa bardzo negatywnie oceniały RFN (głosząc, iż jest to państwo im-parialijstyczne, .szowinistyczne, prezentujące dążenia do rewanżu, a więc przygotowujące się do nowej wojny⁴³.

Pariist/wu temu przeciwstawiano NRD głosząc, iż jest to państwo ro­botników, .chłopów i pracującej inteligencji, że jest to państwo demokra­tyczne i pokojowe, [państwo, -które wyciągnęło wnioski 2.3 smutnych do­świadczeń II wojny światowej. Ludność niemiecka ocen tych nie podzie­lała. Niemcy nie lubili Rosjan oraz narzucanego przez nich systemu i sy­stematycznie uciekali na Zachód. Bardzo negatywnie oceniono tzw. zje­dnoczenie ruchu robotniczego już w kwietniu 1946 r. Uzaano, że była to likwidacja SPD i pierwszy krok do narzucenia społeczeństwu dykta­tury partii komunistycznej. Mimo że w radzieckiej strefie okupacyjnej partie polityczne odbudowano szybko, działalność ich <była ściśle kontrolo­wana przez radziecką Komendaturę Wojiskową. Kontrolę tę kontynuowa­no również po proklamowaniu NRD. Powszechnie głoszono, że rząd NRD jest marionetką w ręku radziedkich władz okupacyjnych. Szumnie głoszo­ne hasła o demokracji stały w sprzeczności z rzeczywistością. Ogranicze-'ńia tłumaczono walką klasową, dyktaturą proletariatu, koniecznością uka­rania Zbrodniarzy wojennych, rozliczenia się z przeszłością. Jeśli nząd ''RFN eiksponował tezę o identyczności RFN z Rzeszą i kontynuacji histo­rii niemieckiej, to rząd NRD głosił, że nawiązuje tylko do rewolucyjnych i demokratycznych tradycji narodu niemieckiego, że ibuduje od (początku zupełnie nowe społeczeństwo i państwo. Przeprowadzono reformę rolną, usuwając Ikllasę junikrów oraz wjprowadzomo nacjonalizację banków, koncernów i monopoli. W NRD sytuacja była trudna; trwał istain półwo-jenny. Faikt ten spowodował bunt i (rozruchy w Berlinie i w innych mia­stach NRD w. czerwcu I1953 r.⁴⁴ Rozruchy zostały stłumione siłą przez radzieckie woj^fca okupacyjne. Fakt ten spowodował dalszy (Wzrost nie­zadowolenia i frustracji.

W tych warunikach, w sierpniu 1^;953 r., rząd ZSRR podipjisał z NRD protokół o zwolnieniu teigo państwa z dbowiąaku pła-cenia reparacji wo-

15

I.2

jenmych i utrzymywania wojsk okuipacyjmydi. Protokół wszedJ w życie

-w dniu l I 1-954 r. 25 III 1954 ,r. rząd ZSRR złożył delklanację głoszącą, że NRD uzyskała suwerenność państwową. Misje dyplomatyczne obu państw podniesiono do rangi >annbasad, 2*5 I 1955 r. Prezydium Rady Naj­wyższej ZSRR wydało dekret o zakończeniu sianu wojny z Niemcami. W dokumencie tym zastrtzeżono jednak, że zniesienie stasnu wojny nie zmienia (międzynarodowych zobowiązań Niemiec, wynika j ących z kleslki wojennej i mię naimsza praw i obowiązków ZSRR wobec Niemiec, wyni­kających z układów międzynarodowych ^4S.

W ślad za ZSRR tafcże państwa bloku radzieckiego, 'pozostające w stanie wojny z Niemcami, uznały, iż stan ten zakończył się.

W 'dniach 17 - 20 IX 1855 .r. delegacja rządowa NRD przebywała w Moskwie, gdzie podipisa-no dwustronny układ o wzajemnych stosuinikach. Zniesiono Unząd Wyisokieigo Komisarza ZSRR w Niemczech. Obowiązki jego przejął ambasador ZSRR w NRD. Rząd NRD uzyskał swobodę w kształtowaniu swej polityki wewnętrznej i zagranicznej. Na terenie NRD pozostały wojska radzieokie. Zastrzeżono jednak, że nie będą się one mie­szały do spraw wewnętrznych NRD. Ustawą z 13 VIII 1956 r. NRD po­wołała dio życia Narodową Armię Ludową i ministerstwo Obrony Naro­dowej. Aitmia Ludowa NRD weszła w skład utworzonego w ,1955 r. War­szawskiego Układu Obronnego⁴⁸.

Zmiany w statusie sprawnym ,nie zmieniły sytuacji NRD na forum mię­dzynarodowym. Nadal inie była ona uznana przez państwa zachodnie. RFN miała uznanie wszystkich 4 mocarstw, natomiast NRD miała tylko uznanie jednego z nich, tj. ZSRR. Suwerenność jej madal miała ograniczo­ny charakter⁴⁷.

Oba państwa posiadały własne siły zbrojne, wchodziły do zwalczają­cych się wzajemnie obozów politycznych i ugruipowań militarnych (NATO

- Układ Wanszawsiki), 'bardzo ostro wzajemnie zwalczały się. Jeden z głównych twórców i pierwszy kanclerz RFN Konrad Adenauer był oskarżany przez przeciwników politycznych o to, że realizuje cele poli­tyczne imperializmu amerykańskiego, że jest kanclerzem Amerykanów. Oskarżano go o świadome działanie na .rzecz podziału Niemiec i nega­tywny s.osuinek do idei zj-dnoczeinia⁴⁸. Sam Adeinauer w pewnym sen­sie potwierdzał te opinie mówiiąc, że lepsza jest wolność niż jedność, że jedność przyjdzie z czasem⁴⁹.

16

I.2.1

' Oba [państwa .niemieckie 'zmierzały do rozszerzenia swego obszaru i tzw. zjednoczenia Niemiec. Od początku nastawiano się na wchłonięcie dru­giego państwa, a mię zjednoczenie z inim w sensie partnerskiego porozu­mienia. Konstytucja NRD pomyślana była jalko konstytucja ogólrionie-miedka. Pierwsze układy rząd NRD zawierał w imieniu tnie części, lecz całych Niemiec. Propozycje zjednoczeniowe z lat 1949- l'955 służyły rów­nież umocnieniu .pozycji i 'znaczenia NRD na forum międzynarodowym.

Podobmie ^przedstawiała się sytuacja -w RFN. W 1949 r. uchwalono tam nie .konstytucję, lecz Ustawę Zaisadmiczą. Zakładano, że jest to dokument tymczasowy. Nawiązywano w ndfln do pojęcia „Rzesza Niemiecka w gra­nicach z '1937 r." Przez Niemca rozumiano obywatela Rzeszy w .grani­cach z 1037 >t, Sformułowano w .niej tezę głoszącą, że twórcy ustawy dzia­łali nie tylko <w imisniu tych Niemców, -którzy stworzyli RFN, ale rów­nież tych, Iktórym nie było dane współdziałać. „Cały nairód niemiecki — pisano we wstępie — .zostaje wezwany .do dopełnienia dzieła jedności i wolności Niemiec w drodze swobodnego samostanowienia".

Repulbliikę Federalną twOTzyło 11 następujących ikrajów (Land): 1) Ba-denia, 2) Bawaria, ,3) Brema, 4) Wielki Berlin, 5) Hamburg, 6) Hesj-a, 7) Dolna Saksonia, 8) Północna N-adrema-Westfalia, '9) Nadrenia-Pałaty-nat, 10) Szlezwife-Holsztyn, 11) Wirtembergia. Artykuł 23 Ustawy Zasad­niczej, wymieniając te kraje, stwierdzał: „W innych częściach Niemiec należy nadać Ustawie Zasadniczej mioc obowiązującą po ich przystąpie­niu". Zakładano wiięc, że skład Federacji jest otwarty, że można ją roz­szerzyć. Przez pojęcie „inne icześci Niemiec" rozumiano kontrolowane przecz Francję Zagłębie Saary, NRD, polskie Ziemie Odzyskane i przejęty przez ZSRR rejon Królewca b. Brus Wschodnich.

Dnia l!2 V 1^949 r. gubernatorzy wojislkowii Anglii, Francji i USA .wy­stosowali list do drą K. Adenaueira. Aprobowali oni generalnie telkst ustawy, zalecając wprowadzenie doń feiliku ipoprawek, tam, gdzie koli­dował on :ze Statutem Okupacyjnym ((reorganizacja krajów, rola policji, udział Berlina w Federacji i im.)⁵⁰.

Gubernatorzy nie agłosiili zastrzeżeń do określenia Rzesiza Niemiecka w granicach z 1937 r., inne części Niemdtc itip. Działalność zjednoczenio­wa przywódców RFN uzyskała więc aprolbatę władz okupacyjnych. Sto­licę RFN zlokalizowano w Donn. Hymnem RFN pozostała trzecia zwrotka hymnu z czasów Republiki Weimarskiej, tzw. Deutschland Lied z 1841 r. „Deutschland, Deutschland iilber alles". Pomimiięto zwrotlki wiersza mó-

17

I.2

wiące o Niemczech najpotężniejszych w świecie, sięgających od Mozeli do Niemna i od Adygi po Bełt. Eksponowano natomiast trzecią zwrotkę, mówiącą o jedności, wolności i .prawie dla ojczyzny.

