Roman Jakobson, Poetyka w świetle językoznawstwa

Streszczenie

Przedmiot rozważań poetyki: co przekształca komunikat językowy w dzieło sztuki.

Poetyka rozpatruje problemy struktury języka może być rozpatrywana
jako integralna część lingwistyki.

Opis synchroniczny obejmuje nie tylko produkcję literacką danej epoki, lecz także tę część tradycji, która jest dla epoki tej żywotna lub została w nim przywrócona
do życia.

• synchroniczna poetyka nie powinna być utożsamiana ze statyką

Schemat sytuacji komunikacyjnej

KONTEKST

KOMUNIKAT

NADAWCA.........................................ODBIORCA

KONTAKT

KOD

Nadawca kieruje komunikat do odbiorcy. Aby komunikat był efektywny, musi być zastosowany do kontekstu (tj. musi coś oznaczać) uchwytnego dla odbiorcy
i albo zwerbalizowanego, albo takiego, który da się zwerbalizować. Konieczny jest kod w pełni lub przynajmniej w części wspólny dla nadawcy i odbiorcy.
Musi też istnieć kontakt - fizyczny kanał i psychiczny wiązek między nadawcą
i odbiorcą, umożliwiający im nawiązanie i kontynuowanie komunikacji.

6 podstawowych aspektów języka:

• funkcja referencyjna (zwana tu poznawczą) jest zasadniczym celem licznych komunikatów; nastawienie na oznaczanie, orientacja na kontekst

• funkcja emotywna (ekspresywna) - ześrodkowana na odbiorcy, wskazuje na bezpośrednie wyrażenie postawy mówiącego, czyli nadawcy, wobec tego, o czym on mówi

• wywarcie wrażenia pewnej emocji (prawdziwej lub udanej)

• czysty element emotywny w języku wykrzykniki

• funkcja konatywna (impresywna) - prezentuje najczystszą ekspresję gramatyczną w formie wołacza i rozkaźnika, orientacja na odbiorcę

• funkcja fatyczna - nastawienie na kontakt

• funkcja metajęzykowa - mowa sprowadzona do kodu

• funkcja poetycka - nastawienie na sam komunikat, skupienie się na komunikacie dla niego samego

• funkcja ta przez wysunięcie wyczuwalności znaku, pogłębia podstawową dychotomię: znak - przedmiot

• funkcja magiczna jest w zasadzie pewnym rodzajem przemiany nieobecnej albo nieistniejącej „3. osoby” w odbiorze konatywnego komunikatu

Schemat sytuacji komunikacyjnej uzupełniony funkcjami

POZNAWCZA

POETYCKA

EMOTYWNA KONATYWNA

FATYCZNA

METAJĘZYKOWA

Dwa podstawowe w postępowaniu językowym: wybór i kombinacja

• wybór dokonuje się na bazie ekwiwalencji podobieństwa, synonimiki,
  lub różnicy, antonomiki

• kombinacja powstaje na bazie przyległości

Funkcja poetycka - projekcja zasady ekwiwalencji z osią wyboru na oś kombinacji: ekwiwalencja staje się konstytutywnym chwytem szeregu.

• mierzenie szeregów

• wiersz - typ wypowiedzi, w której całkowicie lub częściowo powtarzają się
  te same figury dźwiękowe

Analiza wiersza mieści się całkowicie w kompetencjach poetyki, a poetykę można określić jako część lingwistyki, która rozpatruje funkcję poetycką w jej stosunku do innych funkcji językowych.

Poetyka - w szeregowym znaczeniu tego słowa - zajmuje się funkcją poetycką nie tylko w poezji, gdzie jest ona nadrzędna w stosunku do innych funkcji językowych, lecz także poza poezją, gdzie jakaś inna funkcja jest nadrzędna w stosunku
do poetyckiej.

„Figura dźwiękowa” - w której Hopkins upatrywał konstytutywny czynnik wiersza:

• każda sylaba zawiera fonem zgłoskotwórczy, a przerwa między dwoma następującymi po sobie fonemami zgłoskotwórczymi zostaje spełniona przez marginalne, niezgłoskotwórcze fonemy

• w tzw. wersyfikacji sylabicznej liczba fonemów zgłoskotwórczych
  w ograniczonym metrycznie szeregu (sekwencji czasowej) jest zwykle konstantną

• w każdym wierszu akcentowym kontrast między wyższą i niższą wydatnością zostaje osiągnięty przez przeciwstawienie sylab pod przyciskiem sylabom

• większość systemów akcentowanych operuje głównie kontrastem sylab
  z akcentem wyrazowym i sylab bez akcentu wyrazowego

• wiersz „tonematyczny” - oparty na następstwie różnorodnych intonacji zgłosek

• inna odmiana wersyfikacji - wiersz zagadek

• wiersz miarowy może być zbudowany tylko na gruncie przeciwstawienia zgłoskowych wierzchołków i spadków (sylabizm), względnych poz. wierzchołków (tonizm) albo względnego trwania szczytów zgłoskowych
  lub całych zgłosek (iloczas)

• tzw. przesunięcia przycisków wyrazowych w słowach wielozgłoskowych
  z miejsca iktu na miejsce beziktowe („odwrócona stopa”)

Rysy fakultatywne należą do dziedziny metru

• metr (wzorzec metryczny) leży u podstaw struktur każdej poszczególnej linijki wersowej albo każdego przypadku wersowego

Wzorzec wersowy wykracza daleko poza zagadnienia samej formy dźwiękowej - zjawisko lingwistyczne o wiele szersze

Opracowanie

Poetyka w świetle językoznawstwa

• poetyka - podrzędna

• językoznawstwo - nadrzędne

• w świetle językoznawstwa - metafora

Ontologiczne dzieło literackie zanim się nim stanie, jest komunikatem językowym.

Dzieło literackie - tekst - jest komunikatem językowym i jako takie może być rozpatrywane w ramach teorii komunikacji.

Komunikat skierowany jest sam na siebie, dominantą jest funkcja poetycka komunikat jest dziełem literackim.

Funkcja poetycka to projekcja zasady ekwiwalencji z osią wyboru na oś kombinacji.

oś

wyboru

oś kombinacji

(możliwości)

paradygmat

- zbiór wyrażeń

ekwiwalentnych

wobec siebie

Oś wyboru - by ułożyć jakiś komunikat, trzeba dokonać pewnego wyboru (jakichś elementów z danego paradygmatu).

Oś kombinacji - składnia.

Przykład

I koń II galopuje

rumak biegnie

klacz kłusuje połączenia - kombinacje

źrebię cwałuje

chabeta stoi

szkapa itp.

itd.

wybór

• sylaba równa się sylabie, przycisk wyrazowy - przyciskowi, wers - wersowi, pauza - pauzie, brak pauzie - brakowi pauzy tj. ekwiwalencja i funkcja poetycka

• coś następuje po sobie w sposób regularny

Dziełem literackim jest to, co jest uznawane za dzieło literackie przez daną grupę społeczną.

metafora porównanie

„Poetyka rozpatruje problemy struktury języka, podobnie jak studia
nad malarstwem skupiają się na strukturze malowideł.”

„Poetyka może być rozpatrywana jako integralna część lingwistyki” - albo część,
albo w świetle językoznawstwa.

Artykuł Jakobsona to perswazja.

Nie można porównywać rodzajów sztuk. W obrębie danej sztuki też nie można porównywać dzieł. Można porównywać jedynie dzieła z jednego gatunku.

---