W rządzie RFN powołano do życia ministerstwo do spraw ogólnonae-micckich. Zajmowało gię ono zwalczaniem NRD i umacnianiem ideologii jediności narodowej 'W oparciu o RFN. W 1954 r. powołano do życia Ku­ratorium. Niepodzielnych Niemiec '(Kuratorium Unteiilbares Deutschland). Miało ono chairakter ogólnopolityczny. Ludność przesiedlona ze wschodu skupiała sig w organizacjach ziomkow^kich i przesiedleńczych, które pod­trzymywały więzi z utraconymi terenami, głosiły hasło o prawie do stron ojczystych (Recht auf die Heimat)⁵¹.

W NRD zwalczano -ruch ziam/kowski. Przesredleńców nie dopuszczano do głosu. Pirogram zjednoczenia odnosił się do obszarów RFN. Powołano do życia Komitet Jedności Niemiec (Ausschuss fur Deutsche Einheit).

Wszelkie próby podejmowania przez ZSRR rdkowań w sprawie zjedno­czenia Niemiec w oparciu o zasadę partnerstwa z NRD rządy RFN do 19&6 r. odjrziucały ibez dyskusji. Wszelkie próby inządów NRD uzyskania uznania przez RFN były również odrzucane ibez dyskusji. Dzień buntiu ludowego w NRD 17 czerwca (,1'953) w RFN uznano za święto jediności narodowej.

Adenauer w liście do premiera ZSRR N. Bułganina z 14 IX 1955 r. pisał: „Panie Premierze! Z okazji nawiązania stosunków dyplomatycznych między irządem RFN i rządem ZSRR oświadczam: 1. Nawiązanie stosun­ków dyplomatycznych między rządem RFN i rządem ZSRR nie oznacza żadnego 'uznania obecnego dwustronnego terytorialnego stanu posiadania. Zastrzega się ostateczne .wyznaczenie granic Niemiec w traktacie poko­jowym. 2. .Nawiązanie stosunków dyplomatycznych z rządem. Związku Radzieckiego nie oznacza żadnej zmiany stanowiska prajwnago srządu fe­deralnego w odniesieniu do jego 'kompetencji w sprawie reprezentowania narodu niemieckiego w kwestiach międzynarodowych i w odniesieniu do stosunków politycznych na tych terenach niemicdkich, które leżą obecnie po,z;a jej efektywnym zwierzchnictwem" ⁵².

Przestrzegano doktryny Halkteiina. Kiedy w 1957 r. Jugosławia uzna­ła NRD i nawiązała z nią stosuniki dyplomatyczne RFN zerwał 2 nią .sto­sunki. Nawiązano je ponownie dopiero w 1968 ir. To samo powtórzyło się z Kubą w 1062 r.

Stanowisko Admaue-ra podzielali przywódcy CDU i CSU •". Krytyko-

18

I.2

wali je natomiast przywódcy FDP i SPD o.raiz duchowni Kościoła Ewan­gelickiego ⁵⁴. Na forum międzynarodowym rządy RFN ściśle współpra­cowały z USA. Adenau^r zabiegał leż o porozumienie z Francją.' Już w 1956 r. uzyskano zgodę Francji na włóczenie do RFN Zagłębia Saary. Na gruncie wzajemnych ustgpstw postępował proces porozumienia inie-miecfeo-firaincuskiego,

'Przywódcy NRD w latach 1949 - 1955 występowali! z propozycjami zje­dnoczenia obu .państw niemieckich 'w oparciu o wybory agółnoniemiec-kie. Zmiany z 1955 r., a szczególnie wstąpienie RFN do NATO, uznali oni za ostateczne przekreślenie szansy zjednoczenia. Od 1956 r. wysu-wano komcejpcje konfederacji obu państw⁵⁵. W sierpniu 1'961 r. stosunki uległy zaostrzeniu. Pomiędzy obu częściami Berlina obudowano mur, ma­jący chronić NRD przed ingerencją RFN³ⁱⁱ. Faktycznie chodziło o po-wstxzyim.an.ic rosnącej fali odpływu ludności.

W latach 1961 - 1971 przywódcy NR!D ograniczali s;ę w kwestii nie­mieckiej do tzw. polityki pokojowej koegzystencji.

Przywódcy RFN podtrzymywali swa linię pełnego 'bojikotu NRD,_

Repuiblik.a Federalna 'Niemiec stosunkowo szybko odbudowała się ze zniszczeń wojennych l imzwinęła 'gospodarczo. Już w latach 60-tych na­leżała do czołówki państw rozwiniętych gospodarczo. Jednocześnie znajdo­wała s'..ę ona nadal w trudnej sytuacji politycznej. Dotychczasowa polityka wschodnia RFN powodowała, iż <nie mogła ona ostatecznie rozliczyć się z problemem iwojny. Na państwie tym ciążyło odium odpowiedzialności za wybuch wojmy i jej skutki. Z problemem tym wiązała się .kwestia norma­lizacji stosunków z Czechosłowacją i Polską, Tymczasem rządy tych państw nie chciały :Dod'jąć z RFN rozmów na temat normalizacji stosun­ków,, dokąd RFN nie spełni pewnych warunków wstępnych. Zaliczano do nich sprawę uznania układów monachijskich w sprawie Sudetów z 1933 r. za nie-ważnc od sameigo początku oraz uznania NRD i granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej ->⁷.

Już w 1'959 r. ZG SPD ogłosił tzw. „Plan niemiecki SPD" .(Deutschland-plan, der SPD), a na zjeździe w Bad Godestoeng w tym. samym roku SPD

19

I.2,II,III,II

uchwaliła nowy program działania. Podjęto w nim ideę nowego podejścia do Izw. polityki niemieckiej i polityki wschodniej^5S. Politykę wschodnią rządu krytykowały koła wyznaniowe ⁵⁹. Psuła się też sytuacja gospodar­cza. Stabilizowała się natomiast sytuacja wewnętrzna w NRD, 'która okrzepła też na forum międzynarodowym, W tych warunkach, w 1966 r., rządzące partie chadecjii straciły przewagę w parlamencie i musiały pójść na porozumienie ^ opozycją. Jesienią 1966 r. utworzono gabinet wielkiej koalicji k udziałem SPD. W .1969 r. chadecy przeszli do opozycji, a rząd utworzyli soejaJdemokraci w sojuszu z liberałami. Rząd ten dokonał pewnych korektur w polityce niemieckiej i wschodniej REN, Już w 1967 r. nawiązano stosuniki z Rumunią, w '1968 r. przywrócono stosunki z Jugo­sławią, odrzucając doktrynę Hadlsteina. Nowy rząd RFN podjął rozmowy z przywódcami NRD. 19 III 1*970 ,r. doszło do osobistego spotkania kan-dorza W. Brandta ,z premierem W. Slotphein w Erfnrcic (NRD), a 2,1 V 1970 t. w Kassel w RFN. Ideę otwarcia n-a wschód poparli przywódcy USA. Podjęto rokowania z ZSRR i Polska. 12 VIII 1970 r. w Moskwie podpisano nowy układ pomdędzy ZSRR i RFN, w którym, ta ostatnia zo­bowiązała (się do uznania i poszanowania powojennych granic vv Europie, łącznie z granicą na Odnze i Nysie ⁶⁰.

W dniu 7 XII (1970 r. w Warszawie podpisano układ o podstawach normalizacji wzajemnych stosunków. Rząd RFN uisnał afdcjialnie usta­loną w Poczdamie granicę zachodnią Polski i wyirze'ki się stosowania prze­mocy w rozwiązywaniu problemów sparmych ³¹.

W marcu 107,1 r. (przedstawiciele 4 mocarstw rozpoczęli rokowania w sprawie '.uregulowania statusu Berlina Zachodniego. 3 IX 1971 r. pod­pisano układ 4 mocarstw w sprawie Berlina. Uznano, że Berlin Zachodni nie wchodzi formalnie w skład RFN, że stanowi odrębną jednostkę admi­nistracyjną, podległą (kontroli 4 mocarstw, ,ale rząd RFN" będzie spra­wować opiekę [konsularną nad jego mieszkańcami oraz że układy zagra­niczne 'zawierane przez RFN obejmują też Berlin Zachodni. Rząd NRD zobowiązano do uregulowania dostępu do miasta⁶².

Dnia 17 XII 1971 r. podpisano porozumienie o tranzycie przez tery-

20

II,III

runkiem wkomponowania partykularnych interesów niemieckich do ogól­nego prqgraimu państw zachodnich. Środkiem takiego połączenia stawał sig antyikomunizm I idea jedności eurqpejskiej. Sformułowano wówczas przewodnią tezę zachodnioniemiecikiej polityki zagranicznej, która mówi­ła o zależności jedności europejskiej od likwidacji podziału Niemiec. W tym ujęciu idea jedności europejskiej, zgodmie z zinunowojennym pro­gramem państw 'zachodnich, wymierzona była przecinko 'terytorialno-po-łUycznym podstawom ładu pokojowego w Europie, ukształtowanych na mocy decyzji jałtańskich i poczdamskich. Konsolidacja Zachodu i jego siła militanno-gospodidircza miała spowodować nadejście momentu, kiedy ZSRR będzie zmuszony do rozmów i ustępstw n,a temat Europy oraz zjednoczenia Niemiec, jako podstawowego warunku jedności europejskiej.

Łącząc zatem z integracją spełnienie rewizjonistycznych celów nada­wano problemowi niemieckiemu europejski wymiar i traktowano go jako nierozerwalną część zachodnioeuropejskiej integracji. Zjednoczenie Nie-mieć jawiło sig w programie adenaiuerawskim jako element ,,wyzwole­nia", wyzwolenia całej Europy Wschodniej spod panowania komunistycz­nego. Uananie Kachodnioniemieokich ambicji politycznych -za element slkla-dowy europejskiego programu wspólnoty zachodniej (pozwalało swobodnie głosić cele rewizjonistyczne, bez Ibudzenia większych niepokojów sojusz­ników i narażania się na zarzut nacjonailizmu.

W myśd takiej koncepcji rozwiązania problemu niemieckiego przed

-praktyczną polityką niemiecka postawiła chadecja dwa (podstawowe za­dania:

- normalizację stosunków z Europą Zachodnia i forsowanie procesów .integracyjnych wraz z odpowiednim przekształceniem świadomości politycznej ludności RFN, utrwalającej wspólnotę zachodnioeurqpej;ską w zakresie stosunków międzynarodowych i micdzyspołecznych;

-— utrzymanie jedności państwowo-narodowej Niemiec w granicach z 1937 r. poprzez 'kwestionowanie terytorialnego status quo w Euro­pie i podtrzymywanie lak w stosunkach wewnętrznych jak i zewnę­trznych dążsń do jogo zmiany.

Głównym wyrazem iroalizacji tych założeń stały się /układy paryskie z 19(54 r., przynoszące RFN suwerenność i pełną integrację militarną w ramach NATO ze wspólnotą zachodnią. Równocześnie w układzie nie­mieckim z :26 maja 1952 r._; a włączonym do porozumień paryskich, mo­carstwa zachodnie w artykule 7 zobowiązały się do działań dotyczących przywrócenia jedności Niemiec oraz do współpracy z RFN (nad urzeczy­wistnieniem tego celu. Wspomniane układy wraz z postępującą integracją gospodarczą RFN z państwami Europy Zachodniej (utworzenie w 19^1 r. Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali) kończyły pierwszy etap zadań po­stawionych jprzez chadecję zachodnioniemieokiej polityce ^granicznej.

30

I.2

Celem itogo etapu było odzyskanie iprzez RFiN równoprawnej .pozycji wśród partnerów zachodnich, integracja zachodnia i wkomponowanie do strategii Zachodu specyficznych (zjednoczeniowych) interesów niemie­ckich⁵.

Stosunkowo szylbko i łatwo przychodzące sukcesy 'polityczne na tym etapie, Iktóre Adenauer zawdzięczał przede wszystkim zbieżności formu-łows.nych 'przez niego zadań z dążeniami swych (sojuszników, sprzyjać miały po ulkładach (paryskich wysunięciu na pierwszy plan zachód nioni e-miecikiej polityki zagranicznej rozwiązanie problemu niemieckiego. Wa-runkieim sukcesu kolejnego etapu było włączenie caletgo potencjału mili­tarnego, gospodarczego i politycznego wspólnoty zachodniej do realizacji celu zjednoezenioW'ego.

Tymczasem po [przystąpieniu obu państw niemieckich do przeciwnych bloków polityczno-militarnych również na Zachodzie zwolna .zaczął sobie torować drogę pogląd o pierwszeństwie stworzenia kolektywnego systemu bezpieczeństwa w Europie d rozbrojenia p,rz;d zjednoczeniem Niemiec. Punktem zwrotoym w tej sprawie stało s; ę oświadczenie prezydenta D. Einsenhowera z 6 stycznia T955 r. o osiągrnędu przez świat atomowej równowagi militarnej. Wkró',ce potem, premier Francji G. Mollet stwier­dził, że: „Problem zjednoczenia Niemiec może się wszystkim ukazać jaśniej, jeśli najpierw dojdzie do jakiegoś sukcesu w Europie w sprawie rozbrojenia." °. Wyrazem tego nowego stanowiska Zachodti była konfe­rencja ministrów spraw zagrań i c zoiy c h w Genewie (4-16 listopada 1955 ir.)- W części komuniikatu końcowego konferencji, a dotyczącego zjednoczenia, włączono określenie ,,rozwiązanie problemu 'niemieckiego". Określenia to oznaczało, że mocarstwa dopuszczają możliwość także in­nego rozwiązania tej sprawy niż przywrócenie państwa ogólnoniemieokie-go. Stanowiło to punikt zwrotny w 'kwestii niemieckiej. Równocześnie na konferencji genewskiej (po raz pierwszy została zerwania przez mocar­stwa zachodnie zależność migdzy rozwiązaniem kwestii niemieckiej a po­stępami w dziedzinie odprężenia. Torować zaczęła sobie drogę teza, że rozwiązanie .problemu niemieckiego powinno ibyć w więkwzym stopniu spirawą samych Niemców. Teza ta oznaczała potrzebę odejścia RFN od polityki ignorowania drugiego państwa niemieckiego — NRD i koniecz­ność poszukiwania <w<raz ;z nim rozwiązania probktmu niemieckiego ⁷.

Zarysowujące isię zmiany międzynarodowe 'W drugiej połowie lat pięć­dziesiątych uj.aiwniły lym samyim główną sprzeczność adcinauerowskiej

⁸ Cyt. za: P. Koch, Konrad Adenauer. Eine politische Biographie, Reinbec^ bei Hamburg 11985, e. 360.

⁷ Szerzej na ten temat: J. Dylawerslki, op. cit.; J. Skibiński, Sprawa traktatu pokoju... Por. także: H. Buchheim, Wenn Einheit nur um den Preis der Freiheit zu haben ware, „Frankfurter Allgemeine Zeitung" (dalej: FAZ) z 3 marca 1988 r.

31.

I.2,II.1

koncepcji zjednoczeniowej. Polegała ona ,na wiązaniu .możliwości zjedno­czenia z antagonizowaniem wielkich mocarstw i naisidanicm konfrontacji w stosunkach Wschód-Zachód⁸. Toteż taka polityka, zakładająca zjedno­czenie Niemiec w (granicach z 1937 r. poprzez aneksję NKD .i 'byłych nie­mieckich obszarów wschodnich, musiała się znaleźć w .martwym punlkcie. W związku z tym zjgodzić się. naieży z zachadnioniemieckiim politologiem P. Eiisenmairmem, który oceniając politykę Adenauera w kontekście 'kry­zysu iberlińsfeieigo z 1961 ,r. stwierdzał, że dokonana przez niego orientacja zachodnia nic osiągnęła nic więcej poza utrzymaniem stanu posiadania •w warunkach rozbicia jedności państwowej⁹. Zachód w swoim interesie nie 'był skłonny popierać w pełni roazczi-ń zachodnioniemieckich, wiikta-jecych go w konflikty bez możliwości pokojowego z nich wyjiścia i .bloku­jących normalizację .stosunków w Europie.

Konsekwencją podtrzymywania tej linii przez Adenauera była jedynie eskalacja rewizjonistycznych roszczeń zachodnionicmi^ćkich, zakłócają­cych -tworzący się klimat odprężenia i współpracy w Europie przy jedno­czesnym utrwalaniu się podziału Niemiec i narastaniu groźby izolacji RFN "wśród sojuszników 'zachodnich. Jedynym odbiciem w koncepcji zjednocze­niowej Adenauera tych nowych trendów zachodzących w stosunkach Wschód-Zachód było zhierarchizowanie państwowego przedmiotu zjedno­czenia. Pod koniec okresu adenauerowskiego w programie zjednoczenio­wym priorytet otrzymało tzw. małe 'zjednoczenie (z NRD) przed¹ dużym 'zjednoczeniem (Niemcy w granicach z 1937 r.)- Oznaczało to, że najpierw 'trzeba .połączyć oba państwa niemieckie, a dopiero potem rozstrzygnąć Ttwestię granic niemieckich w traktacie pokojowym, który 'byłby zawarty 'ze .zjednoczonymi Niemcami¹⁰.

CHABECJA WOBEC JEDNOŚCI NIEMIECKIEJ I ZJEDNOCZENIA W LATACH SZEŚĆDZIESIĄTYCH

Już pod koniec lat pięćdziesiątych mocarstwa zachodnie coraz wy­raźniej .reprezentowały stainowiisko, że polityka z pozycji siły wobec Wschodu jest nierealistyczna z powodu wzrostu potęgi militarnej i gospo­darczej państw socjalistycznych, W latach sześćdziesiątych przygotowa­no iw USA nową strategię kształtowania stosunków ze Wschodem, opartą na glolbalizmie i selektywnej koegzystencji. Wychodzono tu z założenia, że w warunkach zrównoważenia w Europie potencjału atomowego dążyć

⁸ M. Tomala, Partie polityczne Bundestagu wobec „problemu niemieckiego", „Sprawy Międzynarodowe" 198il, nr 6, s. 4H.

⁰ P. ELsenmann, Aussenpolitik der Bundesrepublik Deutschland. Von der West-integration żur Verstdndigung mit dem Osten, Krefeld 1992, b. 76.

¹⁰ Szerzej na ten (temat: H. Wuittike, op. cit.

32

I.2,II.1

mieckicgo, ukarania zbrodniarzy wojennych, utrzymania kontroli Nie­miec ²ⁱ. Jednocześnie organizowano sobie wsparcie wśród samych Niem­ców. W 1943 .r. w ZSRR powołano d'o życia Komitet Narodowy „Wolne Niemcy". Prowadzono akcję propagandową wśród niemieckich jeńców wojennych. W 1944 r. przerzucono do Niemiec emisariuszy, którzy ożywi­li zamarły komunistyczny ruch oparu. W 1945 r., w ślad za Armią Czer­woną, do Niemiec przybyli przebywający dotąd na emigracji w ZSRR, komuniści i działacze Komitetu Narodowego „Wolne Niemcy". Uzyskali oni silne wsparcie radzieckich władz okupacyjnych i podjęli ożywioną działalność²⁵.

Zgodnie z postulatami ZSRR alianci zmusili dowództwo niemieckie do podpisania układu o bezwarunkowej kapitulacji. Układ podpisano 7 i 8 maja 1945 :i\ Dnia 4 czerwca 1045 r. 4 mocarstwa ogłosiły deklarację o przejęciu władzy w Niemczech i 'podyktowały swoje pierwsze zarządze­nia. W następnym dniu uchwalono, ogłoszoną 8 czerwca, deklarację o objęciu 'władzy nad Niemcami. T€'go samego dnia dokonano formalnego podziału Niemiec na strefy okupacyjne i odpowiednio przesunięto po­szczególne wojska okupacyjne. Osobno podzielono położony w radzieckiej strefie okupacyjnej obszar Wielkiego Berlina, który jako .stolica pokona­nych Niemiec miał 'być okupowany „przez siły każdego z mocarstw". Powołano wspólną Komendanturę. Władzę najwyższą w Niemczech sta­nowiła Sojusznicza Rada Kontroli. Składała się ona z gubernatorów .po­szczególnych stref okupacyjnych. Po raz pierwszy zebrała się 30 VII 1945 ir. Powołano Radę Ministrów Spraw Zagranicznych 4 mocarstw ce­lem uzgodnienia projektu traktatu pokojowego z Niemcami oraz Między­narodowy Trybunał Wojskowy dla osądzenia popełnionych przez Niemców i wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości^2li.

4. Podział Niemiec i jego skutki

Założenia polityki wobec pokonanych Niemiec po zakończeniu dzia­łań wojennych i przejęciu władzy nad Niemcami ustalono w czasie spot­kania przywódców 3 wielkich mocarstw w Poczdamie, na przełomie lipca i sierpnia 1945 r. W czasie konferencji ujawniły się poważne rozbieżności pomiędzy mocarstwami. Przywódcy Anglii i USA nie ukrywali odmien-

²⁴ W. T. Kowalski, Wielka koalicja..., l III; Wtoraja mirowaja wojna i sowre-miennost, Moskwa 19T2.

²⁵ Z. Leszczyński, Państwo i partie robotnicze 10 myśli politycznej Komuni­stycznej Partii Niemiec (1933 - 1945), Warszawa 1989.

-⁶ J. Heydecker, J. Leeb, Trzecia Rzesza w świetle Norymbergi. Bilans tysiąca lat, Warszawa 1979

202

I.2

nego zdania. Wojna w Europie siq skończyła i sojusznik radziecki nie 'był już tak niezbędny jak wcześniej. Nie zrywano z nim całkowicie, po­nieważ oczekiwano jeszcze na jego pomoc w wojnie z Japonią.

Sytuacja w Europie 'była skomplikowana. Anglia i Francja wyszły z wojny 'bardzo osłabione. Stany Zjednoczone były 'bardzo oddalone. Tra­dycyjnie prowadziły politykę nieinterwencji w sprawy europejskie. Od -/asady tej odeszły w czasie wojny ze względu na jej totalny i powszech­ny charakter. Chętnie powróciłyby do zasady nieingerencji i neutralnoś­ci. Nie miały żadnych bezpośrednich interesów w Europie "⁷.

Inaczej wyglądała sytuacja ZSRR. Tradycyjnie przejawiał on duże zainteresowanie Niemcami i Europą w całości. Stalin pragnął naprawić .,błędy" Aleksandra I. Armia Czerwona w końcowej fazie wojny uległa wielkiej rozbudowie. Nie chciano jej redukować ani wycofywać z Nie­miec. W poszczególnych krajach Europy wzrosły silnie wpływy partii komunistycznych i .socjalistycznych. Komuniści uznawali przywództwo ZSRR i -osobiście Stalina. Liczyli na przypływ tzw. lali rewolucyjnej. Niemcy mogły stać się punktem wyjścia do rewolucji w Europie Zachod­niej w całości^2S.

W czerwcu władze radzieckie wyraziły zgodę na podjęcie działalności organizacji społecznych i partii politycznych o profilu antyfaszystow­skim.. Już w następnym dniu podjęła działalność Komunistyczna Partia Niemiec (KPD). W następnych dniach reaktywowała się Socjaldemokra­tyczna Partia Niemiec (SPD), Uinia Chrzęścija-ńako-Damokratycana (CDU) i Liberalne- Demokraty c zna Partia -Niemiec (LDPD). 14 VII 1945 r. partie te utworzyły Jednolity Front Partii Antyfaszystowsko-Demokratycznych. Przystąpiono do tworzenia władz samorządowych i przeprowadzania re­formy rolnej. W toku denazyfifeacji rozbito koncerny i monopole; prze­prowadzono nacjonalizację wielkich przedsiębiorstw przemysłowych. W kwietniu 1946 r. połączono SPD i KPD i utworzono Socjalistyczną Partię Jedności Niemiec (SED). Stanowiła ona swego rodzaju przedłuże­nie radzieckich władz okupacyjnych; przejęła funkcje przywódcze wo­bec innych partii²⁹. .Pod jej batutą w 1947 r. wyłoniono Niemiecki Kon­gres Ludowy. Podjęto przygotowania do wyłonienia centralnych władz ogólnoniemieckich.

²⁷ J. H. Bac-ker, Die Entscheidung żur Teilung Deutschlands. Amerikas Deutsch-landpolitik 1943-1948, Munchen Ii981; Die Deutschlandpolitik Grossbritanniens und die britische Żonę 1945 -1949. Hrsig. C. Seharf <urad H. J. Schr&der. Wiesibaden Ii979-

²⁸ Ch. Klessman, Die doppelte Staatsgrundung Deutsche Geschichte 1945 - 1955, Bonn 1982,

²⁹ J. Fischer, Narodziny NRD 1945-1949, Warszawa 1:984; Z. Leszczyński, Ge­nezo, systemu politycznego NRD (1945 - 3950), Warszawa 1986.

203

I.2

W .strefach zachodnich odbudowa życia politycznego postępowała wol­niej. Amerykanie wyrazili zgodę na odbudowę partii politycznych w koń­cu sierpnia, Anglicy we wrześniu, a Francuzi dopiero w połowie grudnia 1945 r. Wo>bec procesów zachodzących w radzieckiej strefie okupacyjnej partie .zachodnie zajmowały stanowisko negatywne. SED nie uzyskała zgody na działalność W strefach zachodnich ³⁰.

Jednocześnie Komitet Ministrów Spraw Zagranicznych wielkich mo­carstw nie mógł dojść do porozumienia w sprawie projektu traktatu po­kojowego. Mnożyły się spoiry w łonie SRK. 5 III 1946 r. b. premier an­gielski W. Churchill 'wygłosił słynne przemówienie w Fulton w USA. Skry­tykował on ekspansjonizm ZSRR l wezwał do walki z nim. Problem ten podjął sekretarz stanu USA James Byrnes, fetory przemawiając w Stutt-garcie 6 IX 1946 r. zakwestionował szereg ustaleń 'konferencji Poczdam­skiej. Zapowiedział on gospodarcze usamodzielnienie Niemiec. Plan ten poparła W. Brytania. 2 XII 1946 r. podpisano porozumienie w sprawie połączenia .stref okupacyjnych amerykańskiej i angielskiej w jeden orga­nizm gospodarczy (Bizonia). Przywódcy USA z prezydentem Harry Tru-manem na czele podjęli decyzję przeciwstawienia się ZSRR. Truman sfor­mułował doktrynę postulującą powstrzymanie wpływów komunizmu. Niemcy stały się jednym z głównych terenów walki³¹. 5 VI 1945 r. no­wy sekretarz, stanu USA George Marshall ogłosił plan pomocy finanso­wej dla Europy; skorzystały z niego Niemcy. W 1948 r. Francuzi przy­łączyli swoją strefę okupacyjną do Biaonii. Wyłoniono Radę Parlamen­tarną Trrzonii, która przystąpiła do przygotowania projektu konstytucji nowego państwa niemieckiego. W czerwcu przeprowadzono zmianę wa­luty dla Tirizonii, która przystąpiła do Organizacji Europejskiej Współ­pracy Gospodarczej i planu Marshalla. Niemcy zostały faktycznie podzie­lone. SRK zawiesiła swą działalność ³².

Przywódcy ZSRR protestowali. W marcu 1948 r. zwołano II Kongres Ludowy, który wyłonił Niemiecką Radę Ludową. Podjęto przygotowania do przeprowadzenia plebiscytu w sprawie jedności Niemiec. W Trizonii nie dopuszczono jednak do tego. W czerwcu 1948 r. ZSRR wofoec wpro­wadzenia nowej waluty zablokował drogi dojazdowe z zachodnich stref okupacyjnych do Berlina Zachodniego. Powstał wielki kryzys. Państwa zachodnie przezwyciężyły go, tworząc most powietrzny do Berlina. W okresie kryzysu 'berlińskiego świat stał ponownie na krawędzi wojny. Trwał on od 24 VI 1948 r. do 4 V 1949 r. ™. '"''

³⁰ J. KraEuski, Polityka czterech mocarstw wobec Niemiec 1945-1949, Poznań 1967.

³¹ B. Meissner, Russland, die Westmachte und Deutschland, Hamburg 1953. ⁸² A. A. Roszczin, Poslewojennyje uregulowanije w Jewropie, Moskwa 1984, ³³ B. Mikulsfea-Góralska, Kryzys Berliński 1948 ~ 1940, Warszawa 1980.

204

I.2

Przygotowany przez Radę Parlamentarną projekt konstytucji skon­sultowano z władzami okupacyjnymi Trizonii. Uchwalono go w 4 roczni­cę -kapitulacji Niemiec w dniu 8 V 1949 r. Projekt przesłano do sejmów krajowych, które debatowały nad nim. Bawaria odrzuciła go. Nie miało to znaczenia, ponieważ większość krajów przyjęła go. 14 VIII 1949 r. przeprowadzono wybory do parlamentu (Bundestag). Pierwsze posiedze­nie parlamentu odlbyło się 7 IX 1949 r. Dzień ten uznano formalnie za dzień utworzenia nowego państwa, które nazwano Republiką Federalną Niemiec (RFN).

W tej .sytuacji także w radzieckiej strefie okupacyjnej kontynuowano przygotowania do utworzenia państwa niemieckiego, Z inicjatywy II Kon­gresu Ludowego opracowano projekt konstytucji. W maju 1949 r. wybra­no III Kongres Ludowy. Wyłonił on Radę Ludową, która przekształciła się w Tymczasową Labę Ludową (Yolkskammer) i zwróciła się do ZSRR o wyrażenie zgody na wprowadzenie .konstytucji i usamodzielnienia się. Zgoda ZSRR nastąpiła 10 X 1*949 r. W ten sposób powstało drugie .pań­stwo .niemieckie — Niemiecka Republika Demokratyczna (NRD).

Wbrew stanowisku ZSRR Niemcy zostały podzielone. Powstały dwa państwa o różnych układach społecznych i odmiennej strukturze poli­tycznej. RFN była państwem demokratycznym, które powstało z inicja­tywy USA i niektórych polityków niemieckich. Do głównych jego twór­ców zaliczaino przywódcę Unii Chrzęści jańsko^demoferatyczn e j (CDU) Kon-_, rada Adienauera. Krytykom głoszącym, że utworzenie RFN osnacza po­dział Niemiec, odpowiadał on. że lepsze są Niemcy podzielone, ale wolne niż całe ale zniewolone. Twórcy RFN sformułowali doktrynę głoszącą, że wobec tego, iż Niemcy nie podpisały traktatu >po'koju kwestia niemiecka jest nadal otwarta, że istnieje nadal Rzesza w granicach z 1'9.3'7 r., że utworzone przez nich państwo jest prawnym następcą Rzeszy i repre­zentuje Niemcy w całości. Nie uznawali oni decyzji 'poczdamskich w spra­wie granic ani falktu istnienia NRD, W (polityce 'zagranicznej stawiali na USA ^M.

Natomiast przywódcy NRD znaleźli się u władzy dzięki polityce Sta­lina i w praktyce realizowali politykę ZSRR. Do linii tej nie mogli po­zyskać większości opinii publicznej. Zmuszeni byli do stosowania poli­cyjnych metod rządzenia³⁵. Wielu lu-dzl nie godziło się y. tym stanem rzeczy i uciekało do RFN.

205

I.2

5. Radzieckie koncepcje zjednoczenia Niemiec z lat 1949 - 1952

ZSRR nigdy nie rezygnował z idei (ponownego zjednoczenia Niemiec. Do zjednoczenia wzywały też partie polityczne działające w NRD z SED na czele i rząd NRD. Konstytucja NRD z 1949 r, pomyślana była jako konstytucja irepuibli'ki agólnoniemieckiej. Front Narodowy, obejmujący wszystkie stronnictwa i partie polityczne NRD, w manifeście z 7 X 1940 r. głosił: ..'1. przywrócenie gospodarczej i politycznej jedności Niemiec przez likwidację separatystycznego państwa zachodni on iemiecki ego, uchy­lenie statutu Zagłębia Ruhry i 'zniesienie autonomii Zagłefcia Saary oraz utworzenie ogólnoniemieckiego rządu Niemieckiej Republiki Demokra­tycznej; ,2. jaik najszybsze 'zawarcie traktatu pokoju z Niemcami; 3. nie­zwłoczne przywrócenie jedności i normalizacji życia w stolicy Niemiec —• Berlinie; 4. wprowadzenie jednolitej waluty dla całych Niemiec"³'¹.

W deklaracji rządowej premiera Otto Groiewohla z 12 X 1949 r. rów­nież podkreślano dążenie do zachowania jedności państwowej demokra­tycznych Niemiec. Przywódcy NRD głosili, że to nie RFN lecz NRD re­prezentuje naród niemiecki. Znalazło to wyraz w oświadczeniu prezy­denta ,NRD Wilhelma Piecka z Ul X 1949 r. &

Tak więc rządy obu państw uznawały się za jedynie reprezentatyw­ne i upoważnione do reprezentowania całego narodu. Każdy z nich miał też swoją koncepcję wyeliminowania przeciwnika. 30 XI 1950 ir. Grotę-wohl zwrócił .się do Adenauera z propozycją utworzenia Ogó Ino niemiec­kiej Rady Konstytucyjnej {po 6 przedstawicieli obu .państw), celem przy­gotowania iplanu powołania tymczasowego rządu ogólnoniemieckiego. Na pismo to kanclerz RFN w ogóle nie odpowiedział. W następnej fazie roz­mowy próbował podjąć przewodniczący laby Ludowej NRD Johannes Dieckmainn. Przywódcy NRD zaibiegali o uznanie ich państwa na forum międzynarodowym i podejmowali różne inicjatywy. po'zwalające im wejść w partnerskie stosunki z RFN. Natomiast rząd RFN odmawiał kontak­tów i rozmów^aH. Adenauer postulował, by usunąć rząd NRD, przeprowa­dzić wolne wybory pod kontrolą ONZ i dopiero wtedy wyłonić rząd ogól-noniemiecki³⁹.

Warunków tych w NRD przyjąć nie chciano; byłaby to bowiem peł­na kapitulacja. W tej sytuacji 13 II 1952 r. rząd NRD zwrócił się do 4 mocarstw okupujących Niemcy w sprawie przyspieszenia zawarcia trak-

206

I.2

tatu pokojowego z obydwoma państwami niemieckimi. Byłaby to określo­na forma uznania NRD. Odpowiedzi udzielił tylko rząd radziecki. Pozo­stałe mocarstwa nie uznały dotąd NRD i nic odpowiedziały na jego me­morandum ⁴⁰- Podjęły natomiast przygotowania do pełnego usamodziel­nienia RFN i przekształcenia jej w swego partnera. Następowało to w atmosferze wojny koreańskiej. Obawiano się agresji ZSRR w Europie, Rysowała się tutaj duża dysproporcja sił. Po zdemilitaryzowaniu i wyco­faniu z Niemiec części sił amerykańskich i pozostawieniu silnego kontyn­gentu okupacyjnego ZSRR sytuacja wydawała się groźna. Chodziło o przerzucenie części kosztów (bezpieczeństwa na Niemcy. Sytuację tę zręcz­nie wykorzystał Adenauer, który rozumiał, że poprzez ponowne uzbro­jenie Niemcy szyibko odzyskają dawne 'znaczenie w świecie. Już w l'950r. wysunął projekt utworzenia sił zbrojnych RFN. W samej RFN rozwijał się silny ruch przeciwników remilitaryzacji^4!. Przywódcy ZSRR próbo­wali wykorzystać tę falę an.lyzibrojen.iowa i .pokojową, rozwijając ruch obrońców pokoju. Rząd ZSRR postanowił też wystąpić z własną inicjaty­wą w sprawie niemieckiej. 10 III 1952 r. wystosował do pozostałych mo­carstw notę, którą uznawał prawo narodu niemieckiego do samostanowie­nia o sobie i przeprowadzenia zjednoczenia Niemiec drogą wolnych wy­borów, pod warunkiem, że zjednoczone Niemcy respektować będą gra­nice ustalone w Poczdamie, zachowają demokratyczny ustrój i pozostaną neutralne. Do noty załączono projekt traktatu pokojowego z Niemcami. Planowano, że po wyborach i wyłonieniu rządu ogólnoniemieckiego rząd ten podpisze traktat pokoju, wojska okupacyjne opuszczą Niemcy, które zostaną przyjęte do ONZ ⁴².

Oferta radziecka wydawała się bardzo atrakcyjna. Wiciu polityków niemieckich wypowiedziało się za jej przyjęciem. Jednak Adenauer i je­go współpracownicy wystąpili przeciw. Nie mogli oni pogodzić się z utra­tą prowincji wschodnich. Adenauer dowodził, że żaden <rząd niemiecki nie podpisze układ-u, w którym dobrowolnie uznawałby granicę na Odrze i Ny­sie Łużyckiej, a więc rezygnował z prowincji wschodnich Niemiec. Nie­pokoiła leż idea neutralizacji Niemiec. Obawiano się, że neutralizacja spo­woduje uzależnienie od ZSRR ⁴³. Obawy te podzielali Amerykanie. W tej sytuacji ,25 III 1952 r. udzielono odpowiedzi, wysuwającej zastrzeżenia do projektu ZSRR. Przyspieszono natomiast proces, usamodzielniania

207

I.2

RFN. :27 V 1952 r. w Paryżu podpisano układ o Europejskiej Wspólno­cie Obronnej. Dla armii RFN przewidywano w nim stan 500 tyś. ludzi. Fakt ten spowodował ożywienie ruchów anty zbrojeniowych w całej Euro­pie, szczególnie jednak we Francji i w RFN. 52% obywateli RFN wypo­wiedziało się przeciw remilitaryzacji. Mimo to Bundestag 19 III 1953 r. ratyfikował ten układ większością 226 do 164 głosów. Nie ratyfikował go jednak parlament francuski i mię naibrał on ważności *⁴.

Weszły natomiast w życie, podpisane w Bonn, układy ogólnoniemiec-kie z 26 V 1952 r. Na mocy tego układu RFN, decyzją 3 mocarstw (bez ZSRR) uzyskała pełną suwerenność. Pozostające na terenie RFN resztki wojsk okupacyjnych uzyskały status specjalny. RFN uzyskała dużą swo­bodę działania. Nie była to jednak jeszcze pełna .suwerenność. Była to nadal suwerenność ograniczona, ustalona wbrew stanowisku ZSRR, któ­ry należał do grupy 4 mocarstw odpowiedzialnych za całość kwestii nie­mieckiej, W ten sposób Niemcy zostały ostatecznie podzielone. Wymiana not w sprawie zjednoczenia Niemiec trwała d'o 25 IX 1952 ^4S. Układy pa­ryskie spowodowały, iż rząd ZSRR wycofał się z koncepcji wyborów pow­szechnych. Od tego momentu przywódcy ZSRR eksponowali tezę głoszą­cą, że do zjednoczenia Niemiec prowadzi droga tylko poprzez porozumie­nie dwóch państw niemieckich. ZSRR podjął 'kurs polityczny, zmierza­jący do umocnienia państwowości wschodnioniemieckiej i ściślejszego po­wiązania jej z obozem państw socjalistycznych⁴⁸. W czasie II konferencji SED w lipcu 1952 r. proklamowano przejście do budowy socjalizmu w NRD. Uznano model radziecki i kierowniczą rolę partii, zapowiedzia­no utworzenie własnych sił zbrojnych, społeczeństwo RFN wezwano do walki narodowo-wyzwoleńcze j sspod okupacji imperializmu amerykańskie­go, angielskiego i francuskiego⁴⁷.

Rząd NRD ^pracował projekt konfederacji dwóch państw niemieckich. Na zachodzie projektu tego nie chciano wziąć jednak pod uwagę ^4a. Mo-

208

I.2

carstwa zachodnie nadal Obawiały się agresji ze strony ZSRR i podjęły już kroki prowadzące do włączenia RFN do utworzonego w 1949 r. Pak­tu Północno-Atlantyckiego (NATO). Poczynania te sfinalizowano w 1954 r.

G. Lata 1953 - 1955

W marcu 1953 r. 'zaniairł Stalin. Nowe -k iero winiet wo ZSRR doszło do wniosku, iż kontynuowanie dotychczasowej polityki zagranicznej jest nie­realne. Dyskutowano na temat przerwania wojny w Korei i nowego uję­cia kwestii niemieckiej. W wystąpieniach propagandowych eksponowano tezę o konieczności prowadzenia polityki koegzystencji, odprężenia, ogra­niczenia abrojeń. Bezpośrednim skutkiem tej polityki było porozumienie w sprawie przerwania walk w Korei. Dyskutowano na tematy niemiec­kie. Rod-ziia się idea odsunięcia od władzy znienawidzonego sekretarza generalnego KC SED Waltera Uibrichta, liberalizacji stosunków w NRD i stopniowego likwidowania sprzeczności narosłych między obu państwa­mi -niemieckimi. Zakładano zjednoczenie obu państw niemieckich w dro­dze •porozumienia, W czerwcu Uibrichta wezwano do Moskwy i poleco­no mu wycofać plan budowy socjalizmu w NRD.

Tymczasem w NRD narastały trudności ekonomiczne. Nowe władze ZSRR wiosną 1<953 r. odmówiły Ulibrichtowi obiecanej wcześniej pomo­cy. W związku z tym ,28 V 1953 r. rząd NRD podjął decyzję o podnie­sieniu norm produkcyjnych w przemyśle i budownictwie przeciętnie o I0°/o. Ponownie wprowadzono kartki na żywność oraz podniesiono ce­ny żywności i komunikacji. Oznaczało to dalsze obndlżenie zarobków i sto­py życiowej robotników. Robotnicy odpowiedzieli strajkiem, który 17 V 1953 r. przekształcił się w powstanie narodowe⁴⁹.

Rząd ZSRR stanął wobec problemu: interweniować czy dopuścić do ewentualnego natychmiastowego wycofania się z Niemiec. Podjęto decy­zję o interwencji. Radzieckie wojska okupacyjne w ciągu paru dni stłu­miły rozruchy i przywróciły porządek- Sprawa maibrała wielkiego rozgło­su. Dzień 17 czerwca w RFN uznano za dzień jedności narodowej. Nato­miast w ZSRR spowodowała ona nowe wahniecie. Decyzja o odwołaniu Uibrichta została cofnięta. Odpowiedzialność są wydarzenia zrzucono na jego przeciwników w kierownictwie SED — Rudolfa Hernstadta i Zeisse-raⁿ⁽¹. Powstanie .nazwano puczem faszystowskim inspirowanym z RFN. Liberalizacja stosunków wewnętrznych w NRD nie została przeprowa­dzona. Na odwrót. Umocnił się policyjny reżim Uibrichta.

209

I.2

W lipcu ii 95-3 r. w ZSRR aresztowano wszechwładnego dotąd mini­stra spr.aw -wewnętrznych P. Ł. Berię. Nów? kierownictwo radzieckk-z N. S. Chruiszczowem i G. Malenkowem na czek\ wycofując się z nowe­go 'kursu politycznego w kwestii niemieckiej, próbowało dowieść, że kurs te:i reprezentowali rzekomo tylko Beria i jego zwolennicy*¹. W NRD przeprowadzono daleko idącą czystkę personalną. Powrócono do koncep­cji zjednoczeniowej z przełomu lat 1952/53. Władze ZSRR podjęły kroki, zmierzające do umocnienia państwowości wschodnioniemieckiej. 22 VIII 1953 r. w Moskwie podpisano protokół o zwolnieniu NRD z obowiązku dalszego płacenia reparacji wojennych. Podpisano porozumienie w spra­wie 'kosztów związanych ze .stacjonowaniem wojsk radzieckich w NRD. Niektóre zakłady przemysłowe kontrolowane .przez ZSRR przekazano w ręce NRD. Z dniem l I 1954 r. wymieniono ambasadorów⁵².

Kontynuowano wymianę not z państwami 'zachodnimi. 15 VIII 1953 r. rząd ZSRR wystosował notę, w której przypominał swoje postulaty z lftS2 r. 22 XI ?1953 r. ZSRR poparł ideę zwołania sesji, nie zwoływanej od 1947 r., Konferencji Ministrów Spraw Zagranicznych 4 mocarstw. Sesję przeprowadzono w Berlinie w dniach 25 I -T8 II 11954 r. ZSRR po­nowił apel o zawarcie traktatu (pokojowego z Niemcami na podstawie pro-joktu z 10 III 1952 r. z pewnymi zmianami. Proponowano, by parlamenty obu państw niemieckich wyłoniły tymczasowy rząd ogólnoniemiecki, któ­ry przeprowadziłby wybory i przygotował podpisanie traktatu pokojowe­go ⁵³. .Niektórzy politycy RFN wzywali rząd do podjęcia wezwania i do-tkoTiania zjednoczenia⁵⁴. Rząd Jcatagory-cznie przeciwstawił się temu. To samo uczynili ministrowie spraw zagranicznych 3 mocarstw. Finalizowa­no sprawę przyjęcia RFN do NATO.

ZSRR pragnął nie dopuścić do remilitaryzacji RFN i włączenia jej do NATO. Wysuwano nowe propozycje rozwiązania kwestii niemieckiej. Podnoszono autorytet NRD. 25 III 1954 r. ZSRR przyznał NRD prawo do regulowania, według własnego uznania, polityki wewnętrznej i zagra­nicznej. Zniesiono nadzór Wysokiego Komisarza ZSRR w Niemczech nad działalnością organów państwowych NRD. Było to znaczne poszerzenie suwerenności NRD³⁵. Zgłaszano propozycje rozmów, wyborów, zjedno­czenia obu państw.

Tymczasem państwa zachodnie 5 V 1955 r. przyznały RFN prawa su­werenna. 9 maja ratyfikowano tzw. układy paryskie. RFN formalnie uzy­skała prawo utworzenia własnej armii i została przyjęta do NATO ™.

W odpowiedzi na wstąpienie RFN do NATO ZSRR sfinalizował przy­gotowania do utworzenia Paktu Warszawskiego. Delegacja NRD brała udział "w konferencji założycielskiej Paktu w Warszawie. Zapowiedziano uuworzenie Armii Ludowtj NRD. Nastąpiło to w 1956 r. ustawą z 26 IX 1955 r. Podział Niemiec pogłębił się-¹⁷.

Tymczasem 18 VI 1955 r. w Genewie rozpoczęła się konferencja przy-wócbów 4 .mocarstw (Anglii, Francji. USA i ZSRR), poświęcona umocnie­niu procesu odprężenia w stosunkach międzynarodowych. Było to pierw­sza spotkanie na sączycie od czasów Konferencji Poczdamskiej w 1945 r. Dużo uwagi .poświęcono kwestii niemieckiej. Prezydent USA D. Ei-seTiho-wer postulował, by w obu częściach Niemiec przeprowadzić wolne wy­bory, wyłonić jednolity rząd i powiązać zjednoczone Niemcy 7- sojuszni­kami zachodnimi. Projekt całkowicie popierali przywódcy Anglii i Fran­cji. Premier radziecki N. A. Bułganin krytykował dążenia zachodu do wchłonięcia NRD, dowodził, że rozwiąz-anie takie prowadziłoby do desta-bUizacji sytuacji w Europie i konfliktów, odrzucał ideę wolnych wytbo-rów i proponował neutralizację Niemiec. Delegacja ZSRR dowodziła, że wstąpienie RFN do EWG i NATO całkowicie zmieniło sytuację w Europie. 20 czerwca Bułganin przedłożył projekt „Ogólnoeuropejskiego układu w sprawie zbiorowego bezpieczeństwa". Problem zjednoczenia Niemiec wią­zano z problemem (bezpieczeństwa. Projekt układu o bezpieczeństwie -.JbioTowym stał się przedmiotem obrad konferencji ministrów spraw za-£ra.:.icznych 4 mocarstw jesienią 1955 r. (27 X - 16 XI) "^R-

Tymczasom ZSRR nastawił się na ułożenie stosunków z dwoma pań­stwami niemieckimi. W dniach 3 - 13 IX 1955 r, w ZSRR przebywała de­legacja RFN z kanclerzem Aderiaue rcm na czele. Podpisano układ o nor-mslizacji wzajemnych stosunków. ZSRR uznał istnienie RFN i nawiązał >: n:a st.T^unk; dyplomatyczne na szczfblu amibasadorów. Zawarto spe-cjajae porozumic-aic o uwolnieniu przebywających jeszcze w Z.SRB nie-

210

I.2

Mocarstwa zachodnie ,nic reagowały. Były 0:10 przekonane, iż ZSRR prowadzi politykę ekspansji, l że jedyną drogą obrony przed nią jest uzbrojenie RFN i powiązani? jej z blokiem zachód.i im. 23 X 1954 r. pod­pisano porozumienie, otwierająca RFN drogę do NATO. W lej sytuacji ZSRR wystosował nowe propozycje rozmów. 2'5 I 1955 r. uznał, iż stan wojny z Niemcami został zakończony.

Tymczasem państwa zachodnie 5 V 1955 r. przyznały RFN prawa su­werenna. 9 maja ratyfikowano tzw. układy paryskie. RFN formalnie uzy­skała prawo utworzenia własnej armii i została przyjęta do NATO ™.

W odpowiedzi na wstąpienie RFN do NATO ZSRR sfinalizował przy­gotowania do utworzenia Paktu Warszawskiego. Delegacja NRD brała udział "w konferencji założycielskiej Paktu w Warszawie. Zapowiedziano uuworzenie Armii Ludowtj NRD. Nastąpiło to w 1956 r. ustawą z 26 IX 1955 r. Podział Niemiec pogłębił się-¹⁷.

Tymczasem 18 VI 1955 r. w Genewie rozpoczęła się konferencja przy-wócbów 4 .mocarstw (Anglii, Francji. USA i ZSRR), poświęcona umocnie­niu procesu odprężenia w stosunkach międzynarodowych. Było to pierw­sza spotkanie na sączycie od czasów Konferencji Poczdamskiej w 1945 r. Dużo uwagi .poświęcono kwestii niemieckiej. Prezydent USA D. Ei-seTiho-wer postulował, by w obu częściach Niemiec przeprowadzić wolne wy­bory, wyłonić jednolity rząd i powiązać zjednoczone Niemcy 7- sojuszni­kami zachodnimi. Projekt całkowicie popierali przywódcy Anglii i Fran­cji. Premier radziecki N. A. Bułganin krytykował dążenia zachodu do wchłonięcia NRD, dowodził, że rozwiąz-anie takie prowadziłoby do desta-bUizacji sytuacji w Europie i konfliktów, odrzucał ideę wolnych wytbo-rów i proponował neutralizację Niemiec. Delegacja ZSRR dowodziła, że wstąpienie RFN do EWG i NATO całkowicie zmieniło sytuację w Europie. 20 czerwca Bułganin przedłożył projekt „Ogólnoeuropejskiego układu w sprawie zbiorowego bezpieczeństwa". Problem zjednoczenia Niemiec wią­zano z problemem (bezpieczeństwa. Projekt układu o bezpieczeństwie -.JbioTowym stał się przedmiotem obrad konferencji ministrów spraw za-£ra.:.icznych 4 mocarstw jesienią 1955 r. (27 X - 16 XI) "^R-

Tymczasom ZSRR nastawił się na ułożenie stosunków z dwoma pań­stwami niemieckimi. W dniach 3 - 13 IX 1955 r, w ZSRR przebywała de­legacja RFN z kanclerzem Aderiaue rcm na czele. Podpisano układ o nor-mslizacji wzajemnych stosunków. ZSRR uznał istnienie RFN i nawiązał >: n:a st.T^unk; dyplomatyczne na szczfblu amibasadorów. Zawarto spe-cjajae porozumic-aic o uwolnieniu

211

I.2

mieekich jeńców wojennych, w liczibie 9626 ludzi Uwolniono też represjo­nowane osoby cywilne. Rząd¹ ZSRR odmówił natomiast podjęcia dwustron-inych rozmów na temat zjednoczenia Niemiec. Dowodzono, ż? sprawa ta leży w gŁStii 4 .mocarstw i 2 państw niemieckich. Wobec tego Adenauer, po podpisaniu układu oświadczył, iż podpisanie układu nie oznacza uzna­nia .powojennych zmian granicznych oraz podkreślił, że RFN zastrzega sobie wyłączne .prawo reprezentowania narodu niemieckiego. Państwom trzecim zagrożono, że jeśli uznają NRD, to utracą uznanie RFN (doktry­na HailsLeina) ™.

Natomiast rząd ZSRR, bezpośrednio po wyjeździe gości z RFN, zapro­sił delegację NRD. Przebywała ona w ZSRR w dniach 17-20 IX 1955 r. 20 września podpisano układ regulujący wzajemne stosunki. Zniesiono urząd Wysokiego Komisarza ZSRR w Niemczech. Funkcje jego przejął ambasador ZSRR w NRD «».

Obserwatorzy RFN i NRD brali też udział w fconferemcji ministrów spraw zagranicznych 4 mocarstw w Genewie, w dniach :27 X - 16 XI 1955 r. Konferencja zakończyła się niepowodzeniem, ponieważ olbie stro­ny nie były skłonne do kompromisu w kwestii niemieckiej.

7. Koncepcja konfederacji dwóch państw niemieckich

W 1955 r. ukształtowały się ostatecznie dwa państwa .niemieckie. Każ­de e inich 'było jedna'k ograniczone w swej suwerenności kontrolą 4 mo­carstw, które uznawały inadal •zasadę swej odpowiedzialności za Niemcy w całości. Z tym, że państwa zachodnie kontrolowały RFN i Berlin Zachod­ni, nie uznawały NRD i nie utrzymywały z nią stosunków dyplomatycz­nych. Natomiast ZSRR uznawał olba państwa, kontrolował w pełni NRD i częściowo Berlin Zachodni, nie miał natomiast możliwości kontrolnych w RFN. Oba pańsi-wa weszły w skład 'przeciwstawnych układów poli­tycznych i sojuszów militarnych i pod względem ideologicznym wzajem­nie się zwalczały. RFN przeżywała ,,cud gospodarczy", regulowała sta­re i nowe 'długi niemieckie i przekształcała się w jedno z ekonomicznych mocarstw w skali światowej, NRD zaś siała na słaibych podstawach eko­nomicznych i w znacznym stopniu uzależniona była od pomocy ZSRR i .pozostałych państw wchodzących w skład RWPG. W RFN umacniały się podstawy demokracji parlamentarnej, podczas gdy w NRD rozwijał się system monopartyjny. W RFN zdelegalizowano partie komunistyczna. a w NRD zakazano odbudowy partii prawicowo-nacjonalistycznych. NRD

^Bfl ;P. Noack, op. ci t., s. 56-57; Istorija umieszniej politiki..., b. ,198 - 200, •» Istorija wnieszniej politiki. ,., s. 207.

212

I.2

programowo stała -na -gruncie umowy poczdamskiej i uznała nową gra­nicę zachodnią Polski ,podczas gdy RFN ustaleń tych nie uznawała i gło­siła program rewizji nowych granic¹'¹.

Osobny problem stanowił Berlin, który w '1945 r. został podzielony na 4 sektory okupacyjne. W ł'949 r. znalazł się on w ramach NRD, która uznała, że jest on jej stolicą. Próba przejęcia 3 zachodnich sektorów na­potkała jednak opór ludności i 3 zachodnich państw okupacyjnych. Mia­sto zostało podzielone. Sektor radziecki przekształcił się w stolicę NRD. a pozostałe 3 sektory utworzyły odrębną jednostkę administracyjną, kon­trolowaną przez 3 państwa okupacyjne. Próby pełnego włączenia Berli­na Zachodniego do RFN napotykały stanowcze sprzrciwy ZSRR. Jedno­cześnie ^Lbrak strzeżonej granicy w ramach Wielkiego Berlina powodował, iż .stał .się on miejscem przerzutu ludzi i towarów nie tylko między obu państwami niemieckimi, ale również między obu systemami. Stanowił on punkt 'zajpalny wielu spięć i konfliktów ⁶². Ludzie pragnący opuścić NRD do ,1961 r. mogli to uczynić stosunkowo łatwo przez Berlin. W RFN każ­dego człowieka urodzorugo w granicach Rzeszy z 1937 r. traktowano ja­ko własnego obywatela. Każdy uchodźca ze wschodu przyjmowany był z honorami jak /bohater narodowy; państwo udzielało mu znacznej po­mocy na zagospodarowanie się.

Przywódcy RFN wypracowali własaia doktrynę prąwno-polityczną. Głosili oni. że kwestia niemiecka jest nadal otwarta, że Rzesza Niemiec­ka nadal istnieje w granicach z 19.37 r., że ziemio położona na wschód od linii Odr>a-Nysa znajdują się pod tymczasową administracją .polską. Za główny cd swej polityki brali oni dążenie do zniesienia okupacji i po­nownego pełnego zjednoczenia oibsizarów niemieckich. Zjednoczenie to chciano osiągnąć poprzez wymuszenie zgody mocarstw na wolne wy­bory.

Rząd RFN głosi!, że tylko to państwo reprezentuje interesy narodu niemieckiego, odmawiał NRD prawa do występowania na forum między­narodowym, groził, że państwa, które uznają NRiD i nawiążą z nią sto­sunki dyplomatycznie utracą uznanie RFN (doktryna Hallsteina). Wzy­wano do zwołania konferencji pokojowej i podpisania traktatu pokojo­wego opartego .na tych założeniach doktrynalnych ^M.

213

I.2

Związek Radziecki odrzucał ten punkt widzenia, głosząc, że kwestia niemiecka została zamknięta ustaleniami podjętymi prz^z 4 mocarstwa w Poczdamie w 1945 r., odrzucał teorię o rzekomym istnieniu Rzeszy Niemieckiej w granicach z 1&37 r., dowodził, że radziecka .strefa okupa­cyjna przekształciła się w 1949 r. w suwerenne, demokratyczne pań-sJ-wo uliemiecikie oraz. że grami ca wschodnia Niemiec zastała w 1945 \r. definitywnie ustalona i nie ma od niej odwrotu. Przywódcy ZSRR odpo­wiedzialność za podział Niemiec 'zrzucali na przywódców USA i Wielkiej Brytanii oraz wysługujących się imperializmowi .amerykańskiemu poli­tyków zachodnioniemieoki.cn z K. Adenauerem na czele. Oskarżali oni RFN o tendencje i-mperialistyczne, militarystyczne i odwetowa. Znajdo­wali w tych oskarżeniach 'Znakomite wsparcie ;ze strony polityków i pu­blicystów polskich. Związek Radziecki szczególnie negatywnie oceniał przyjęcie RFN do Paktu Północno-Atlantyckiego i utworzenie Rundes-wehry. Dowodzono, że wydarzenia te ustabilizowały podział Niemiec na dwa państwa i znacznie skomplikowały dalsze starania o ponowne zje­dnoczenie. Od tsgo momentu głoszono, że jedyną droga wiodącą do zje­dnoczenia j osi bezpośrednie porozumienie rządów obu państw⁶⁴. Była to sprawa kłopotliwa, po.iieważ przywódcy RFN nie uznawali NRD za sa­modzielne państwo, nie chcieli nawiązać z nią stosunków dyplomatycz­nych ani podjąć rokowań. Prowadzili natomiast działalność oslalbiajqcą ją. Przywódcy NRD natomiast próbowali podejmować różne inicjatywy, zmierzające do uznania ich państwa. Zrezygnowano z idei wolnych wy­borów, natomiast wysunięto koncepcję utworzenia konfederacji dwóch państw niemieckich. Z projektem konfederacji wystąpiło XXX plenum KC SED na przełomie .stycznia i lutego 1957 r. Nawiązano w nim do wy­suniętej przez XX Zjazd KPZR zasady koegzystencji państw o różnych systemach społeczno-politycznych. Planowano utworzyć Radę Ogólnonje-miecką, która składałaby s:ę z przedstawicieli cfou państw wybranych według obowiązujących w nich zasad. Instytucja ta miała pełnić rolę rządu ogólnego, przygotowującego stopniowo unifikację celną, admini­stracyjną, walutową, gospodarczą itip. Oficjalną deklarację rządu NRD w ^prawie konfederacji prenYer O. Grotewohl przekazał rząd'cwi RFjM 27 VII 1957 r. ^ Był to raczej 'krok propagandowy i nic miał żadnych sz-ans urzeczywistnienia. Czyniono wokół niej spór n szumu propagando­wego, ale samej idei zjednoczenia nie posuwała ona naprzód. Propozycje ponowiono 16 IV 1^L958 r. Nawiązywano do niej jeszcze w latach 60-tych ^H6. Podobną rolę spełniał projekt układu pokojowego, który mocarstwa mja-

214

I.2

ly |podsp^:sać z dbydwoma państwami niemieckimi. Głównym celem tych .propozycji -było uzyskanie międzynarodowego uznania drugiego państwa niemiecki ego. Było ono przez długi czas uznawane tylko przez państwa bloku radzieckiego. Przywódcy RFN do 1971 r. skutecznie torpedowali lego rodzaju próby. Mieli oni w tym względzie pełno .poparcie USA. Kontynuowano politykę przschwytywania kadr kształconych w NRD. W listopadzie 1958 r. rząd ZSRR przystąpił do akcji zmierzającej do zmia­ny ćtatusu Berlina Zachodniego. Alianci zachodni nie dali się jednak usunąć z Berlina. Bezowocna okazała się również nowa próba podjęcia problemu traktatu [pokojowego. 10 I 1059 r. ZSRR proponował uzna­nie aktualnego stanu posiadania. Nie przyiniasła też efektu obradująca w Genewie latem 1959 r. konferencja ministrów sipraw zagranicznych 4 mocarstw. Wobec masowych ucieczek obywateli NRD do RFN przez Berlin Zachodni w 1961 r. rząd NRD uzyskał zgodę ZSRR na przepro­wadzenie ścisłego rozdzielenia oibu części miasta. W nocy z 1:2 na 13 VIII .1961 r. .na granicy sektorów ustawiono zasieki z drutu kolczastego, a następnie wybudowano słynny mur, rozdzielający obie części miasta. Mur ten ibył pilnie .strzeżony. Forsowanie go groziło aresztem lub nara­żeniem się na śmierć. Żołnierze pilnujący .granicy mieli rożka/, użycia w jej obronie ibronj palnej^fl7.

Sprawa zjednoczenia Niemiec została tym samym odłożona. Nastą­piło ponowne zaostrzenie .stosunków na osi Wschód-Zachód. Kryzys 'ber­liński spowodował przejściowe umocnienie pozycji ZSRR i NRD w kwe­stii niemieckiej. Państwa zachodnie reagowały powoli i z rozmysłem. W 1'9&2 r. K. Adenauer zaproponował ZSRR podpisanie 10-letniego po-rozumionia w sprawie poprawy wzajemnych stosunków, wyrzeczenia się wzajemnych oskarżeń i napaści, poprawy klimatu. Rząd ZSRR uznał je­dnak, że odpowiedzialność za stan napięcia we wzajemnych stosunkach ponosi RFN_; która winna respektować układy poczdamskie i zerwać z po­lityką remilitaryzacji i rewizjonizmu granicznego.

1.2 VI 1964 t. ZSRR podpisał -z NRD układ o .przyjaźni, sojuszu i po­mocy wzajemnej. NRD uznana została formalnie za równorzędn-ego part­nera ZSRR. Układ został zawarty na 20 lat, z możliwością przedłużenia go, NRD należała też do RWPG i Układu Warszawskiego. Stopniowo sta­bilizowała s^:ę sytuacja gospodarcza^tis. Zmiany w kierownictwie partyj­nym i państwowym ZSRR nie wywarły większego wpływu na kierunek polityki ZSRR w kwestii niemieckiej. Ekipa Brożniewa nadal stawiała na NRD. zwalczała RFN, wysuwała projekty zjednoczenia Niemiec w dro-

215

I.2

dze doprowadzenia do porozumienia między obydwoma państwem;, po­stulowała .podpisanie tralktatu pokoju z obydwoma państwami niemiecki­mi. RFN propozycje te systematycznie odrzucała. Stopniowo jedtnalk wo­bec linii Adenauera narastała opozycja, która domagała się bardziej ela­stycznej polityki wschodniej⁶⁹.

8. Narastanie procesu odprężenia i normalizacji wzajemnych stosunków

W latach 60-tych w stosunkach międzynarodowych zaczęły umacniać się procesy zmierzające do załagodzenia konfliktów i ułożenia wzajem­nych stosunków pomiędzy Wschodem i Zachodem. Zanikały tendencje konfrontacyjne. Górę brały tendencje koncyliacyjne. Jedną z głównych przeszkód na tej drodze stanowiła 'kwestia niemiecka. Sztywna linia Adę-nauera i jego następców hamowała proces odprężenia. W tej sytuacji w RFN do głosu dochodziła opozycja. W 1966 r. powstał gabinet wicl-.kiej koalicji ,z udziałem SPD, która kształtowała koncepcje tzw. nowej politytki wschodniej. Głównym jej rzecznikiem był Willi Brandt. W 1969 r. CDU i CSU odsunięte zostały od rządu. Gabinet powstał w oparciu o SPD i FPD. Z różnymi zmianami przetrwał on do 1982 r. Podjęto realizację nowej .polityki wschodniej. Zakładała ona częściowe uznanie realiów (po­wstałych po II wojnie światowej, by wzmocnić pozycję izolowanej na fo­rum międzynarodowym RFN ^7f). Przywódcy RFN podjęli próby bezpośred­nich rozmów z NRD. 14 III 1970 r. doszło do spotkania 'kanclerza Br-andta 7. premierem Willi Stophcm w Erfurcie. 21 maja miało miejsce drugie spotkanie w Kassel w RFN.

Podjęto trudne rokowania z ZSRR i Polaka, w których wyniku 12 VIII 1970 r. podpisano układ z ZSRR i 7 XII 1970 r. z Polską. RFN uznała granice powojenne i wyrzekła się przemocy w rozwiązywaniu spornych problemów⁷'. ZSRR szedł na ustępstwa i gotów był do kompromisu w sprawie Berlina Zachodniego, opór stawiali jednak przywódcy NRD z W. Ulibrichtem na czele. W tej .sytuacji ZSRR zmusił Ulbrichta do dy­misji. Nastąpiło to formalnie w czasie XVI plenum KC SED, w dniu 3 V 19711 r. Następca Ulbrichta oa stanowisku I sekretarza KC SED i od 1976 r.

216

I.2, II.1.2, III

---